Słownik

GISA v. (imp. sg. GIS, pl. GIST; part. perf. GYGOSA + hon)

1. lać, nal(ew)ać, wl(ew)ać: Wos goüsty y dos typła (nȧj)? ‘Co wlewasz do tego kubka?’

2. podlewać (grządki, rośliny): Yh mü nö dy błimła (under)gisa. ‘Muszę jeszcze podlać kwiatki.’

3. odl(ew)ać, lać (np. coś z żelaza): Fu gips konsty ołys gisa. ‘Z gipsu można wszystko odlać.’

4. lać (o deszczu): Gestyn rȧnt’s, ȧ hoüt goüst’s! ‘Wczoraj padało, a dzisiaj leje!’

Por. też: ejwergisa ‘przelać’: Wen dy wyłst, do der ty byhenderer okült, müsty’ȧ fu ȧm typła ys ander ejwergisa. ‘Jeśli chcesz, żeby herbata szybciej wystygła, musisz ją przelać z jednego kubka do drugiego.’

LȦJBIK s. m. (pl. LȦJBIKJA, dim. LȦJBLA)

lajbik, kamizelka do męskiego stroju wilamowskiego: Yhy bej gywahsa, yh djef mer śun łön nyn ȧ noja lȧjbik. ‘Wyrosłem, powinienem zamówić nowy lajbik.’; S’ej śejn, wen fu undum rykla ȧ lȧjbla ej cy zan. ‘Ładnie wygląda, kiedy pod marynarką widać kamizelkę.’

TOK s. f. (pl. TOKA, dim. TȦKLA)

lalka: Ufȧ gybürstag krigt yh fu mer pot ȧ tok, ȧ fu mem pot ȧ bihła. ‘Na urodziny dostałam / dostałem od chrzestnej lalkę, a od chrzestnego książkę.’

LAMP s. f. (pl. LAMPA, dim. LAMPŁA)

lampa, latarnia: Ȧzu fynster ys’s diöt, śod do diöt kȧ lamp ny ej. ‘Tak tam jest ciemno, szkoda, że nie ma tam lampy.’

LAPTOP s. m. (pl. LAPTOPA, dim. LAPTOPŁA)

laptop: Yhy djef hon ȧ grusa laptop, do’h mer kon filma ośoün ufum. ‘Potrzebuję mieć duży laptop, żebym mógł / mogła oglądać na nim filmy.’

JEDLIN s. f. (pl. JEDLINA,)

las jodłowy: Yr jedlin wahsa tona. ‘W jedlinie rosną jodły.’

JEDLIN to również nazwa dzielnicy Wilamowic (‘Jedlina’): Wer hota s’fȧld fur hyt bocy Jedlin, dos wiöe ȧ jew. ‘Mieliśmy pole od domu aż do Jedliny, to była jedna rola.’

KOÜŁ s. f. (pl. KOÜŁN, dim. KOÜŁA)

1. laska, kij: Yhy gej śun jok myter koüł rym. ‘Chodzę już tylko z laską.’

2. kula (dla niepełnosprawnych): Der łomy gejt myta koüłn. ‘Kulawy idzie o kulach.’

3. kula (coś okrągłego): Dy kyndyn bawjȧta zih myta fiöerwikja głozkoüłn. ‘Dzieci bawiły się kolorowymi szklanymi kulkami.’

4. kij, kawałek drewna: Dy büwa hon zih myta koüłn gyfȧt ȧn hon zy yta ejweron ufum łȧjb świöec. ‘Chłopcy pobili się kijami i mają teraz wszędzie na ciele siniaki.’

5. kula (pocisk): Dy śandan byśosa dy diw myta gumikoüłn. ‘Policjanci ostrzelali złodziei kulami gumowymi.’

Por. też: koüłik ‘okrągły, s’krigla ‘bańka, kulka’.

Zob. też: → ŚTȦKJA

PUŚ s. m. (pl. PYŚ, dat. pl. PYŚA, dim. PYŚŁA)

lat: Dy wyndiśy broüt höt ym puś hefa biöem gyfełt. ‘Trąba powietrzna powaliła w lesie wiele drzew.’

FŁIGJA v. (imp. sg. FŁIG, pl. FŁIGT; part. perf. GYFŁÖGA / GYFŁÜN + hon)

1. latać, lecieć: Zejh jok, wifuł ljyhła fłigja ejwer ynzum gywend. ‘Zobacz, ile skowronków lata nad naszym stajaniem (polem).’

2. latać, lecieć (szybko biec): Der Küba wiöe ȧzu hungerik, do wen’ȧ derwöst, do s’mytagasa ej śun fjetik, do fług’ȧ grod cym tejś. ‘Jakub był tak głodny, że kiedy się dowiedział, że obiad jest już gotowy, poleciał prosto do stołu.’

ZUMER s. m. (pl. ZUMYN,)

lato: Ȧ zumer łöwa oły łoüt, dos ej kȧ wunder. ‘Lato chwalą wszyscy ludzie, to nie dziwota.’ (JG 2004)

KOÜM adv.

ledwo, z biedą, prawie co, dopiero co: Koüm wiöe dy zun s’mügjys ufganga, wekt mih jynt ȧ gyroüś fu mer fotyś śtuw uf – gywys maht’ȧ zih byrȧt, uf dy fyś cy gejn. ‘Ledwo słońce wyszło z rana, obudził mnie jakiś szelest z pokoju ojca – pewnie szykował się, żeby pójść na ryby.’

ŚÜLLEGITYMACYJ s. f. (pl. ŚÜLLEGITYMACYJA)

legitymacja szkolna: Wen dy wyłst, do dy ülga ufum bilet wejwułt, to müsty hon ȧ cȧjtłikjy śüllegitymacyj. ‘Jeśli chcesz, żeby obowiązywała ulga na bilet, musisz mieć aktualną legitymację szkolną.’

TRIHTER s. m. (pl. TRIHTYN, dim. TRIHTELA)

lejek, lewar: Wer müsa ȧ zoüwyśtȧg y dy fłośa nȧjgisa, et wje zih ȧ trihter dergejn. ‘Musimy rozlać zakwas do butelek, teraz przydałby się lejek.’

MEDYCIN s. n. (pl. MEDYCINA)

lek, lekarstwo: S’tüt mer wejder wej, wa’h müsa wjeder ȧ medycin nama. ‘Znowu mnie boli, będę znów musiała / musiał wziąć lek.’

DÖKTER s. m. (pl. DÖKTYN, dim. DÖKTELA)

1. lekarz, doktor: Wen’ȧ ej krank, djef’ȧ gejn cym dökter. ‘Kiedy się jest chorym, trzeba iść do lekarza.’

2. doktor (stopień akademicki): Cyderjyśt śrȧjwsty dy bakałażat, nöhta dy magisterat, ȧn ołdyśt ym end dy dökterat ȧna wen’s güt gejt, wysty błȧjn ȧ dökter. ‘Najpierw piszesz pracę licencjacką, później magisterską, a dopiero na koniec doktorską i jeśli dobrze pójdzie, będziesz doktorem.’

Por. też: der oügadökter ‘okulista’, der hacadökter ‘kardiolog’, dy dökterat ‘praca doktorska, doktorat.’

Zob. też: → CANDÖKTER

LEKCYJ s. f. (pl. LEKCYJA)

lekcja, zajęcia: Der śiłer łjyt yns ufer lekcyj oły böśtowa. ‘Nauczyciel uczy nas na lekcji wszystkich liter.’; Ym noüa semester wa’h hon s’möntags zȧhs lekcyja ufum uniwersytet! Yhy wȧ ny, wi’h wa dos oüshałda. ‘W poniedziałki w nowym semestrze będę miał / miała sześć zajęć! Nie wiem, jak to wytrzymam.’

ŁȦJHT adj., adv.

1. lekki: Dȧj rod höt ȧ elektryśa motor, oder mȧjs ej fjyr dos łȧjht. ‘Twój rower ma silnik elektryczny, ale mój jest za to lekki.’

2. lekki, łatwy, prosty: Nist ej ny łȧjht cy łjyn, wen’ȧ zih ny łjyt. ‘Niczego nie można się łatwo nauczyć, gdy się nie uczy.’

3. lekki (o ubraniu): Nejm der ȧ łȧjht blüzła, bo s’ej hyc. ‘Weź sobie lekką bluzkę, bo jest upał.’

Por. też: no łȧjht! ‘no jasne! / (no) pewnie! / proste!’: Kuzty wymysiöeryś? – No łȧjht! ‘Mówisz po wilamowsku? – Pewnie!’

ŁȦJN₂ s. m., sg. tant.

len (nasiona, olej itp.): Yh ejwergis łȧjnzöma myt hȧsum woser ȧn nöhta as yh zy – dos ej zjyr gyzund. ‘Zalewam siemię lniane gorącą wodą, a potem je jem – to bardzo zdrowe.’

Por. też: s’łȧjnył ‘olej lniany’, der fłahs ‘len (roślina)’.

FOÜŁ adj.

1. leniwy: Menć, ny bejźe ȧzu foüł ȧn rjy dih ȧbysła! ‘Człowieku, nie bądź taki leniwy i rusz się trochę!’

2. zgniły: Wi łang wiöe dar arbuz yr ȧjzomer, do’ȧ ej ȧzu foüł? ‘Jak długo ten arbuz leżał w lodówce, że jest tak zgniły?’

Por. też: foüł wi mejst ‘bardzo leniwy (dosł. ‘zgniły jak gnój’)’.

ŁYW s. f. (pl. ŁYWA)

lew: Ym wapyn fu Wymysoü zȧjn cwü ływa. ‘W herbie Wilamowic są dwa lwy.’

ŁYNKS adv.

lewo, w lewo, na lewo: Wen dy wyst fiöen głȧjh, ȧ nöhta ym end śtrös łynks, to wysty śun zȧj hyt zan. ‘Jak będziesz jechał prosto, a potem na końcu drogi w lewo, to zobaczysz już swój dom.’

Por. też: łynk ‘lewy’.

ŁYNKIŚ adj., adv.

1. leworęczny: Dy łynkiśa łoüt dos zȧjn di, wo zy śrȧjwa myter łynkja hand. ‘Osoby leworęczne to są osoby piszące lewą ręką.’

2. lewicowy: Ȧ ziöet, do’ȧ ej ȧzu łynkiś, ȧn derwȧjł wył’ȧ kȧ śtȧjer ny coła. ‘Niby mówił, że jest taki lewicowy, a tymczasem nie chce płacić podatku.’

3. lewą ręką: Har höt’um dy rȧhty hand gybroha ȧn yta mü’ȧ ołys maha łynkiś. ‘On złamał sobie prawą rękę i teraz musi wszystko robić lewą.’

4. na lewą stronę: Dü höst s’hemb łynkiś ogycün. ‘Założyłeś koszulę na lewą stronę.’ – w tym znaczeniu używa się również przymiotnika awik: Wen dy wyłst jynta wiöer kiöefa, zejh cyjyśt uf zy fur rȧhta ȧn fur awikja zȧjt, op zy ejweron ej güt. ‘Jeśli chcesz kupić jakiś materiał / tkaninę, popatrz na niego najpierw z prawej i z lewej strony, czy wszędzie jest w porządku.’

5. po / na lewej stronie: Dy kłopa hon dy kniöef rȧhtiś, ȧ dy bowa łynkiś. ‘Mężczyźni mają guziki po prawej stronie, a kobiety po lewej.’

Zob. też: → RȦHTIŚ

ŁEJGJA v. (imp. sg. ŁEJG, pl. ŁEJGT; part. perf. GYŁȦN + hon)

1. leżeć: Wen dy dos ny hetst derzȧnk gyfunda, het dos nö gyłȧn diöt ufer śtuw. ‘Gdybyś tego wtedy nie znalazł, to to by wciąż leżało tam na strychu.’; Śtej uf, der dökter ziöet, do dy djefst zöfuł ny łejgja! ‘Wstawaj, lekarz powiedział, że nie powinieneś / powinnaś tyle leżeć!’; Ȧ piöer arpułn zȧjn fum wiöen rogyfoła ȧn zy błyn łejgja ufer śtrös. ‘Kilka ziemniaków wypadło z wozu i zostało na drodze.’; Har łog ömahtik ymȧ cwü śtunda, wał zy’ȧ ny funda. ‘Leżał nieprzytomny blisko dwie godziny, zanim go nie znaleziono.’

2. być położonym, znajdować się: War kon mer ziöen, wun łȧjt di gybjygkyt? ‘Kto mi powie, gdzie znajduje się to pasmo górskie?’; Wymysoü łȧjgt ym hołwa wȧg cwyśa Byłc-Bejł ȧn Oüswynca. ‘Wilamowice leżą w połowie drogi między Bielskiem-Białą a Oświęcimiem.’

Por. też: dö łȧj(g)t der hund bygrowa ‘tu leży pies pogrzebany’ (powiedzenie).

NYNA₁ v. (imp. sg. NYN, pl. NYNT; part. perf. GYNYNT + hon)

leżeć, drzemać, nynać: Gejsty śun nyna? ‘Idziesz już nynać?’

COŁ s. f. (pl. COŁN, dim. COŁIHŁA)

liczba: Ym mȧja ȧn ćerwjyc ym cwetoüzyt cwenciksta jür go’s dy grysty coł fun gytestjyta kranka uf COVID-19 yr śłyzyśa wojewütśoft. ‘W maju i czerwcu 2020 roku odnotowano największą liczbę zachorowań na COVID-19 w województwie śląskim.’; Mȧj łiwsty coł ej der cwełfer, bo’h bej gybün ȧ cwełfta grüdźjyń. ‘Moją ulubioną liczbą jest dwunastka, bo się urodziłem/urodziłam dwunastego grudnia.’

Zob. też: → ȦNIKCOŁ, ȦNCIKJY COŁ, → MEJCOŁ

MEJCOŁ s. f. (pl. MEJCOŁN)

(gram.) liczba mnoga: Nymiöehja wjytyn hon mej wi ȧ mejcołfüm. ‘Niektóre wyrazy mają więcej niż jedną formę liczby mnogiej.’; Wi wyt’s zȧjn yr mejcoł? ‘Jak to będzie w liczbie mnogiej?’

ȦNIKCOŁ / ȦNCIKJY COŁ s. f., sg. tant.

liczba pojedyncza: Ȧ wi wyt’s zȧjn yr ȧncikja coł? ‘A jak to będzie w liczbie pojedynczej?’; Ny idys wüt höt dy ȧnikcoł ȧn dy mejcoł: miöehja hon jok ȧny. ‘Nie każdy wyraz ma liczbę pojedynczą i mnogą: niektóre mają tylko jedną.’

CYŁA v. (imp. sg. CYŁ, pl. CYŁT; part. perf. GYCYŁT + hon)

liczyć, obliczyć, policzyć: Oły śtunda yr at wün gycyłt ȧn’ȧ krigt bycołt wegja dam, wi łang’ȧ at. ‘Wszystkie godziny w pracy były policzone i dostawał zapłatę według tego, jak długo pracował.’; Ziöesty, do’h kon ufȧ ny cyła? ‘Mówisz, że nie mogę na niego liczyć?’

RȦH(J)YN v. (imp. sg. RȦH(J)ER, pl. RȦHT(J)YT; part. perf. GYRȦH(J)YT + hon)

liczyć, rachować: Dy wymysiöejer handułłoüt kyna rȧhyn beser owi ȧ kȧlkulȧtor. ‘Wilamowscy kupcy liczą lepiej niż kalkulator.’

LILI s. f. (pl. LILIJA)

lilia: Wen dy wjest mer weła kiöefa błimła, wȧ, do’h ho ym łiwsta lilija. ‘Gdybyś chciał kupić mi kwiaty, wiedz, że najbardziej lubię lilie.’

Por. też: dy woserlili ‘lilia wodna’.

LENI s. f. (pl. LENIJA)

1. linia: Ȧ höt dy leni diöhgymöłt. ‘On przekroczył / wyszedł poza linię (malując).’

2. linijka (przyrząd): Ȧ leni djef idys śülkynd ym faderpütła hon. ‘Linijkę każdy uczeń powinien mieć w piórniku.’

ŁYND s. f. (pl. ŁYNDA, dim. ŁYNDŁA)

lipa: Hösty gyhüt, do imyd höt dy śejna łynda uf ynzum kjyhüf fergan? ‘Słyszałeś, że ktoś otruł piękne lipy na naszym cmentarzu?’

LIPJYC s. m. (pl. LIPCA)

lipiec: Ym end lipjyc myhtwer ofanga cy drȧśa. ‘Pod koniec lipca moglibyśmy zacząć młócić.’

FÖKS s. m. (pl. FÖKSA, dim. FYKSŁA)

lis: Der hoza ȧdkłjeft fum föks, ȧ der föks wejder fum jegjer. ‘Zając ucieka przed lisem, a lis przed myśliwym.’

Por. też: ȧ fyfikjer föks zȧjn ‘być chytrym jak lis’: Gej öbaht, wen dy mytum kuzt – har ej ȧ fyfikjer föks. ‘Uważaj, jak z nim rozmawiasz – to chytry lis.’

BŁOT s. n. (pl. BŁYTYN, dim. BŁOTŁA)

liść: Ym hjewyst feljyn dy biöem jyr błytyn. ‘Jesienią drzewa gubią liście.’

ŁÜBERBŁOT s. n. (pl. ŁÜBERBŁYTYN, dim. ŁÜBERBŁOTŁA)

liść laurowy: Wen mȧ koht ryndzüp, gyt mȧ inda ȧ piöer łüberbłytyn nȧj. ‘Gdy się gotuje rosół, zawsze dodaje się kilka liści laurowych.’

BRIW s. n. (pl. BRIWA, dim. BRIWŁA)

list: Jyśter śrywa dy łoüt cynander briwa, ȧn yta śykja zy e-mailn. ‘Dawniej ludzie pisali do siebie listy, a teraz wysyłają e-maile.’

Por. też: y imanda (dat.) ȧ briw łaza ‘udzielić komuś reprymendy’.

BRIWTRIÖEJER s. m. (pl. BRIWTRIÖEJYN, dim. BRIWTRIÖEJELA)

listonosz: Dy briwtriöejyn cytriöen dy briwa ym dy adresata. ‘Listonosze roznoszą listy odbiorcom.’

LISTOPAD s. m. (pl. LISTOPADA)

listopad: Ym listopad foła dy błytyn fun biöema ro. ‘W listopadzie spadają liście z drzew.’

Por. też: der nowember ‘listopad’.

LITERATÜR s. f. (pl. LITERATÜN)

literatura: Dy gyśiht fu wymysiöejer literatür fyngt śun ym niöencyta hundytjür o. ‘Historia literatury wilamowskiej zaczyna się już w dziewiętnastym wieku.’

ŁȦKJA v. (imp. sg. ŁȦK, pl. ŁȦKT; part. perf. GYŁȦKT + hon)

lizać, obliz(yw)ać: Łȧk ny s’gyfrüny ȧjza, bo dy cung wyt der cünum cüfriza. ‘Nie liż zamarzniętego metalu, bo język ci do niego przymarznie.’

Por. też: łȧk mi yn öeś ‘pocałuj mnie w dupę (często używane wilamowskie przekleństwo)’: Myhuł, fjy mih źe uf Krök, oder yh kon der nist fjyr dos ny coła. – Łȧk mih yn öeś. ‘Michał, zawieź mnie do Krakowa, ale nie mogę ci nic za to zapłacić. – Pocałuj mnie w dupę.’

ŁȦKSUŁ s. f. (pl. ŁȦKSUŁN)

lizak: Mama, kiöef mer źe ȧ łȧksuł! ‘Mamo, kup mi lizaka!’

ȦJS / ȦJZ s. n. (pl. ȦJS, ȦJZ, dim. ȦJSŁA, ȦJZŁA)

lód: Ȧ djef ufs ȧjz ny gejn, bo’ȧ kon nȧjfoła ȧn śtympelik ymkuma. ‘Nie powinno się wchodzić na lód, bo można wpaść i marnie zginąć.’

ȦJSOMER s. f. (pl. ȦJSOMYN, dim. ȦJSOMELA)

lodówka: Do s’asa błȧjt fryś, łȧjt’s yr ȧjsomer. ‘Żeby jedzenie było świeże, leży w lodówce.’

Zob. też: → OMER

LÖD s. n. (pl. LÖDA), LÖDA s. pl. tant.

1. (pl. tant.) lody: S’ej ȧzu hȧs, gejwer myta kyndyn uf dy löda. ‘Jest tak gorąco, chodźmy z dziećmi na lody.’

2. lód (porcja lodów): Baba, kiöef mer ȧ löd, oba cwe löda. ‘Babciu, kup mi loda albo dwa (lody).’

LOKOMOTIW s. f. (pl. LOKOMOTIWA)

lokomotywa: Ider cug wjyd fu ȧr lokomotiw oba gycün, oba gyśtusa. ‘Każdy pociąg jest albo ciągnięty, albo pchany przez lokomotywę.’

EROPLANHÖF

lotnisko: Der nyndsty eroplanbanhöf fu Wymysoü ej y Pyżowic. ‘Najbliższe lotnisko od Wilamowic jest w Pyrzowicach.’

OBA conj.

lub, albo, czy: Wos wyłsty trynkja? Ty oba kȧfy? ‘Czego się napijesz? Kawy czy herbaty?’; Fyrym ziöesty mer ny cyryk? Wyłsty myt mjyr ny kuza oba wos? ‘Dlaczego mi nie odpowiadasz? Nie chcesz ze mną mówić czy co?’; Gejwer oba ny? ‘Idziemy czy nie?’; Har wyt kuma – ejer oba śpyter. ‘On przyjdzie – wcześniej czy później.’; S’wün ȧ piöer wymysiöejer tyhtyn, cbś. der Fliöera-Fliöera ȧn zȧj brüder Fliöera-Hermon, der Tołer-Jüza, oba oü dy Abda-Inga. ‘Było kilku wilamowskich pisarzy, np. Florian Biesik i jego brat Hermann Mojmir, Józef Gara, albo też Inga Matzner-Danek.’

Por. też: oba..., oba... ‘albo..., albo...’: Müsty oüskłoün: oba zej, oba yhy. ‘Musisz wybrać: albo ona, albo ja.’

ŁEJNŚTYHUŁ s. m. (pl. ŁEJNŚTYHUŁN)

lubczyk: Mȧgi maha zy fu łejnśtyhuł. ‘Maggi robi się z lubczyku.’

ŁOÜT s. pl. tant. (dim. ŁOÜTŁA)

1. ludzie: Dy wełt ej śejn, ok dy łoüt zȧjn śenklik. ‘Świat jest piękny, tylko ludzie są brzydcy.’

2. grupa ludzi: Ȧ łoüt ziöen ȧzu, ȧna ȧ łoüt – ȧzu. ‘Jedni ludzie mówią tak, inni – tak.’

-ŁOÜT występuje jako forma liczby mnogiej sufiksoidu → -MON.

Zdrobnienie od ŁOÜT – s’łoütła – oznacza ‘ludzik’: Yh bawjȧt mih myta duplołoütła. ‘Bawiłem się ludzikami (Lego Duplo).’ – w liczbie mnogiej oznaczać też może ‘ludkowie (pieszczotliwie o ludziach)’: Güc noma, mȧj miła łoütła! ‘Do widzenia, moi mili ludkowie!’