Słownik

BRȦT₂ s. f.

szerokość: Yhy mü dy brȧt fu dam ȧkwȧrum kena, ȧzu do’h kon wysa, op’s wyt uf men tejś pasa. ‘Muszę znać szerokość tego akwarium, żebym wiedział, czy ono będzie pasować na mój stół.’

Por. też: y dy brȧt ‘wszerz’.

ZȦHS num. (ord. ZȦHST-, s. ZȦHSER)

sześć, 6: Yhy ging y dy śül y Wymysoü zȧhs jür. ‘Chodziłem do szkoły w Wilamowicach przez sześć lat.’; Der zȧhser dos ej dy besty nöt, wo’ȧ zy kon yr śül krigja. ‘Szóstka to najlepsza ocena, jaką można dostać w szkole.’

ZȦHCIK num. (ord. ZȦHCIKST-, s. ZȦHCIKJER)

sześćdziesiąt, 60: Yn zȧhciksta jün hon zy dy toüzyty roćnic fur toüf fu Pöłn ymganga. ‘W latach sześćdziesiątych obchodzono tysięczną rocznicę chrztu Polski.’; Yhy ho śun zȧhsȧnzȧhcik jür ȧn yhy bej ufer emerytür, yta ho’h endłik gynüg cȧjt, do’h mih zo ym mȧj hobby hon. ‘Mam już 66 lat i jestem na emeryturze, teraz mam w końcu dość czasu, żeby zająć się swoim hobby.’

ZȦHCA num. (ord. ZȦHCYT-, s. ZȦHCYNER)

szesnaście, 16: Aht möł cwe ej zȧhca. ‘Osiem razy dwa to szesnaście.’; Ym cwetoüzyt zȧhcyner jür höt dy rewityatrȧlizacyjgrüp «Ufa fisa» ȧ śpektakl «Der Hobbit. Hejn ȧn cyryk» s’jyśty möł gyśpejłt. ‘W roku 2016 grupa rewiteatralizacyjna «Ufa fisa» zagrała po raz pierwszy spektakl «Der Hobbit. Hejn ȧn cyryk» (‘Hobbit. Tam i z powrotem’).’

ŚÜSTER s. m. (pl. ŚÜSTYN, dim. ŚÜSTELA)

szewc: Zej ging cym śüster myta śüja, do’ȧ zo zy ryhta. ‘Poszedł / Poszła do szewca z butami, żeby jemu / jej naprawił.’

GŁAZŁA s. n. (pl. GŁAZŁA)

szklanka, szklaneczka: Yhy wył nist ny trynkja, hyhstyns ȧ klin głazła woser. ‘Nie chcę nic pić, najwyżej szklankę wody.’

kieliszek: Yhy ho ȧ śwaha śaduł cym trynkja: jok ȧ głazła wȧjn ho’h oüsgytrunka ȧn bej’h drynik. ‘Mam słaby łeb do picia: wypiłam tylko kieliszek wina i już kręci mi się w głowie.’

lampka (wina): Yhy wje weła ȧ głazła zisa wȧjn. ‘Poproszę lampkę słodkiego wina.’

szkiełko: Oüz kynd bawjȧt yh mih myta fiöerwikja głazła ȧn wiöe’h zjyr śtułc ȧn fruw, do’h zy hot, ȧ yta hon dy kyndyn ołylȧ śpejłzaha, ȧn zuwizu zȧjn zy dermyt ny cyfrejd. ‘Jako dziecko bawiłem / bawiłam się kolorowymi szkiełkami i byłem bardzo dumny i zadowolony z tego powodu, że je mam, a teraz dzieci mają wszelkiego rodzaju zabawki, a i tak nie są zadowolone.’

GŁYZERA adj.

szklany: Y ȧm laboratorum gyt’s ołylȧ głyzera gyfysa. ‘W laboratorium można znaleźć wszelkiego rodzaju szklane naczynia.’

GŁOZHOÜZ s. n. (pl. GŁOZHOÜZYN, dim. GŁOZHOÜZŁA)

szklarnia: Ym głozhoüz kon’ȧ hon ȧ mejer śtȧjdy ȧn hyhjery temperatür ȧn diöh dos kyna diöt zyty fłancagatunga wahsa, wo zy hesa ny wjyn gyröta. ‘W szklarni można mieć bardziej stabilną i wyższą temperaturę i przez to mogą tam rosnąć takie gatunki roślin, które nie udałyby się na zewnątrz.’

Por. też: der głozhoüzefekt ‘efekt cieplarniany’.

ŚÜL s. f. (pl. ŚILN)

szkoła: Y dy śül gejt’ȧ ymȧ cwełf jür oba zugiöe łengjer, wen’ȧ y ȧr klas nö ȧ jür błȧjt zyca. ‘Do szkoły chodzi się około dwunastu lat albo dłużej, jeśli się zostaje w klasie na drugi rok.’

Por. też: dy jyśty śül ‘szkoła podstawowa’.

GŁOZ s. n. (pl. GŁYZYN, dim. GŁAZŁA)

1. szkło: Dy śȧjwa maha zy s’mȧsts fu głoz. ‘Szyby robi się głównie ze szkła.’

2. szklane naczynie (w kontekście alkoholu: flaszka): Wjyr hon cwe głyzyn wȧjn gytrunka. ‘Wypiliśmy dwie flaszki wina.’

Zob. też: → ZENFTAGŁOZ

ŚŁÖFRÖK s. m. (pl. ŚŁÖFREK, dim. ŚŁÖFRYKLA)

szlafrok: Wen yh yn ham wa kuma, wa’h mih oboda, ȧ nöhta ym śłöfrök rymgejn. ‘Gdy przyjdę do domu, wykąpię się, a potem będę chodzić w szlafroku.’

Zob. też: → RÖK

ŚNJYLA s. n. (pl. ŚNJYLA)

sznurówka: Büwy, łjy dih dy śnjyla ȧłȧn cy śnürjyn, bo dy müter wyt der ejweron ny ȧnöhgejn. ‘Chłopcze, naucz się sam wiązać sznurówki, bo matka nie będzie wszędzie za tobą chodziła.’

ŚOPA s. m. (pl. ŚOPA, dim. ŚOPŁA)

szopa: Ym śopa hower köła ȧn hułc, ȧ yr śüp – wȧn. ‘W szopie mamy węgiel i drewno, a w wozowni – wozy.’

Zob. też: → ŚÜP

ŚPȦJŁAŚÜ s. m. (pl. ŚPȦJŁAŚÜ / ŚPȦJŁAŚÜJA)

szpilka (but) Dy śpȧjłaśü uf dam grusa zol mytum śtȧnera njen maha ny nok ȧ śejna gang, ok oü ȧ łoüta klang. ‘Szpilki na tej wielkiej sali z kamienną podłogą nie tylko pięknie wyglądają, ale dają też głośny pogłos.’

Por. też: der kłecłaśü ‘but na obcasie’.

Zob. też: → ŚÜ

ŚPINAK s. m. (pl. ŚPINAKA)

szpinak: Ym krȧćum gyt’s dy pjeroga mytum fetatwiöek ȧn śpinak. ‘W restauracji są pierogi z serem feta i szpinakiem.’

ŚPYTUŁ s. m. (pl. ŚPYTUŁN, dim. ŚPYTEŁA)

szpital: Güt, do zy ej gyfiöen yn śpytuł, bo diöt hon zy’er gyhułfa ȧn yta ej zy ganc fryś. ‘Dobrze, że pojechała do szpitala, bo tam otrzymała pomoc i jest teraz całkiem zdrowa.’

KYNSTŁIK adj., adv.

1. sztuczny, sztucznie: Dy kynstłikjy inteligenc ej hoütcytag wo ȧmöł brȧter bynöct. ‘Sztuczna inteligencja jest obecnie coraz szerzej wykorzystywana.’; Zy ziöeta mer, do di cih ej fur würa zȧjd, ȧ yta za’h, do zy ej fu ȧr kynstłikja wiöer gynyt! ‘Powiedziano mi, że ta poszewka jest z prawdziwego jedwabiu, a teraz widzę, że ona jest uszyta ze sztucznego materiału!’

2. artystyczny, artystycznie: Wjyr śteła jüh ynzer nojyśty kynstłikjy oüsśtełnan für. ‘Przedstawiamy państwu naszą najnowszą wystawę artystyczną.’

Por. też: der / dy kynstłikjy ‘artysta, złota rączka’: Mȧj dźjada ȧn zȧj brüder, dos wün cwej kynstłikjy, zy kunda ołys maha, fu hułc ȧn wen dy kü kołphot, kunda zy dos ufnama, zu wün zy, dy Linküś-bridyn. ‘Mój dziadek i jego brat, to były dwie złote rączki, wszystko mogli zrobić, z drewna i kiedy się krowa cieliła, mogli je przyjąć, tacy byli, bracie Linkusiowie.’

Zob. też: → KUNST

KUNST s. f. (pl. KUNSTA)

1. sztuka (twórczość): Yh interesjy mih myter neobȧrokyśa kunst. ‘Interesuję się sztuką neobarokową.’

2. magia: Gyt’s dy świöecy ȧn dy wȧjsy kunst. ‘Istnieje czarna i biała magia.’

3. wiedza, umiejętność, zdolność: Zȧj ejwerzecnankunst ej ideȧlnik! ‘Jego sztuka translatorska jest idealna / umiejętności translatorskie są idealne!’

Zob. też: → KYNSTŁIK

ŚUFŁOD s. f. (pl. ŚUFŁOD, dim. ŚUFŁODŁA)

szuflada: Yhy züht drymła yr śufłod ȧn ho’h śun kȧna ny. ‘Szukałam związek (element stroju wilamowskiego) w szufladzie i już żadnych nie mam.’

Zob. też: → ŁOD

ZIHJA v. (imp. sg. ZIH, pl. ZIHT; part. perf. GYZÜHT + hon)

1. szukać: Dos bihła müsty yr bibliotek zihja, bo mȧ kon’s ym Internet ny fynda. ‘Tej książki musisz poszukać w bibliotece, bo w Internecie nie da się jej znaleźć.’

2. (z HON) mieć do roboty, robić gdzieś coś: Dü lump, wos hösty dö cy zihja? ‘Ty łajdaku, co tu masz do roboty / co ty tu robisz / czego tu szukasz?’; Ȧ menć, wo ny höt kȧ ahca jür, höt s’öwyts y ȧm krȧćum ȧłȧn nist ny cy zihja. ‘Osoba, która nie ma jeszcze osiemnastu lat, nie powinna przebywać wieczorami sama w barze.’

ŚWÖGER s. m. (pl. ŚWÖGYN, dim. ŚWYGJELA)

szwagier: Y mem śwöger gyfełt Wymysoü ȧzu, do wen’ȧ zih höt myt mer śwaster ferwejwa, wułd’ȧ jok y Wymysoü ȧ hyt ufśteła. ‘Mojemu szwagrowi tak podobają się Wilamowice, że jak ożenił się z moją siostrą, to chciał się budować tylko w Wilamowicach.’

ŚȦJW s. f. (pl. ŚȦJWA, dim. ŚȦJWŁA)

szyba: Dy śülbüwa hon ȧ śȧjw ym śülgyboüd oüsgyśłiöen ȧn yta müsa zy ȧ noüy kiöefa. ‘Uczniowie (chłopcy) wybili szybę w szkolnym budynku i teraz muszą kupić nową.’

BYHEND adj., adv.

szybki, szybko: Diöh dy śwoca derfjet’ȧ fu ołum miöehysmöł byhenderer owi diöh Internet. ‘Przez plotki można się wszystkiego nieraz szybciej dowiedzieć niż przez Internet.’; Fu oła kultürelementa ej dos dy müzik, wo zy ym byhendsta dy grenc fun regjona nejwertryt. ‘Ze wszystkich elementów kultury to właśnie muzyka najszybciej przekracza granice regionów.’

NYN v. (imp. sg. NY, pl. NYT; part. perf. GYNYT + hon)

(u)szyć: S’Ćiöe-Dȧnćü kon ołylȧ wymysiöejer fłȧk śejn nyn. ‘Danuta od Cio umie pięknie uszyć wszelkiego rodzaju wilamowskie stroje.’

HOŁC / HAŁC s. m. (pl. HAŁC, dim. HAŁCŁA)

szyja: Der strüś höt zjyr ȧn łanga hołc. ‘Struś ma bardzo długą szyję.’; Wen dy bowa triöen jypła, müsa zy ȧ bynzuł ufȧ ryk gan, ȧ ȧ andyn undyn hołc. ‘Kiedy kobiety ubierają jypłę, muszą mieć jedną wstążkę na plecach, a drugą pod szyją.’

ŚILD / ŚYLD s. m. (pl. ŚILDA / ŚYLDA, dim. ŚILDŁA / ŚYLDŁA)

1. szyld, bilbord, tablica z napisem: Y grusa śtytyn zȧjn ołylȧ śilda ȧn śildła ejweron. ‘W wielkich miastach wszędzie są wszelkie szyldy i szyldziki (bilbordy).’

2. reklama: Dy śylda yr telewizyj zȧjn inda łoüter owi der film, yhy mü ȧ ośoükosta inda śtyłnikjer maha. ‘Reklamy w telewizji są zawsze głośniejsze niż film, (więc) zawsze muszę ściszać telewizor.’

ŚEJN₂ s. f. (pl. ŚYN)

szyna: Der cug fjet ufa śyn. ‘Pociąg jedzie po szynach.’

Por. też: s’śejnbȧn ‘(anatom.) piszczel’.

ŚYNKI s. m. (pl. ŚYNKJA)

szynka: Kiöef brut, twiöek ȧn ȧ hołp kilo śynki. ‘Kup chleb, ser (twaróg) i pół kilo szynki.’

ŚYŚKI s. m. (pl. ŚYŚKJA)

szyszka: Dy tjykjyśa śjyctihjyn myta śyśkja zȧjn zjyr zełda, zy müsa wing zȧjn gywast oba zȧjn zy zjyr ołd. ‘Tureckie fartuchy z szyszkami są bardzo rzadkie, pewnie było ich mało albo są bardzo stare.’

ŚWAH adj., adv. (ŚWȦH(J)ER, ŚWȦHST-)

1. słaby: Zej hon’um ȧ gips ogynuma, oder der gybroha füs ej byśtenik nö śwah. ‘Zdjęto mu gips, ale złamana noga była wciąż słaba.’; Dü byst der śwȧhsty śpejłer yr ganca drużyn, dü müst mejer iba! ‘Jesteś najsłabszym graczem w drużynie, musisz więcej ćwiczyć!’

2. zmęczony: Nö dam wandyn yn gybjygja wün zy ȧzu śwah, do zy gryhta wün ȧjgyśłöfa. ‘Po tym chodzeniu w górach byli tak zmęczeni / były tak zmęczone, że od razu zasnęli / zasnęły.’

3. słaby (o roztworze): Müter, nejmźe ȧ noj tyzȧkla, bo fu dam ej der ty ȧzu śwah, do dos ej łoüter woser. ‘Mamo, weź nową torebkę herbaty, bo z tej [ta] herbata jest tak słaba, że to sama woda.’

ZIS adj.

1. słodki: Ej ȧ ziser oba gük hołpziser wȧjn? Bo kȧ zoüwer wȧjn trynk yh ny. ‘Czy jest słodkie lub chociaż półsłodkie wino? Bo nie piję wytrawnego.’

2. słodki, słodziutki, uroczy: Dy klina hyndła, kacła, ȧntła, hinła, gyfatela, śtȧnkjela zȧjn zis. ‘Małe pieski, kotki, kaczuszki, łasiczki, tchórze są słodkie.’

Por. też: zisłik ‘słodkawy’.

WEK s. f. (pl. WEKJA, dim. WEKŁA)

1. słoik, wek: Yhy ga dy kjyśa y dy wekja ȧn yh ferśyt zy myt cöker, do zy cyfłisa. ‘Wkładam wiśnie / czereśnie do słoików i przesypuję je cukrem, żeby puściły sok.’

2. wek / weka (długa bułka pszenna): Kiöef mer zȧhs küha oba ȧ grusy wek. ‘Kup mi sześć bułek lub duży wek / dużą wekę.’

ŚTRUW s. n., sg. tant

słoma: Der dźjada kund ołys maha, wo’ȧ y dy hand füng, ȧ fłoht zugiöe hit fu śtruw, fu aht hoüma. ‘Dziadek umiał zrobić wszystko, co tylko brał do ręki, nawet plótł kapelusze ze słomy, z ośmiu źdźbeł.’

OLIFANT s. m. (pl. OLIFANTA)

słoń: Der olifant dos ej s’grysty łandfi. ‘Słoń to największe zwierzę lądowe.’

ZUN₁ s. f. (pl. ZUNA, dim. ZUNŁA)

1. słońce: Yh bej śun zu gywönt / Ym öwyt śȧjnt der mönd / Ym tag śȧjnt dy zun / Dos ołys gynigt mjyr śun. ‘Tak już jestem przyzwyczajony / [Że] wieczorem świeci księżyc / Za dnia świeci słońce / To wszystko mi wystarcza.’ (JG 2004)

2. Słońce: Dy Zun ej der ȧncikjy śtam ym Zunaukłod. ‘Słońce to jedyna gwiazda w Układzie Słonecznym.’

3. słońce (światło słoneczne, miejsce słoneczne): Wen dy weś hengt ufer zun, troügt zy ejer oüs. ‘Gdy pranie wisi na słońcu, szybciej wysycha.’; Mȧj foter ging ind uf dy zun. ‘Mój ojciec zawsze szedł na słońce.’

Por. też: der zunaufgang ‘wschód słońca’, der zunaundergang ‘zachód słońca’.

WÜT s. n. (pl. WJYTYN, dim. WJYTŁA)

słowo, wyraz: Dy wjytyn kyna śtȧhja śłȧhter owi ȧ śwat. ‘Słowa mogą kłuć gorzej od miecza.’

Przez niektórych Wilamowian używana była inna forma liczby mnogiej (pl.) – wüta – w tym samym znaczeniu.

Zob. też: → CȦJTWÜT, → PASWÜT, → ŚPREJHWÜT, → WIWÜT, → ZAHWÜT

HÜHJA v. (imp. sg. HÜH, pl. HÜHT; part. perf. GYHÜHT + hon)

słuchać, nadsłuchiwać: Wosfer müzik hühsty? ‘Jakiej słuchasz muzyki?’

ZOÜŁ s. f. (pl. ZOÜŁN, dim. ZOÜŁIHŁA)

1. słup: S’water śług y dy zoüł, ȧn s’fad derśrok ȧn’s füng o wȧgcyłoüfa. ‘Piorun uderzył w słup, koń się wystraszył i zaczął uciekać.’

2. bok we framudze drzwi: Idys tjyrgyryht höt cwü zoüłn. ‘Każda framuga ma dwa boki.’

DINST s. n. (pl. DINSTA)

służba: Ejs wiöe fu ȧr amer familyj ȧn’s müst gejn ufs dinst cy ȧm rehjera wjyta. ‘Była z biedniejszej rodziny i musiała iść na służbę do bogatszego gospodarza.’

Por. też: s’drowadinst ‘służba wojskowa’, der dinstknȧht ‘parobek, służący’, s’dinstmȧkja ‘służąca’, dy dinstmiöed ‘służąca’.

DINN v. (imp. sg. DIN, pl. DINT; part. perf. GYDINT + hon)

służyć: Der dźjada höt gydint byn pönyśa drowa funfca jür. ‘Dziadek służył w polskim wojsku piętnaście lat.’

HJYN v. (imp. sg. HJY, pl. HJYT; part. perf. GYHÜT + hon)

słyszeć: Uf ȧ ür hjy’h śun ny. ‘Na jedno ucho już nie słyszę.’; Hösty’s gyhüt? ‘Słyszałeś to?’; Wen dy wyst śun güt fejduł śpejła, wysty kyna śpejła oü fum hjyn, ny nok fun nöta. ‘Kiedy będziesz już dobrze grał na skrzypcach, będziesz mógł grać też ze słuchu, nie tylko z nut.’; Ejs zung ȧzu głöeśnje, do’h hüt’s zyngja y ynzum giöeta. ‘Ona śpiewała tak głośno, że słyszałem, jak śpiewała w naszym ogrodzie.’