DER

DER art. def., pron.

pron., adj.	m. sg.	f. sg.	n. sg.	pl.
nom.	DER	DY	S’	DY
acc.	Ȧ / -N	DY	S’ / -S	DY
dat.	-M / -UM	-R / -ER	-M / -UM	-N / -A
gen.	S’ / -Ø	S’ / -Ø	S’ / -Ø	S’ / -Ø

1. rodzajnik określony: Yh ga mer myta kyndyn ny röt! ‘Nie daję sobie rady z dziećmi!’; S’kacła kom undys fanster ȧn’s mjoüct. ‘Kotek przyszedł pod okno i miauczy.’; Łöwy’ś ufs ander möł. ‘Zostawmy to na drugi raz.’; Zy köma cünum wo ȧ andyn tag bryć śpejła. ‘Przychodzili do niego co drugi dzień grać w brydża.’; Undyn Wymysiöejyn go’s inda hefa oüsgyłjyty łoüt. ‘Wśród Wilamowian zawsze było wielu wykształconych ludzi.’; Y mer familyj zȧjn fynf łoüt: yhy, dy mama, der tȧta, der brüd ȧna s’śwastela. ‘W mojej rodzinie jest pięcioro ludzi: ja, mama, tata, brat i siostrzyczka.’; Fjyn Siöeba wiöe dos ȧ wyndelikjy nojyśy kȧjt. ‘Dla Sebastiana była to dziwna wiadomość.’; Wjyr kuma śun fur kjyh cyryk. ‘Już wracamy z kościoła.’; S’fad ej ȧ grus fi. ‘Koń to duże zwierzę.’; Dy zun derwjemt dih ym wynter ny ȧzu, wi ym zumer. ‘Słońce nie grzeje cię zimą tak, jak latem.’; Wi’s wiöe bys Kübiks, füng’s o cy rȧnn. ‘Gdy była koło Kubika, zaczęło padać.’; Dü müst gejn y dy krefterȧj wo ȧ dryta tag, wen dy wyłst, do der s’fłȧś wehst. ‘Powinieneś chodzić na siłownię co trzeci dzień, jeśli chcesz, żeby rosły ci mięśnie.’

2. (rzad., używane głównie w liczbie mnogiej) który, która, które: Dos zȧjn dy kyndyn, dy diöt gestyn śpejłta. ‘To są dzieci, które wczoraj tam grały.’ – współcześnie użycie rodzajnika w takim sensie traktować można jako wpływ języka niemieckiego.

Rodzajnik określony używany jest do określenia konkretnych osób, zwierząt i rzeczy – często takich, o których mowa już była wcześniej lub których określoność wynika z kontekstu: Yh zoh grod ȧ oüta ferhejnfiöen. S’oüta wiöe rut. ‘Właśnie widziałem przejeżdżający samochód. (Ten) samochód był czerwony.’; Der śiłer kymt! ‘Nauczyciel idzie!’ – konkretny, bo mówiący znajduje się w klasie, czekając np. na lekcję matematyki i oto nadchodzi wyczekiwany nauczyciel matematyki. Gdyby to był jakiś inny, nieznany dzieciom nauczyciel, użyto by rodzajnika nieokreślonego → Ȧ₄: S’kymt ȧ śiłer! ‘Idzie (jakiś) nauczyciel!’

Rodzajnika określonego używa się również, żeby określić kogoś lub coś niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju: Dy zun ej dy mytułt fur Zunsystem. ‘Słońce jest centrum Układu Słonecznego.’, Ym besta wiöe’s undum kȧzer. ‘Najlepiej było za cesarza.’

Rodzajnika określonego używa się również w znaczeniu uogólniającym, kiedy chcemy określić całość nazywanych przez dany wyraz substancji, istot, rzeczy lub zjawisk. Wówczas używany bywa również z rzeczownikami niepoliczalnymi (m.in. oznaczającymi materiał, tworzywo lub substancję) oraz częścią rzeczowników abstrakcyjnych, z którymi z reguły nie jest używany: Fur biologićnikja oüsziht ej der menć oü ȧ fi. ‘Z biologicznego punktu widzenia człowiek to też zwierzę.’; S’ȧhjahułc ej zjyr fest. ‘Dębowe drewno jest bardzo mocne/trwałe.’; Dy nut ej der besty śiłer. ‘Potrzeba (bieda) jest najlepszym nauczycielem.’

Rodzajnika określonego używa się przed przymiotnikiem w stopniu najwyższym: Zej wiöe dy besty fön yns. ‘Była najlepszą z nas.’; Dos ej ȧs fun wyłwsta oüta, wo der kynt ben yns kiöefa. ‘To jeden z najtańszych samochodów, które może pan/pani u nas kupić.’

Z toponimami rodzajnik określony z reguły nie jest używany: Hojer bej’h gywast y Śwȧjc, Nejderłand, Belgyj ȧn y Doüćłand. Nöhta kom yh uf Śłyz ȧn diöt byzüht yh Wrosloü, Katowic ȧn Teśa. ‘W tym roku byłem w Szwajcarii, Niderlandach, Belgii i w Niemczech. Później pojechałem na Śląsk i tam odwiedziłem Wrocław, Katowice i Cieszyn.’ Od tej reguły zdarzają się jednak wyjątki. Por. np.: dy Byłc ‘Bielsko’, dy Bejł ‘Biała’, dy Śtot ‘Kęty’, s’Bowagybjyg ‘Babia Góra’, dy Heł ‘Piekło (dzielnica Wilamowic)’, der Bibiöewjec ‘Bibowiec (dzielnica Wilamowic)’. Większość nazw rzek, rzeczek i potoków używana jest z rodzajnikiem określonym, por.: s’Zöł ‘Soła’, dy Oder ‘Odra’, dy Wȧjsuł ‘Wisła’, dy Donau ‘Dunaj’, dy Obciöeh ‘Obcocha (strumyk w Kętach), s’Wymysiöejer Bah ‘Wilamówka (potok)’. Większość nazw miejscowości ma rodzaj nijaki: Dos ynzer Wymysoü ej ju ȧ śejny śtot! ‘Te nasze Wilamowice są pięknym miastem!’ Z nazwami miejscowymi z przydawką używa się rodzajnika określonego: S’gancy Wymysoü ging dos möł wyła. ‘Całe Wilamowice poszły tym razem na wybory.’

W języku wilamowskim rodzajnik określony regularnie używany jest z antroponimami (imionami, nazwiskami, przydomkami i przezwiskami): Wjyr hon śun dy Danekihja uf ynzer friöed ȧjgyłoda. ‘Już zaprosiliśmy Danków na nasze wesele.’; Fyrym ej s’Kȧśü troürik? ‘Dlaczego Kasia jest smutna?’; Der Piöel-śiłer łjyt yns wymysiöeryś. ‘Nauczyciel Paweł uczy nas wilamowskiego.’ Nie używamy go jedynie wówczas, gdy zwracamy się do kogoś z imienia, nazwiska lub poprzez przydomek albo jeśli mówimy, jak ktoś się nazywa, używając czasownika → HȦSA lub → ŚRȦJWA (ZIH): Yhy hȧs Piöel ȧn yhy bej fum Ćiöe. ‘Nazywam się Paweł i mój przydomek to Cio.’; Zej śrȧjwt zih Biba Helena.; ‘Ona nazywa się (dosł. pisze się) Helena Biba.’; Ziöeśü, gejsty myt mjyr ufs matürbol? ‘Zosiu, pójdziesz ze mną na bal maturalny?’ Jeśli przedstawiamy kogoś, używając czasownika → ZȦJN, nie używamy rodzajnika tylko wówczas, gdy mówimy o sobie: Dos ej der Pejtela, ȧ yhy bej Myhuł. ‘To Piotrek, a ja jestem Michał.’, ale: Har hȧst Pejtela, ȧ yhy hȧs Myhuł. ‘On ma na imię Piotrek, a ja – Michał.’

Z przymiotnikami w funkcji przysłówkowej w stopniu najwyższym używa się elementu ym, który – z etymologicznego punktu widzenia – zapewne jest połączeniem → Y z rodzajnikiem określonym w celowniku (dat.): Mah dos wi ym byhendsta! ‘Zrób to jak najszybciej!’; Yhy fercył’s ym mȧsta diöh dos, do’h’s ny fergas. ‘Opowiadam o tym przede wszystkim dlatego, żebym tego nie zapomniał.’

W tytułach, nagłówkach oraz podpisach rodzajnik bywa pomijany: Oüsziht uf dy ołdy kjyh ȧn ȧ fiöerhöf, ofang fum 20-sta hundytjür. ‘Widok na stary kościół i plebanię, początek XX wieku.’ (podpis zdjęcia z wystawy stałej Muzeum Kultury Wilamowskiej).

Formy mianownika (nom.) rodzajnika określonego oprócz formy liczby pojedynczej rodzaju nijakiego (n.) zawsze pisane są jako osobne wyrazy. Rodzajnik określony rodzaju nijakiego pisany jest z apostrofem, który łączy go z następnym wyrazem: der kłop ‘mężczyzna; mąż’, dy bow ‘kobieta; żona’, dy kyndyn ‘dzieci’, s’güty fad ‘(ten) dobry koń’, s’mȧkja ‘(ta) dziewczyna’. W bierniku forma rodzaju żeńskiego (acc. f.) i liczby mnogiej (acc. pl.) również są pisane osobno, formy zaś rodzaju męskiego (acc. m.) i nijakiego (acc. n.) są pisane podobnie jak w mianowniku, ale tylko jeśli przed nimi nie ma przyimka – w przeciwnym razie pisane są łącznie z przyimkiem: yh za dy bow ‘widzę kobietę/żonę’, yh za dy kyndyn ‘widzę dzieci’, yh za ȧ kłopa ‘widzę mężczyznę/męża’, yh za s’fad ‘widzę konia’, yh łe s’bihła ufȧ tejś ‘kładę książkę na stół’, yh łe s’płacła ufs tełela ‘kładę ciasteczko na talerzyk’. Końcówki dołączane do poszczególnych przyimków rządzących biernikiem (acc.), przedstawia poniższa tabelka:

acc.	m. sg.	f. sg.	s. sg.	pl.
przyimek zakończony spółgłoską	-Ȧ diöh: diöhȧ kłopa ‘przez mężczyznę / męża’	DY uf: uf dy bank ‘na ław(k)ę’	-S diöh: diöhs fȧld ‘przez pole’	DY uf: uf dy śtiln ‘na krzesła’
przyimek zakończony samogłoską	–	–	–	–
przyimek zakończony na -er	-er > -YN ejwer: ejwyn coün ‘przez płot’	-er > -ER DY hynder: hynder dy bank ‘za ław(k)ę’	-er > -YS under: undys fanster ‘pod okno’	-er > -ER DY hynder: hyndyn biöema ‘za drzewami’
przyimek → FJY(R)₂	FJYR Ȧ / FJYN fjyn / fjyr ȧ kłopa ‘dla mężczyzny / męża’	FJY(R) DY fjy(r) dy bow ‘dla kobiety / żony’	FJYS / FJYRS fjys / fjyrs fad ‘dla konia’	FJY(R) DY fjy(r) dy kyndyn ‘dla dzieci’

Należy zwrócić uwagę na podobieństwo formy biernika rodzaju męskiego rodzajnika określonego (art. def. acc. m.) na wiele form rodzajnika nieokreślonego → Ȧ₄. Warto jednak pamiętać, że rodzajnik nieokreślony rodzaju męskiego w bierniku (art, indef. acc. m.) ma formę ȧn, por.: yh zoh ȧn kłopa ‘widziałem (pewnego) mężczyznę’ : yh zoh ȧ kłopa ‘widziałem (tego) mężczyznę’.

We współczesnym języku wilamowskim rodzajnik określony w celowniku (dat.) nie występuje samodzielnie, tylko zawsze w połączeniu z przyimkiem, co odzwierciedla również ortografia. Końcówki dołączane do poszczególnych przyimków rządzących celownikiem (dat.) przedstawia poniższa tabelka:

dat.	m. sg.	f. sg.	s. sg.	pl.
przyimek zakończony spółgłoską	-UM uf: ufum kłopa ‘na mężczyźnie/mężu’	-ER oüz: oüzer grüw ‘z dołu’	-UM myt: mytum fad ‘(z) koniem’	-A myt: myta kyndyn ‘z dziećmi’
przyimek zakończony samogłoską	-M fu: fum kłopa ‘od mężczyzny/męża’	-R nö: nör kjyh ‘po kościele’	-M nawa: nawam kroüc ‘obok krzyża’	-N y: yn dibzekja ‘w kieszeniach’
przyimek zakończony na -er	-er > -UM / (-RUM) / -ERUM hynder: hyndum / hundrum / hynderum kłopa ‘za mężczyzną’	-er > -ER / -ERER under: under/underer bryk ‘pod mostem’	-er > -UM / (-RUM) / -ERUM ejwer: ejwum / ejwerum diöf ‘nad wsią’	-er > -YN hynder: hyndyn biöema ‘za drzewami’
przyimek → FJYR₁	FJYM fjym kłopa ‘przed mężczyzną / mężem’	FJYR fjyr bow ‘przed kobietą / żoną’	FJYM fjym fad ‘przed koniem’	FJYN fjyn kyndyn ‘przed dziećmi’

 

Warto zauważyć, przyimki → HYNDER i → UNDER mają w celowniku rodzaju męskiego i nijakiego (dat. m., dat. n.) trzy możliwe postaci, natomiast przyimek → EJWER₁ tylko dwie.

Formy dopełniacza (gen.) najczęściej są zastępowane konstrukcjami z → FU, rzadkie są konstrukcje takie jak yr müter der foter ‘ojciec matki’ (dosł. ‘matce ojciec’) – tej ostatniej używa się przede wszystkim w odniesieniu do ludzi (szczególnie gdy mówi się o pokrewieństwie). Jedyną używaną obecnie formą rodzajnika określonego w dopełniaczu (art. def. gen.) jest S’. Drugim wyznacznikiem dopełniacza jest końcówka -s: s’mȧkjas bihła ‘książka dziewczynki’, s’mamas zaha ‘rzeczy mamy’, s’śiłyś hüt ‘kapelusz / czapka nauczyciela’. Należy zwrócić uwagę na to, że rzeczowniki zakończone na -er zamieniają tę końcówkę na -yś (jak der śiłer > s’śiłyś). Ze względu na to, że wyznacznikiem dopełniacza jest zarówno S’ na początku, jak i -s na końcu wyrazu, jeden z tych wyznaczników bywa opuszczany: by Nikls ufum Rynk (zamiast bys Nikls) ‘koło Niklów na rynku’, s’tata brüder (zamiast s’tatas brüder) ‘brat ojca’.

Zob. też: → Ȧ₄