Słownik

GȦBL s. m. (pl. GȦBLN, dim. GABELA)

kabel: Wȧsty fu dam, do ȧ moüz höt der ȧ gȧbl fum kompüter diöhgyfrasa? ‘Czy wiesz o tym, że mysz przegryzła ci kabel od komputera?’

KACABȦJKA s. f. (pl. KACABȦJKJA)

kacabajka, watowany kaftan sięgający do połowy łydki (element stroju wilamowskiego): Dy kacabȧjkja trüga dy Wymysiöejeryna ym wynter, wen’s ym mȧsta kołd wiöe. ‘Kacabajki nosiły Wilamowianki zimą, gdy było najzimniej.’

ŚMJEGLBŁIMŁA s. n. (pl. ŚMJEGLBŁIMŁA)

kaczeniec: Dy śmjeglbłimła wahsa diöt, wu woser ej ȧn zy błin ȧzu śejn gał ym fjywyt. ‘Kaczeńce rosną tam, gdzie jest woda, i na wiosnę kwitną tak pięknie na żółto.’

ȦNT s. f. (pl. ȦNTA, dim. ȦNTŁA)

kaczka: Ȧnta śwyma gan ym tȧjh. ‘Kaczki chętnie pływają w stawie.’

KAHUŁ s. m. (pl. KAHUŁN, dim. KAHUŁIHŁA)

kafel: Yh wułd dih fren, wun hösty dy kahułn gykoüft, wo dy zy höst yr kyh? Yh djef nojy kiöefa ȧn di dȧjna gyfoła mer zjyr! ‘Chciałem / chciałam cię spytać, gdzie kupiłeś kafle, które masz w kuchni? Potrzebuję kupić nowe i te twoje bardzo mi się podobają!’

KAKA v. (imp. sg. KAK, pl. KAKT; part. perf. GYKAKT + hon)

kakać, robić kupę: Kyndermȧkja, s’kynd wył kaka / S’höt śun drȧj möł bums gymaht. ‘Naniu, dziecko chce kupkę / Już trzy razy puściło bąka.’ (fragment piosenki Kyndermȧkja, s’kynd wył kaka)

Zob. też: → ŚȦJSA

KAKTÜS s. m. (pl. KAKTÜSA, dim. KAKTÜSŁA)

kaktus: Hösty wejder ȧn noja kaktüs? Ȧ höśty śun gymedytjyt, wun’ȧ wyt śtejn? ‘Znów masz nowego kaktusa? A pomyślałeś już, gdzie będzie stał?’

KȦLȦFJOR s. m. (pl. KȦLȦFJON)

kalafior: Der kȧlȧfjor ej ym brokuł enłik, oder der jyśty ej wȧjs, ȧ der ander – grin. ‘Kalafior jest podobny do brokułu, ale ten pierwszy jest biały, a drugi – zielony.’

KALAREP s. f. (pl. KALAREPA)

kalarepa: Wen dy kalarep ej grin, höt zy ȧbysła śiöefa gyśmak, oder wen mȧ zy koht, ej zy zjyr fȧjn ȧn zisłik. ‘Gdy kalarepa jest surowa, to ma trochę ostry smak, ale gdy się ją ugotuje, jest bardzo delikatna i słodkawa.’

KALENDER s. m. (pl. KALENDYN, dim. KALENDELA)

kalendarz: To wos, wysty hon cȧjt ȧ funfciksta? – Hiöer ok, yhy mü zan ym kalender. ‘To co, będziesz miał / miała czas piętnastego? – Poczekaj, muszę spojrzeć do kalendarza.’

^|UNDERHÖZA / UNDER^|HÖZA s. pl. tant.

kalesony: Wi’h y dy śül ging, śamt yh mih, do’h ho underhöza, ȧ yta zȧjn zy mer ym wynter zjyr nejtłik. ‘Gdy chodziłem / chodziłam do szkoły, wstydziłem się / wstydziłam się, że mam kalesony, a teraz zimą bardzo mi się przydają.’

Zob. też: → HÖZA

KȦLORY^|FER s. m. (pl. KȦLORY^|FEN, dim. KȦLO^|RYFELA)

kaloryfer: Der gazuwa at yns ny ȧn dy kȧloryfen zȧjn kałd. ‘Piec gazowy nam nie działa i kaloryfery są zimne.’

KALWINYŚ adj.

kalwiński, ewangelicko-reformowany: Ym kalwinyśa gława ej s’ander gyböt zjyr wihtik – dos hȧst, do’s ej ny derłiöet cy maha obroza ȧn oüszihta fum Göt. ‘W kalwinizmie bardzo ważne jest drugie przykazanie – to jest, że nie wolno robić obrazów i wizerunków Boga.’

Por. też: der kalwinizmus ‘kalwinizm’.

ŚTȦN s. m. (pl. ŚTȦN, dim. ŚTȦNŁA)

kamień: Ȧ kilo śtȧn wȧnt zöfuł, wi ȧ kilo fadyn. ‘Kilogram kamieni waży tyle samo, co kilogram piór.’

UWAGA: w liczbie pojedynczej samogłoska ȧ wymawiana jest długo, w mnogiej – krótko.

Por. też: der fojerśtȧn ‘krzemień’, der śłȧjfśtȧn ‘brus, kamień do toczenia’, śtȧnera ‘kamienny’, śtȧnhjet ‘twardy jak kamień’, der toüfśtȧn ‘chrzcielnica’, der ydułśtȧn ‘kamień szlachetny’, der zandśtȧn ‘piaskowiec’

KANAP s. f. (pl. KANAPA)

kanapa: Yhy bej śun ȧzu śwah, yhy gej uf dy kanap nykja. ‘Jestem już tak słaba / słaby, idę podrzemać na kanapie.’

KANGÜR s. m. (pl. KANGÜN)

kangur: Dy kangün ława y Oüstrȧljen. ‘Kangury żyją w Australii.’

BODA v. (imp. sg. BOD, pl. BOT; part. perf. GYBOT + hon)

kąpać się: Ym zumer boda dy łoüt gan ym mjer. ‘Latem ludzie chętnie kąpią się w morzu.’

PÖĆ s. m. (pl. PÖĆJA)

kapeć: Ny gej ony pöćja rym, bo dy konst dih łȧjht ferkiła. ‘Nie chodź bez kapci, bo się możesz łatwo przeziębić.’; Der koter hot yr baba ȧ ganc śyseła roüm oüsgyłȧkt, ȧ wen dy baba y dy kyh nȧjkom, füng’ȧ cy ȧdkłoüfa. To höt zy jum myt ȧm pöć ȧnöhgywüfa / ȧnöhgydrymułt. ‘Kocur wylizał babci całą miseczkę śmietany, a gdy babcia weszła do kuchni, zaczął uciekać. Wtedy rzuciła w niego kapciem.’

ŚMJERGÜŚNIKJAHÜT s. m. (pl. ŚMJERGÜŚNIKJAHIT, dim. ŚMJERGÜŚNIKJAHITŁA)

kapelusz śmierguśnicki: Ȧ śmjergüśnikjahüt cy maha köst hefa at: ȧ mü ejwer hundyt błimła fu bibüł maha. ‘Zrobienie kapelusza śmierguśnickiego kosztuje wiele wysiłku: trzeba zrobić ponad sto kwiatów z bibuły.’

BOD s. n. (pl. BYDYN, dim. BODŁA)

kąpiel: Mȧ ziöet, do kałdy bydyn zȧjn zjyr gyzund. ‘Mówi się, że zimne kąpiele są bardzo zdrowe.’

KAPLIC s. f. (pl. KAPLICA, dim. KAPLICŁA)

kaplica: Yr gymȧn Wymysoü gyt’s hefa kaplica ȧn kaplicła. ‘W gminie Wilamowice jest wiele kaplic i kapliczek.’

KAPÜC s. f. (pl. KAPÜCA, dim. KAPÜCŁA)

kaptur: Ga der dy kapüc ufs hiöet, bo zyst wysty dih ferkiła. ‘Daj sobie kaptur na głowę, bo jak nie, to się przeziębisz.’

KROÜT s. n., sg. tant.

kapusta: Dy wymysiöejer handułłoüt handułn hefa möł myt kroüt. ‘Wilamowscy handlarze często handlują kapustą.’; S’ołdmiöedyśy wymysiöejer mytagasa fyngt inda fum kroüt o, ołdyśt nöhta kymt dy züp. ‘Tradycyjny wilamowski obiad zaczyna się zawsze kapustą, dopiero potem podawana jest zupa.’

Por. też: s’unkroüt ‘chwast, zielsko’.

ŚTRÖF s. f. (pl. ŚTRÖFA)

kara: Nöm krig, wi zy yns hüta wymysiöeryś kuza, to müstwer śtröf coła. ‘Po wojnie, gdy słyszano, jak mówiliśmy po wilamowsku, musieliśmy płacić karę.’

KARDA^|MÖN s. m. (pl. KARDA^|MÖNA)

kardamon: Der kardamön dos ej ȧ gywjycuł, wo’ȧ’n bynöct under andyn cyn desen. ‘Kardamon to przyprawa, której używa się między innymi do deserów.’

KARETKA s. f. (pl. KARETKJA)

karetka (pogotowia): Yh ho yhta gyhüt – ej dos ny dy karetka? ‘Coś słyszałem – czy to nie jest karetka?’

NAKA s. m. (pl. NAKA, dim. NAKŁA)

kark: Zy dryt s’hiöet ȧn zy śpüt ȧ cin ym naka. ‘Obróciła głowę i poczuła napięcie w karku.’

KIÖEP s. f. (pl. KIÖEPA, dim. KIÖEPŁA)

karp: Jyśter hüłda miöehja Wymysiöejyn kiöepa yn tȧjhja ȧn giöe hota zy jyśter mejer tȧjhja y Wymysoü. ‘Dawniej wielu Wilamowian trzymało karpie w stawach i w ogóle w Wilamowicach było dawniej więcej stawów.’

KIÖET s. f. (pl. KIÖETA, dim. KIÖETŁA)

1. karta (papieru): Cit kiöetła roüs, wawer maha ȧ prifnan. ‘Wyciągnijcie kartki, zrobimy sprawdzian.’; S’hemb wiöe oüsgybejglt owi ȧ kiöet. ‘Koszula została wyprasowana jak karta (tj. na płasko, bardzo dokładnie wyprasowana).’

2. karta (do gry): Śpejłsty kiöeta? ‘Grasz w karty?’

Por. też: dy kredytkiöet ‘karta kredytowa’, dy pöstkiöet ‘pocztówka’.

CYDUŁ s. m. (pl. CYDUŁN, dim. CYDEŁA)

1. kartka: Konsty der noüy wjytyn ufa cydułn ufśrȧjwa ȧn zy ufer ȧjzomer ufkłȧća, ȧzu do dy zy hefa möł diöhȧ tag zist. ‘Możesz zapisywać nowe słówka na kartkach i przyklejać je na lodówce, tak żebyś je widział wiele razy w ciągu dnia.’; Bym komunizm hota zy fłȧś uf dy cydułn. ‘Za komuny mieli mięso na kartki.’

2. papierek: Wen dy ȧ pH-wat fum woser ym ȧkwȧrum wyłst masa, bynöc ȧn lakmuscyduł. ‘Jeśli chcesz zmierzyć poziom pH wody w akwarium, użyj papierka lakmusowego.’

3. dokument: Fyrym bysty ȧzu ryś cyrykgykuma? – Yhy ho wejder dy cydułn fergasa ȧna’h ku nöh zy. ‘Dlaczego tak wcześnie wróciłeś? – Znów zapomniałem dokumentów, wracam po nie.’

BŁYTYN v. (imp. sg. BŁYTER, pl. BŁYTYT; part. perf. GYBŁYTYT + hon)

kartkować, przewracać kartki: Yh błytyt dos bihła ȧ cwencik minüta ȧn yh kund dan cytat ny fynda. ‘Kartkowałem tę książkę dwadzieścia minut i nie mogłem znaleźć tego cytatu.’

KAS s. f. (pl. KASA)

kasa: Der kasjyjer at yr kas. ‘Kasjer pracuje w kasie.’

Por. też: dy krankakas ‘kasa chorych, oddział NFZ’.

KASJYN v. (imp. sg. KASJY, pl. KASJYT; part. perf. GYKASJYT + hon)

(s)kasować (np. bilet): Wȧł dy ys metro nȧjkymst, müsty ȧ bilet kasjyn. ‘Zanim wejdziesz do metra, musisz skasować bilet.’

Por. też: kȧsowȧn ‘kasować (usuwać)’.

NYNA₂ v. (imp. sg. NYN, pl. NYNT; part. perf. GYNENT + hon)

(wy)kastrować: Miöehysmöł łön dy łoüt jyr hoüzfihjyn – zyty wi dy hund oba dy koca – nyna. ‘Czasem ludzie dają swoje zwierzęta do kastracji – takie jak psy czy koty.’

WÜŚT s. m. (pl. WJYŚT, dim. WJYŚTŁA)

kaszanka, kiszka: Cy yns maha zy ȧ wüśt fu kȧśa, ȧ y Śłyz oü fun küha. ‘U nas robi się kaszankę z kaszy, a na Śląsku też z bułek.’

Zob. też: → BRÖTWJYŚT, → WJYŚTŁA

HÜST s. m. (pl. HÜSTA, dim. HÜSTŁA)

1. kaszel: Der hüst ferhyndyt mer bym śłöfa. ‘Kaszel przeszkadza mi w spaniu.’

2. rdza: Der hüst fryst s’ȧjza. ‘Rdza niszczy żelazo.’

HÜSTA v. (imp. sg. HÜST, pl. HÜST; part. perf. GYHÜST + hon)

1. kaszleć: Dü hüst śun zȧjt drȧj woha, dü djefst fjy dy wür gejn cym dökter. ‘Kaszlesz już od trzech tygodni, naprawdę powinieneś pójść do lekarza.’

2. rdzewieć: Wen s’ȧjza höt myt woser cy tün, to hüst’s. ‘Gdy żelazo ma kontakt z wodą, rdzewieje.’

Por. też: ferhüsta ‘zardzewieć’.

EK s. f. (pl. EKJA, dim. EKLA)

1. kąt: Zej roüma diöt ni ny uf: y ider ek hon zy śpynwywa! ‘Nigdy tam nie sprzątają: w każdym kącie mają pajęczynę!’; Dy drȧjek höt ny nok drȧj ekja, ok oü drȧj zȧjta. ‘Trójkąt ma nie tylko trzy kąty, lecz także trzy boki.’

2. róg: Trafwer yns ufer ek? ‘Spotkamy się na rogu?’

3. krawędź, kant: Dy ekja fun śtüfa zȧjn ȧzu śiöef, do’ȧ kon diöt łȧjht s’fał cyrȧjsa. ‘Kanty schodów są tak ostre, że można sobie na nich łatwo przeciąć skórę.’

Zob. też: → DRȦJEK, → FJYREK, → WYNKL

WYNKL s. m. (pl. WYNKLN, dim. WYNKJEŁA)

kąt (pomieszczenia), winkiel: Śpacerpolka śejner tanc / War’ȧ ny kon mytśpryngja / Dar zuł zyca ufum bȧnkla / Ȧn ym wynkl mytzyngja. ‘Śpacerpolka – ładny taniec / Kto go nie może ze wszystkimi wyskakać / Ten niech siedzi na ławeczce / I śpiewa w kącie ze wszystkimi.’ (piosenka Śpacerpolka)

Zob. też: → EK

ŚNÖP s. f. (pl. ŚNÖPA, dim. ŚNÖPŁA)

katar: Yhy ho ȧ zyty śnöp diöh alergyj, do’h kon nist ny śpjyn! ‘Z powodu alergii mam taki katar, że nic nie czuję!’; Der Piöel höt wejder dy śnöp, har djef gejn cym dökter. ‘Paweł znowu ma katar i musi iść do lekarza.’

KȦTÖŁER / KATÖŁER s. m. (pl. KATÖŁYN / KȦTÖŁYN)

katolik: Zu myht ȧ kȧtöłer ława: zȧj nyndsta łiwa ȧn Göt łöwa. ‘Tak powinien żyć katolik: kochać bliźnich i chwalić Boga.’; S’gyt yta y Wymysoü römyśy ȧn gryhyśy kȧtöłyn. ‘W Wilamowicach mieszkają obecnie zarówno rzymscy katolicy jak i grekokatolicy.’

Por. też: dy kȧtöłeryn / katöłeryn ‘katoliczka’.

KȦTÖŁYŚ / KATÖŁYŚ adj.

katolicki: Dy mȧsta głoüwikja y Wymysoü gyhjyn y dy Römyś-Kȧtöłyśy kjyh. ‘Większość wierzących w Wilamowicach należy do Kościoła Rzymskokatolickiego.’

KȦFY s. m. (pl. KȦFY, dim. KȦFYLA)

kawa: Yhy ho kȧfy, świöeca ty ȧn kȧkȧo – wos wyłsty trynkja? ‘Mam kawę, czarną herbatę i kakao.’; Trynksty kȧfy myt myłih? ‘Pijesz kawę z mlekiem?’

Rzadziej używaną formą jest der kafy. Czasem rzeczownik ten ma rodzaj żeński (f.).

Por. też: der mȧlckȧfy ‘kawa zbożowa’.

KAWAL^|JYR s. m. (pl. KAWALJYN)

kawaler: Har wiöe ȧ zyter eleganter kawaljyr, ȧ junger kala. ‘On był takim eleganckim kawalerem, młodym chłopakiem.’

KALA s. m. (pl. KALA)

kawaler, chłopak w wieku ok. 13-18 lat: Der zun fum Nüśka, dos ej ȧ śejner kala. ‘Syn Anny to piękny kawaler.’

KNȦHT s. m. (pl. KNȦHTA, voc. KNȦHTY, dim. KNȦHTŁA)

kawaler, młody nieżonaty mężczyzna: Dü byst śun kȧ büw ny, ok ȧ gancer knȧht. ‘Nie jesteś już chłopcem, tylko prawdziwym kawalerem.’; Hüht jyr, mȧkja ȧn jyr, knȧhtła / Wjyr grisa oüh uf Wȧjnahta. ‘Słuchajcie wy, dziewczyny i wy, kawalerowie / Pozdrawiamy was na Boże Narodzenie.’ (fragment pieśni Wjyr wan oüh ȧ łöstik łid zyngja).

Por. też: der dinstknȧht ‘parobek, służący’, der ołdy knȧht ‘singiel, stary kawaler’.

ŚTYKLA s. n. (pl. ŚTYKLA)

1. kawałek (część): Diöhȧ ganca tag ho’h ym moüł nist ny gyhot, ok ȧ śtykla brut. ‘Przez cały dzień nie miałem / nie miałam nic w ustach, tylko kawałek chleba.’

2. utwór (muzyczny): Łiwy müzykanta, zȧjt gybata, ny gejt yn ham, ok śpejłt yns nö ȧ łectys śtykla. ‘Drodzy muzykanci, bardzo proszę, nie idźcie do domu, tylko zagrajcie nam jeszcze ostatni utwór.’

3. podstęp, fortel: Diöh zȧj śtykla ȧn föperȧj höt’ȧ myt idum fȧjnd oüsgyśpejłt. ‘Przez fortele i oszustwo wygrał z każdym wrogiem.’

KAFKI s. m. (pl. KAFKJA)

kawka: Dy kafkja zȧjn zjyr gyśȧjty fygln, ȧzu wi dy rowa, kröwa ȧna ołastyn. ‘Kawki są inteligentnymi ptakami, podobnie jak gawrony, wrony oraz sroki.’

IDER pron.

każdy: Derzȧnk wułd’ȧ cyzomaata myt idum, war wje dos ok weła. ‘Wówczas chciał współpracować z każdym, kto tylko tego chciał.’; Yr wymysiöeryśa śpröh kon ider ełder unbykanty kłop zȧjn «feter» gynant. ‘W języku wilamowskim każdego nieznajomego starszego mężczyznę można nazwać «feter» (‘wujek’).’; Dü müst zȧjn uf ider lekcyj! ‘Musisz być na każdej lekcji!’; Yhy ib ida tag. ‘Ćwiczę codziennie.’

Dawniej w bierniku rodzaju męskiego (acc. m.) używano również formy idyn.

ŚȦJS s. f. (pl. ŚȦJSA)

kał, kupa (odchody): Ȧ śȧjs fum hund djef’ȧ gryhta ufroüma. ‘Kupę psa należy od razu sprzątnąć.’

Por. też: der łangy śȧjs ‘biegunka’.