Słownik

ŚWOMP s. m. (pl. ŚWOMP)

gąbka: Mytum śwomp weśt mȧ dy tełyn. ‘Gąbką myje się talerze.’; Oü ȧ gyftikjer pyłc kon hon ȧ śwomp undum hitła. ‘Również trujący grzyb może mieć gąbkę pod kapeluszem’.

RYDA v. (imp. sg. RYD, pl. RYT; part. perf. GYRYT + zȧjn)

gadać: Zy zȧjn giöe ny łoütyś, zy kuma giöe ny cy yns, ok zy zyca yr ek ȧn zy ryda undernander. ‘Oni nie są wcale towarzyscy, w ogóle do nas nie przychodzą, tylko siedzą w kącie i gadają ze sobą.’

ZÜLC s. m. (pl. ZÜLCA)

galareta (mięsna), galert: Zülc śmekt ym besta myt cytryn ȧna esik. ‘Galert smakuje najlepiej z cytryną i octem.’

GALARET s. f. (pl. GALARETA, dim. GALARETŁA)

galaretka owocowa: Wyłsty ȧ galaret? ‘Chcesz galaretkę?’

GARAŻ s. m. (pl. GARAŻA, dim. GARAŻŁA)

garaż: Cy wos gejsty yn garaż? ‘Po co idziesz do garażu?’

TÖP s. m. (pl. TYPA, dim. TYPŁA)

garnek: Dy züp śmakt’ȧ ȧzu, do der gancy töp wiöe gryhta ferśwunda. ‘Tak mu smakowała zupa, że zaraz zniknął cały garnek.’

Używa się również wyrazu der typa ‘ts.’

Por. też: der teper ‘garncarz’, dy teperyn ‘garncarka’.

Zob. też: → TYPŁA

OCUG s. m. (pl. OCYG)

garnitur: Fjys jyśty giełd, wo’h ferdint oüz knȧht, koüft yh mer ȧ noja ocug. ‘Za pierwsze pieniądze, które zarobiłem jako kawaler, kupiłem sobie nowy garnitur.’

GAZYTCȦJTUNG s. f. (pl. GAZYTCȦJTUNGA)

gazeta, magazyn, czasopismo: Yr łazśtuw kon yh łaza bihła, komiksa oba gazytcȧjtunga. ‘W czytelni mogę czytać książki, komiksy lub czasopisma.’

OST s. m. (pl. EST, dim. ASTŁA)

gałąź: Wosfer ȧ föguł zyct uf dam ost? ‘Co za ptak siedzi na tej gałęzi?’

RȦJZ s. n. (pl. RȦJZYN, dim. RȦJZŁA)

gałązka, gałąź: Zejh jok, wi nejder hengja dy rȧjzyn fu dam epułbiöemła ro undum gywiht fun epułn. ‘Zobacz no, jak nisko zwisają gałęzie tej jabłonki pod ciężarem jabłek.’

WU(N) pron.

gdzie, dokąd: Wu gejter, gyfoter, mytum kiöb ȧjyn? ‘Dokąd idziecie, matko chrzestna (moich dzieci), z koszem jajek?’ (fragment piosenki Wu gejter, gyfoter); Fercȧjt, wu kon yh fynda ȧ śympa? ‘Przepraszam, gdzie znajdę toaletę?’; Dü byst śun ȧ gancer profesiöer! – Yhy? Wun? Nȧ! ‘Jesteś już prawdziwym profesorem! Ja? Gdzie[ż tam]? Nie!’

JYNT(A) adv.

gdzieś, dokądś, (z FU) skądś: Har wiöe tejda jynt dö, oder yta wȧs yh ny, wu’ȧ ej. ‘On był teraz gdzieś tutaj, ale teraz nie wiem, gdzie on jest.’; S’kom ȧ kłop ȧn’ȧ ziöet, do’ȧ mih fu jynt kant, oder yhy kant’ȧ ny. ‘Przyszedł jakiś mężczyzna i powiedział, że mnie skądś zna, ale ja go nie znałem / znałam.’; Zy wułda myt mjyr jynta fiöen, oder yh wułd dos ny. ‘Oni chcieli ze mną dokądś jechać, ale ja nie chciałem / nie chciałam.’; Har ging jynt nö bjyr. ‘Poszedł gdzieś po piwo.’

jakiś: Ejs ziöet’um, do dos wiöe jok jynt ȧ kolega ȧn do’ȧ zułd zih myt dam ny kymyn, oder har wöst zȧjs. ‘Ona mu powiedziała, że to był tylko jakiś kolega i że się tym nie powinien martwić, ale on wiedział swoje.’; Har koüft’um jynt ȧ śtykla wiöer ȧn’ȧ wułd’um łön nyn ȧn ibercijer fönum, oder yh ziöet’um gryhta, do fu dar wiöer wyt dos zȧjn ȧ batłerfłȧk. ‘On kupił sobie jakiś kawałek materiału i chciał dać sobie uszyć z niego ibercijer, ale od razu mu powiedziałem, że z tego materiału wyjdą łachmany.’; Dos wyt dih jynt ȧ fynf toüzyt kösta. ‘To cię będzie kosztować jakieś pięć tysięcy.’; Wi ławsty yta oüs? Hösty śun jynt ȧ wönung oba at, oba wos? ‘Jak teraz sobie radzisz finansowo? Masz już jakieś mieszkanie albo pracę, albo coś?’

JYNT jest również częścią składową zaimków: jyntwu(n) ‘gdzieś, dokądś’, jyntwi ‘jakoś’ oraz jyntwen ‘kiedyś’

Zob. też: → NJYNT

GENERȦCYJ s. f. (pl. GENERȦCYJA)

generacja: Dy łoüt fu mer generȧcyj hon śun kyndyn miöehysmöł, ȧn yhy bej byśtenik nö ungywönt cy dam, do oły zȧjn ȧzu ufgywahsa. ‘Ludzie z mojej generacji mają już nieraz dzieci, ja wciąż nie jestem do tego przyzwyczajony, że wszyscy są tacy dorośli.’

GANZ s. f. (pl. GENZ / rzad. GENC, dim. GȦNZŁA)

gęś: Dy genz kyna zȧjn zjyr głiöeśnik. ‘Gęsi potrafią być bardzo głośne.’

GIMNȦZUM / GIMNȦZJUM s. n. (pl. GIMNȦZJA)

gimnazjum: Yta gyt’s śun kȧ gimnȧzja mej ny, oder yhy ging nö ys gimnȧzum. ‘Teraz już nie ma gimnazjów, ale ja chodziłem jeszcze do gimnazjum.’

GIPS s. m. (pl. GIPSA)

gips: Fu gips konsty mȧłȧjht-wosfery gyśtałta maha, wen dy jok höst ȧ füm. ‘Z gipsu możesz robić dowolne kształty, jeśli tylko masz formę.’

Zob. też: → FŁOSTER

GITAR s. f. (pl. GITAN)

gitara: Mȧj tȧta ȧn mȧj brüder śpejła gitar, ȧ yhy kon ny. ‘Mój tata i brat grają na gitarze, a ja nie umiem.’

CELIN s. f., sg. tant.

glina: Fu celin kon’ȧ maha tełyn ȧn typa. ‘Z gliny można robić talerze i garnki.’

Zob. też: → AD

ADERA adj.

gliniany: Dy adera typa zo’ȧ oüsbaka jok wen zy zȧjn ganc trojg. ‘Gliniane garnki należy wypiekać tylko gdy są już całkiem suche.’

Zob. też: → AD

GYMȦN s. f., n. (pl. GYMȦNA)

1. gmina: Dy gymȧn Wymysoü łȧjgt cwyśa Byłc-Bejł ȧn Oüswynca. Cy dar gymȧn gyhjyn dy djyfyn: Denkjadiöf, Wymysdiöf, Śrȧjwadiöf, Hylćadiöf ȧn Błaner Üwer. ‘Gmina Wilamowice leży między Bielskiem-Białą i Oświęcimiem. Do tej gminy należą wsie: Dankowice, Stara Wieś, Pisarzowice, Hecznarowice i Zasole Bielańskie.’

2. budynek urzędu gminy: Yr gymȧn kuzta zy fjym krig oü wymysiöeryś, s’mȧst wen der bjygjamȧster wiöe ȧ Wymysiöejer. ‘Przed wojną mówiło się w urzędzie gminy też po wilamowsku, zwłaszcza, jak burmistrzem był Wilamowianin.’

NAST s. f. (pl. NEST, dim. NASTŁA)

1. gniazdo: Dy śtiöhja mahta’ȧ ȧ grusy nast ufer zoüł. ‘Bociany zrobiły sobie wielkie gniazdo na słupie.’; Y ȧm ałda pönyśa śü ufer śtuw mahta’ȧ moüzła ȧ nastła. ‘W starym wysokim bucie na strychu myszki zrobiły sobie gniazdko.’

2. (dim.) gniazdko (do łączenia urządzeń elektrycznych): Wu hoter ȧ nastła? Yh mü mer s’kamela ufłoda. ‘Gdzie macie gniazdko? Muszę naładować sobie komórkę.’; Śtek ȧ śtekjer ys nastła, zyst wyt dy mȧśin ny fungowȧn. ‘Włóż wtyczkę do gniazdka, inaczej urządzenie nie zadziała.’

Por. też: dy wespanast ‘gniazdo os’.

FOÜŁA v. (imp. sg. FOÜŁ, pl. FOÜŁ; part. perf. GYFOÜŁT + hon)

1. gnić: S’gytrȧd füng o cy foüła. ‘Zboże zaczęło gnić.’

2. leniuchować: Hjy uf myt dam foüła ȧn mah endłik dȧj hoüzibnana! ‘Przestań leniuchować i zrób w końcu pracę domową!’

KNJYN v. (imp. sg. KNJY, pl. KNJYT; part. perf. GYKNÜT + hon)

(u)gnieść, przygnieść, przygniatać, miąć: Gej der oder öbaht, do zy dih y dam fulk ny knjyn. ‘Ale uważaj, żeby cię w tym tłumie nie przygnietli.’; S’ława knjyt mih. ‘Życie mnie przygniata.’; Wos knjysty yn henda? ‘Co mniesz w rękach?’

ŚTUND s. f. (pl. ŚTUNDA)

godzina, moment: Yhy bej śun ogycün ȧn yh śtej hiöera hesa, bo der śofer kon kuma idy śtund. ‘Jestem już ubrany / ubrana i czekam na zewnątrz, bo kierowca może przyjechać w dowolnym momencie.’; Yhy ho śun wifuł śtunda gyat, ȧn ho’h nö ny ołys ufgyśrejwa. ‘Pracuję już tyle godzin, a nie zapisałem / nie zapisałam jeszcze wszystkiego.’

GYBJYG s. n. (lm. GYBJYGJA, dim. GYBJYGŁA)

1. góra: Ynzer gybjygja zȧjn ny zjyr huh, ojer zȧjn fejł hyhjer. ‘Nasze góry nie są tak wysokie, wasze są o wiele wyższe.’ (AK 1920)

2. pasmo górskie: Dos ej dy map fu dam gybjyg. ‘To jest mapa tego pasma górskiego.’

HȦS adj., adv.

gorący, gorąco: Konsty dy pomidon myt hȧsum woser bygisa, ȧzu do s’hoütła łyt zih byśyła. ‘Możesz oblać pomidory gorącą wodą, żeby można było zdjąć skórkę.’; Hoüt ys’s ȧzu hȧs, do’h wył nist ny maha. ‘Dzisiaj jest tak gorąco, że nie chcę / nie chce mi się nic robić.’

GIÖERELIŚ adj.

góralski: Ufer bejn hower gyzan giöereliśy, teśner ȧn krykjer tenc. ‘Na scenie widzieliśmy tańce góralskie, cieszyńskie i krakowskie.’

Por. też: der Giöerol ‘Góral’, s’giöereliśy twȧgla ‘oscypek’.

BJYGJAMON s. m. (pl. BJYGJAŁOÜT, dim. BJYGJAŁOÜTŁA)

górnik: Undyn Wymysiöejyn go’s hefa bjygjałoüt. ‘Wśród Wilamowian było wielu górników.’

GIÖERYL s. m. (pl. GIÖERYLN)

goryl: Dy Koko-giöerylyn höt fur Patterson-Francine ȧ öet fur wȧjzśpröh oüsgyłjyt. ‘Gorylica Koko została nauczona przez Francine Patterson pewnego rodzaju języka gestów.’

Por. też: dy giöerylyn ‘gorylica’.

BYTER adj., adv.

gorzki: Der grejpfrüht, wȧł’ȧ ny ej rȧjf, ej zjyr byter. ‘Grejpfrut, póki nie jest dojrzały, jest bardzo gorzki.’

Por. też: gołabyter ‘gorzki jak żółć’.

GAST s. m. (pl. GEST, dat. pl. GESTA)

1. gość: Hoüt ho’h hefa gest. ‘Dzisiaj mam wielu gości.’ Dü byst y ynzer hyt ȧ śtȧjder gast. ‘Jesteś w naszym domu stałym gościem.’

2. duch, (z → HȦLIK) Duch Święty: Ym noma fum Foter, fum Zun ȧn fum Hȧlikja Gast, amen. ‘W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, amen.’

WJYTŚOFT s. f. (pl. WJYTŚOFTA)

1. gospodarstwo rolne: Yhy ho s’gancy ława ejwerat ufer wjytśoft ȧn diöh dos ho’h yta ȧ zyty kliny rent. ‘Przepracowałem / Przepracowałam całe życie na gospodarstwie [rolnym] i przez to mam teraz taką małą emeryturę.’

2. wyrażenie ekspresyjne „i taka robota” (partactwo): No yhy wułd jum hyłfa, do’ȧ zo ben yns ata, oder ȧ kom nymer ny y dy at, ȧn dos ej ȧ zyty wjytśoft. ‘Chciałem / Chciałam mu pomóc, żeby u nas pracował, ale on nigdy nie przychodził do pracy, i taka to robota.’; Yhy wułd y dam klina gyweł ȧjkiöefa, oder zy hota gestyn cü, no do koüft yh nist ny, ȧn dos ej ȧ zyty wjytśoft. ‘Chciałem zrobić zakupy w tym małym sklepie, ale mieli wczoraj zamknięte, no to nic nie kupiłem, i taka to robota.’

Por. też: dy łandwjytśoft ‘gospodarka (kraju)’: Dy łandwjytśoft fu ȧm łand wyt bałd ȧjbrȧhja, wen kȧ jungy łoüt ny zȧjn. ‘Gospodarka kraju wkrótce się załamie, jeśli nie będzie młodych ludzi.’

WJYT s. m. (pl. WJYTSŁOÜT, acc. / dat. sg. WJYTA, voc. WJYTY, dim. WJYTSMENĆŁA)

1. gospodarz: Wen’s ej wyżinek, fiöen dy wjytsłoüt ufer pśyćep ȧn zy fȧjyn zen hȧltag. ‘Gdy są dożynki, gospodarze jadą na przyczepie i obchodzą swoje święto.’

2. proboszcz: Har wiöe dreca jür wikar, ȧn’ȧ yta ej’ȧ śun wjyt. ‘On był wikarym przez trzydzieści lat, a teraz jest już proboszczem.’

Jeśli jest pierwszym członem złożenia, ma postać wjyts-: s’wjytshoüz ‘dom gospodarza’, s’wjytsfi ‘zwierzę gospodarskie (należące do gospodarza)’, der łandwjyt ‘właściciel, gospodarz (nieruchomości)’: Ynzer łandwjyt wiöe fruł, do wer ołys cȧjtłik bycołta. ‘Właściciel mieszkania był zadowolony, że wszystko opłacaliśmy na czas.’

Zob. też: → POÜER, → WJYTYN

WJYTYN s. f. (pl. WJYTYNA)

1. gospodyni: Dy wjytyn wiöe zjyr mił. ‘Gospodyni była bardzo miła.’

2. proboszczka: Dy ewangelyśa fiöeryna y Pöłn kyna fum cwetoüzyt cwejȧncwencikjer jür oü wjytyna wada. ‘Ewangelickie duchowne w Polsce od 2022 r. mogą też zostawać proboszczkami.’

BYRȦT / GYRȦT adj.

gotów, w pogotowiu: Yh bej byrȧt wȧgcyfiöen. ‘Jestem gotów do odjazdu.’; Der eroplan śtejt śun ym hangar gyrȧt cym fłigja. ‘Samolot już stoi w hangarze gotowy do odlotu.’

Por. też: (zih) byrȧt / gyrȧt maha ‘przygotow(yw)ać (się)’: Yhy mah mih uf ołys gyrȧt. ‘Przygotowuję się na wszystko.’; Wjyr maha dy łjyrwiöer byrȧt, ȧ śpröhkurs ufcymaha. ‘Przygotowujemy materiały do nauki, żeby rozpocząć kurs językowy.’

ZIDA v. (imp. sg. ZID, pl. ZIT; part. perf. GYZIÖET + hon)

(za)gotować się, wrzeć: Hjysty ny, do s’woser ziöet? Feleś dos, bo wi ny, to wysty dy gancy hyt ferbrin. ‘Nie słyszysz, że woda się zagotowała? Wyłącz to, bo jak nie, to spalisz cały dom.’

UWAGA: czasownik ten używany jest bez ZIH, inaczej niż gotować się w języku polskim.

KOHA v. (imp. sg. KOH, pl. KOHT; part. perf. GYKOHT + hon)

1. (u)gotować: Gestyn kohtwer dy arpułn cy łang ȧn zy wiöda ganc wȧh. ‘Wczoraj za długo gotowaliśmy ziemniaki i one się całkiem rozgotowały.’

2. (u)gotować się, zagotować się: S’woser höt śun gykoht, mah yns ty. ‘Woda się już zagotowała, zrób nam herbaty.’

BARGIEŁD s. n., sg. tant.

gotówka: Cołter myter kiöet oba myt bargiełd? ‘Płaci pan / pani kartą czy gotówką?’

Zob. też: → GIEŁD

FJETIK adj.

1. gotowy, skończony, ukończony: Dü müst śun ym promotor dy fjetikjy bakałażat śykja! ‘Musisz już wysłać promotorowi gotową pracę licencjacką!’; Kumt cym tejś, s’asa ej fjetik! ‘Chodźcie do stołu, jedzenie jest gotowe!’ – w tym znaczeniu używa się również przymiotnika → BYRȦT.

2. (pot.) zmęczony, wykończony: Yhy bej śun fjetik, yhy gej hoüt njynt ny. ‘Już jestem zmęczony, nigdzie dzisiaj nie idę.’

3. (pot.) pijany: Gis’um zöfuł ny nȧj, ȧ höt ȧn śwaha śaduł, ȧs-cwe wyt’ȧ zȧjn fjetik. ‘Nie wlewaj mu tyle, ma słabą głowę, raz-dwa się upije.’

4. (pot.) zabity, martwy: Ȧ śus ȧn’ȧ wiöe fjetik! ‘Jeden strzał i był zabity!’

Por. też: fiks ȧn fjetik ‘zupełnie gotowy’, fjetikmaha ‘ukończyć, przyszykować, przygotować’.

ŚTȦNȦLIK s. m. (pl. ŚTȦNȦLIKJA)

goździk: Dy śtȧnȧlikja wün ym miöeda ym PRL. ‘Goździki były w modzie w PRL-u.’

TOÜ₂ s. f. (pl. TOÜA)

gołąb: Yn śtytyn gyt’s fejł toüa ȧn miöehja fityn zy myta brutrjyla, gük s’ej fjy dy fygln ny gyzund. ‘W miastach jest wiele gołębi i niektórzy karmią je okruchami chleba, mimo że to jest dla ptaków niezdrowe.’

ŚPEJŁ s. n. (pl. ŚPEJŁA)

gra: Ejm gyfełt kȧ zyty śpejł ny, wu’ȧ höt felün. ‘Jemu nie podoba się żadna gra, którą przegrał.’

RȦH(J)A s. m. (pl. RȦH(J)A)

grabie: Rȧhja konsty mytum rȧhja. ‘Grabić możesz grabiami.’

ŚPEJŁA v. (imp. sg. ŚPEJŁ, pl. ŚPEJŁT; part. perf. GYŚPEJŁT + hon)

1. grać (na instrumencie): Feter, dy müm höt gybürstag ȧn wjyr weła jüh śejn byta, do der yns ufer hȧrmoni zot śpejła. ‘Proszę pana, ciocia ma urodziny i chcemy pana poprosić, żeby zagrał nam pan na harmonii.’

2. grać (w grę): Konsty füsbol śpejła? ‘Umiesz grać w piłkę nożną?’

GROÜP s. m. (pl. GROÜPA, dim. GROÜPŁA)

grad: Der groüp kon grusy śoda maha. ‘Grad może wyrządzić wielkie szkody.’

Por. też: groüpa ‘padać (o gradzie)’.

GRANC s. f. (pl. GRENC)

granica: Wymysiöejyn dos ej ȧ etnyś klinfulk, wo bywönt dy śtot Wymysoü ufer granc fu Śłyz ȧn Klinpöłn. ‘Wilamowianie to mniejszość etniczna, która zamieszkuje miasto Wilamowice na granicy Śląska i Małopolski.’

Por. też: s’grancłand ‘pogranicze’.

GREJFRUT / GREJPFRÜHT s. m. (pl. GREJFRUTA / GREJPFRÜHTA)

grejpfrut: Der grejfrut ej rut ynwik ȧn dunkułgał fu hesa. ‘Grejpfrut jest czerwony w środku i pomarańczowy na zewnątrz.’

GROP, GROB s. n. (pl. GRYWYN, dim. GROBŁA)

grób: Ym wüt «kjyhüf» byfynt zih s’wüt «kjyh» diöh dos, do dy grywyn mahta zy jyśter ym dy kjyh. ‘W wyrazie «kjyhüf» znajduje się wyraz «kjyh», dlatego że groby robiono kiedyś wkoło kościoła.’

Por. też: der tutagrywer ‘grabarz’.

Zob. też: → KRÜFT

KRÜFT s. f. (pl. KRÜFTA, dim. KRÜFTŁA)

grobowiec: S’grop maha zy yr ad, ȧ dy krüft ej fu śtȧn gymaht. ‘Grób robi się w ziemi, a grobowiec jest zrobiony z kamienia.’

Zob. też: → GROP

AWYS s. f. (pl. AWYS)

1. groch: Zy ziöeta, do wen dy Wymysiöejyn dy kjyh śjygta, śöta zy awys under dy kjyhjawand ȧj, ȧzu do s’śjygja’ȧ łȧjhter ging. ‘Mówi się, że gdy Wilamowianie przesuwali kościół, nasypali grochu pod ścianę kościoła, żeby łatwiej go było przesunąć.’

2. fasola: Dy łangy awys wehst yn śöta, ȧzu wi dy koüłikjy. ‘Fasola rośnie w strączkach, tak jak groch.’

AWYS w znaczeniu 1. nazywa się też koüłikjy awys, w 2. zaś – łangy awys.

Rzeczownika AWYS używa się zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej: Dy awys wiöe / wün ejweron. ‘Groch był wszędzie.’