ZȦJN

ZȦJN v. (imp. sg. BEJ, pl. ZȦJT; part. perf. GYWAST + zȧjn)

1. być (o sytuacji, stanie itp.), czuć się jakoś: Ys’s’er wiöem? ‘Czy jej jest ciepło?’; S’ej mer ny güt. ‘Niedobrze mi.’; Yh bej ny ym śtand, ejn cy konfrontjyn. ‘Nie jestem w stanie, żeby się z nim skonfrontować.’; Har ej ym strah. ‘On się boi.’; S’ej’um śłȧht. ‘Jest mu / jej źle.’; Wi kałd ys’s hoüt? ‘Jak zimno jest dzisiaj?’

2. być jaki(m): Ejs ej ȧzu śejn! ‘Ona jest tak piękna!’; Wjyr zȧjn dy besta! ‘Jesteśmy najlepsi / najlepsze!’; Ym zumer zȧjn dy błytyn ufa biöema grin, ȧ ym hjewyst – rut, gał ȧn dunkułgał. ‘Latem liście na drzewach są zielone, a jesienią – czerwone, żółte i pomarańczowe.’

3. być, znajdować się: Zöfuł jür bej’h y Win ny gywast, fylȧjht wa’h diöt nö ȧmöł fiöen. ‘Tyle lat nie byłem / nie byłam w Wiedniu, może jeszcze raz tam pojadę.’; Fercȧjt, wu ej der nyndsty bankomat? ‘Przepraszam, gdzie jest najbliższy bankomat?’; Pöłn ej y Yłrop. ‘Polska jest w Europie.’; Yhy ho ȧ śłysuł jynt gyłön łejgja ȧn yta wȧs yh ny, wu’ȧ ej. ‘Zostawiłem / Zostawiłam gdzieś klucz i teraz nie wiem, gdzie jest.’

4. być, istnieć, żyć: S’zȧjn hefa bihła, wo’h zy wył łaza, oder zöfuł cȧjt wa’h fylȧjht ni ny hon. ‘Jest dużo książek, które chcę przeczytać, ale tyle czasu być może nigdy nie będę miał / miała.’; S’wiöe jyśter ȧ zyter broüh, do wen cwe łoüt zih wułda nama, müsta zy byta jyr ełdyn yms derłiöetnys ȧn zȧnn. ‘Dawniej istniał taki zwyczaj, że jeśli dwoje ludzi chciało się pobrać, musieli prosić rodziców o pozwolenie i błogosławieństwo.’; Gej der öbaht, wen dy yn rȧnpyśa śpacjyst, bo’s zȧjn diöt zyty mykja, wo zy cytriöen s’friza. ‘Uważaj, gdy będziesz spacerować po lasach tropikalnych, bo są tam takie komary, które roznoszą malarię.’

5. być, pochodzić: Fu wam bysty? – Yhy bej fum Ćiöe. ‘Od kogo jesteś? – Jestem od Cio (przydomek).’; Yhy bej fu Doüćłand, ȧ mȧj koleżanka fu Frankrȧjh. ‘Jestem z Niemiec, a moja koleżanka z Francji.’; Yhy mȧn, do dar gancy has ej fur dułyt. ‘Uważam, że ta cała nienawiść jest / pochodzi z głupoty.’

6. być, dziać się, stać się: Wos ej? ‘Co jest? / Co się dzieje?’; Dy imprez wiöe byn Küćłikjyśa. ‘Impreza była u Kuczlików.’; Gestyn wiöe dy friöed bym Biöeźnjok. ‘Wczoraj było wesele u Boźnioka.’

7. być, odbywać się: Dy zicung fur gymȧnröt ej mün. ‘Posiedzenie rady gminy odbędzie się jutro.’; Ołdyśt gestyn wiöd yh fu dam derwiöert, do dy friöed wiöe cwü woha y dam! ‘Dopiero wczoraj się zorientowałem / zorientowałam, że wesele było dwa tygodnie temu!’

8. być (kim / czym): Di cwej wün mȧj ȧncikjy frȧjnda. ‘Ci dwaj byli moimi jedynymi przyjaciółmi.’; Wen yh bej ufgywahsa, wył yh zȧjn ȧ fojermon. ‘Kiedy dorosnę, chcę być strażakiem.’; Dar pyłc dos ej ȧ fłigjapyłc, śmȧjs’ȧ roüs! ‘Ten grzyb to muchomor, wyrzuć go!’

9. (z BY) być przy czymś: Yhy bej grod bym asa, yh kon yta ny kuza. ‘Właśnie jem (dosł. ‘jestem właśnie przy jedzeniu’), nie mogę rozmawiać.’

10. (z CY + inf.) da(wa)ć się, być możliwym: S’ej ny cym głiöen, wos zih höt! ‘Nie do wiary (dosł. ‘to jest nie do uwierzenia’), co się dzieje!’; Wi zy yns cykrigata, dos ej ny cym ziöen! ‘Jak oni nas prześladowali, tego się nie da opisać (dosł. ‘powiedzieć’)!’; S’wiöe fylȧjht cy byfürzan, oder’ȧ wiöe cy nerwez gywast, łihtyn cy medytjyn. ‘Może to i było do przewidzenia, ale on był zbyt zdenerwowany, żeby myśleć trzeźwo.’

11. zachow(yw)ać się: Bej güt fjy dy śwaster. ‘Bądź dobry / dobra dla swojej siostry.’; Dü byst hoüt öetik gywast, ys’s wür, oder mejer cökela ga’h der ny, bo’s ej fjyr dejh ny gyzund. ‘Byłeś / Byłaś dziś grzeczny / grzeczna, to prawda, ale więcej cukierków ci nie dam, bo to [dla ciebie] niezdrowe.’

12. da(wa)ć wynik, to (jest): Can minus drȧj ej zejwa. ‘Dziesięć minus trzy to siedem.’; Cwe ȧn cwe ej fjyr. ‘Dwa i dwa to cztery.’ – w tym znaczeniu również używa się czasownika → MAHA.

13. (z WO ȦMÖŁ + comp. lub comp. + comp.) być, stawać się: Yhy bej wo ȧmöł śłȧhter. ‘Jest ze mną coraz gorzej / Jestem coraz słabszy/słabsza.’; Der rȧn ej hater ȧn hater, s’wyt bocy śpöt s’öwyts ny ufhjyn. ‘Deszcz jest coraz mocniejszy, pewnie nie ustanie do późnego wieczora.’; Ejs ej wo ȧmöł beser y dam, wo’s maht. ‘Ona staje się coraz lepsza w tym, co robi.’ – w tym znaczeniu również używa się czasownika → WADA.

14 być (kolejnym w grze, kolejce): Dü byst nöh mer. ‘Jesteś po mnie.’; Yta bej yhy. ‘Teraz moja kolej.’

15. czasownik posiłkowy, używany do tworzenia czasu przeszłego dokonanego (perfectum), czasu zaprzeszłego (plusquamperfectum) oraz trybu przypuszczającego I (coniunctivus I): Wos ej gyśan? ‘Co się stało?’; Ju, yta höt’ȧ zih ogyzidlt ȧn’ȧ wył hon ȧ familyj, oder jyśter wiöe’ȧ ejweron ufer wełt gywast, ȧ zyter wagabund wiöe’ȧ. ‘Tak, teraz w końcu osiadł i chce założyć rodzinę, ale przedtem był wszędzie w świecie, taki był z niego włóczęga.’; Wos wjeter weła asa? ‘Co będziecie chcieli / będzie pan chciał / będzie pani chciała / będą państwo chcieli zjeść?’

16. czasownik posiłkowy, używany do tworzenia strony biernej: Wen ołys ej gymaht, kon mȧ rün myt gütum gywysa. ‘Gdy wszystko jest zrobione, można odpocząć z czystym sumieniem.’; Di hyt wiöe gyboüyt łang y dam. ‘Ten dom został zbudowany dawno temu.’

Stronę bierną tworzy się, używając czasownika posiłkowego → ZȦJN, rzadziej → WADA lub nawet → BŁȦJN, oraz imiesłowu uprzedniego: S’bihła ej / błȧjt / wjyd gyłaza. ‘Ktoś czyta książkę (dosł. Książka jest czytana.)’

Forma YS występuje wyłącznie w połączeniu z ’s (zob. → EJS): Ys’s güt? – S’ej güt. ‘Jest dobrze? – Jest dobrze.’

Łącząc się z → WJYR ‘my’, czasownik ZȦJN ma kilka nieregularnych form: zȧjwjyr ‘jesteśmy’ (obok częstszej, regularnej formy zȧjwer), wünwer ‘byliśmy / byłyśmy’ (obok częstszej, regularnej formy wüwer) oraz wjynwer / wjewer ‘bylibyśmy / byłybyśmy’.

Czasownik → ZȦJN – podobnie jak czasowniki modalne → KYNA czy → ZUŁA – łączy się z przedrostkami czasownikowymi tak jak inne czasowniki, por. np.: ferhejnzȧjn ‘być (prze)miniętym, przejść: Der gancy tag ej ferhejn, ȧn yh ho nist ny gymaht! ‘Cały dzień minął, a ja nic nie zrobiłem / nie zrobiłam!’, nȧjkyna ‘móc dostać się do środka’: Dos kon ny nȧj, der kosta ej cy eng! ‘To nie wejdzie, pudło jest za ciasne!’; wȧgzuła ‘powinien być nieobecny’: Yh ho śun fu jün wȧggyzułd. ‘Już lata temu powinienem był odejść.’