Słownik

Ȧ₁ conj.

1. a (przeciwstawność): Yhy bej Piöel, ȧ wi hȧst dü? ‘Jestem Paweł, a jak ty się nazywasz?’; S’mȧkja kuzt wymysiöeryś, ȧ har kuzt englyś. ‘Dziewczyna mówi po wilamowsku, a on po angielsku.’

2. a (wynikanie, konsekwencja): Yh ga der giełd, ȧ dü wyst gejn ȧjkiöefa. ‘Dam ci pieniądze, a ty zrobisz zakupy.’; Der Myhuł fret’ȧ: Kymsty myt? Ȧ har ziöet’um o: Myt djyr gej’h njynt ny! ‘Michał go spytał: Idziesz z nami? A on mu odpowiedział: Z tobą nigdzie nie pójdę!’

UWAGA: Ȧ₁ używa się tylko do łączenia zdań współrzędnych; do łączenia członów zdania używa się spójnika → ȦN(A)₁, tj.:

NIE: *Frankrȧjh łȧjt cwyśa Hiśpani ȧ Doüćłand.

TYLKO: Frankrȧjh łȧjt cwyśa Hiśpani ȧn Doüćłand. ‘Francja leży między Hiszpanią a Niemcami.’

We wszystkich znaczeniach Ȧ₁ używa się wymiennie z → ȦN(A)₁. Nie można ustalić, czy przed → NÖHT(A) (czy innymi wyrazami z nagłosowym n-) występuje postać Ȧ, czy ȦN, ze względu na uproszczenie wymowy zbitki dwóch identycznych spółgłosek (które w języku wilamowskim z reguły wymawiane są jak pojedyncza spółgłoska): pisze się więc zarówno ȧ nöhta, jak i ȧn nöhta, wymawia się zaś – ȧ nöhta (nigdy z podwojonym n).

Ȧ₂ interj. (w przedłużonym wariancie ȦȦȦ)

1. a (wyraz zaskoczenia, zdziwienia, bólu albo zrozumienia kogoś lub czegoś): Ȧ, yh ferśtej’s śun! ‘A, teraz rozumiem!’; Ȧȧȧ! Dos tüt zu zjyr wej! ‘Aaa! To tak bardzo boli!’

2. a (onomatopeja imitująca ziewanie): Ȧȧȧ... Yh wył śun gejn śłöfa. ‘Aaa... Chcę już iść spać.’

Ȧ₃ pron. impers. 

Oznacza bliżej nieokreśloną osobę, grupę osób lub ogół ludzi, zwłaszcza w odniesieniu do ogólnie przyjętych norm, doświadczeń zbiorowych lub wiedzy powszechnej.

Na polski zaimek ten czasem można przetłumaczyć jako się: Ȧ łejzt dos ȧzu: ... ‘Czyta się to tak: ...’, ktoś: Wen’ȧ wje weła ȧ noü kamela kiöefa, kon’ȧ’s by mjyr byśteła. ‘Gdyby ktoś chciał kupić nową komórkę, może zamówić ją u mnie.’, człowiek: Ȧ maht’um ołys ymȧzyst, ȧ dar hyłft füt y nimanda ny! ‘Człowiek wszystko mu robi za darmo, a on przecież nikomu nie pomoże!’, oddać jego znaczenie można również używając konstrukcji bezosobowej: Zuwos zo’ȧ jum zoüwer erłydikja. ‘Takie rzeczy załatwia się samemu.’; Ȧ mü iba, fryś cy zȧjn. ‘Trzeba ćwiczyć, żeby być zdrowym.’

Wymiennie z Ȧ₃ używa się też zaimka nieosobowego → MȦ: Mȧ maht myt dam, wo’ȧ wył. ‘Człowiek z tym robi, co chce.’; Mȧ kon oü yht cy asa ȧn cy trynkja mytbrengja. ‘Można też przynieść coś do jedzenia i do picia.’

Zob. też: ZIH (→ ZEJH).

Ȧ₅ num. (ord. JYŚT-, s. ȦJNCER)

jeden: Ȧ łoüt kuma ȧn fercyła, dy ander łoüt kuma wejder yhta fu mjyr cy derwysa. ‘Jedni ludzie przychodzą i opowiadają, inni zaś przychodzą, by czegoś się o / ode mnie dowiedzieć.’; Wen’ȧ wył cyzomaśtyma, mü ȧner ȧ andyn bygrȧjfa. ‘Żeby się porozumieć, musi jeden drugiego zrozumieć.’; Ołys ȧs, yhy kon der dos śykja. ‘Wszystko jedno, mogę ci to przesłać.’

Liczebnika Ȧ₅ nie należy mylić z rodzajnikiem nieokreślonym (→ Ȧ₄). Formy Ȧ₅ posiadają własny akcent w zdaniu i są wymawiane z długim ȧ, podczas gdy formy Ȧ₄ – z krótkim ȧ i nie posiadają własnego akcentu. Por.: Wyłsty ȧ cökela? ‘Chcesz cukierka?’, ale: Wyłsty ȧ cökela oba cwe? ‘Chcesz jednego cukierka czy dwa?’ – w pierwszym zdaniu ȧ wymawiane jako jedna całość z wyrazem cökela i nie posiada własnego akcentu (ȧ|cökela), w drugim zaś ȧ jest akcentowane i długie (|ȧ: |cökela).

Gdy liczebnika Ȧ₅ (jako liczebnika głównego) używa się z rodzajnikiem określonym lub zaimkiem wskazującym → DAR, → JER₁, przybiera on końcówki właściwe dla odmiany słabej przymiotnika: Yh kant cwej bridyn: der ȧny wiöe ȧ prezes fu ȧm handułfjyrma, der ander wiöe ȧ śiłer. ‘Znałem dwóch braci: jeden był prezesem firmy handlowej, drugi był nauczycielem.’; Fylȧjht wiöe dos s’ȧny, s’ȧncikjy möł? ‘Być może był to jeden jedyny raz?’

Mimo że przed rzeczownikiem (tj. w funkcji przydawki) używa się przede wszystkim formy krótszej (adj.), dłuższa forma (pron.) również może wystąpić w tej pozycji, szczególnie kiedy chce się podkreślić ten liczebnik: To hoter yta jok nö di ȧny tohter? ‘To ma pani teraz już tylko tę jedną córkę?’

Por. też: ołys ȧs ‘wszystko jedno’.

Ȧ₄ art. indef.

1. rodzajnik nieokreślony (używany przy rzeczownikach policzalnych w liczbie pojedynczej nazywających bliżej nieokreślone, nieznane rzeczy, zwierzęta i osoby lub takie, o których nie było wcześniej mowy): Har śtełt’um wo ȧ wȧjł dinymłikja fröga. ‘Zadawał sobie co chwila te same pytania.’; Gestyn zoh yh ȧ oüta ferhejnfiöen ȧn dos oüta fü ȧzu byhend, do’h kund ymfoła! ‘Widziałam wczoraj przejeżdżające obok auto i to auto jechało tak szybko, że mogłam się wywrócić!’

2. pewien: Ȧ kłop trot ȧmöł c’yns nȧj. ‘Pewien mężczyzna wstąpił raz do nas.’

Forma ’N jest bardzo rzadka, por. fragment piosenki Der kükük ȧn der yzuł: Der kükük ȧn der yzuł / Zy hota’n klina śtrȧjt. ‘Kukułka i osioł / One miały małą sprzeczkę.’

Rodzajnika nieokreślonego używa się przed rzeczownikami w liczbie pojedynczej. Wyjątkiem są użycia Ȧ₄ przed rzeczownikami w liczbie mnogiej poprzedzone liczebnikiem, co nadaje wypowiedzi zabarwienia emocjonalnego lub może sugerować, że nie chodzi o dokładną liczbę, por.: Yhy ho jum dos can möł gyziöet. ‘Powiedziałem mu to dziesięć razy.’ a Yhy ho jum dos ȧ can möł gyziöet! ‘Powiedziałem mu to (chyba z) dziesięć razy!’

Jeśli w języku wilamowskim dwie samogłoski znajdują się bezpośrednio obok siebie, jedna z nich może zniknąć, stąd zauważyć można formy takie jak ȧr küca wȧjł < y ȧr küca wȧjł, mimo że we współczesnym języku wilamowskim rodzajnik nieokreślony w celowniku (dat.) występuje tylko po przyimku wymagającym celownika. Zalecana jest pisownia nieuwzględniająca uproszczeń fonetycznych, tj. w tym wypadku y ȧr küca wȧjł ‘za chwilę / wkrótce’.

Zob. też: → DER

ȦZU₂ part.

1. (ach) tak: Ȧzu! Yta ferśtej’h dih. ‘Ach tak! Teraz cię rozumiem.’

2. tak, ale (wyraża nasilenie tego, o czym jest mowa): Dö ys’s ȧzu śejn! ‘Ale tu ładnie!’; Har kuzt ȧzu güt! ‘Mówi tak dobrze!’

3. (a) więc, tak więc, zatem (używane do rozpoczęcia wypowiedzi): Ȧzu kuzźe endłik! ‘Więc mówże w końcu!’; Ȧzu ku’h yn ham cyryk ȧn yh za’ȧ łejgja... ‘A więc wracam do domu i widzę go leżącego...’

4. (pot.) używane, żeby wprowadzić mowę zależną: Yhy kom diöt nȧj, ȧ ejs ȧzu: wos mahsty dö? – ȧ yhy ȧzu: ȧ wos wyłsty fön mer? ‘Wszedłem tam, a ona na to: co ty tu robisz? – a ja na to: a czego ode mnie chcesz?’

Zob. też: → ZU₂

ADRES s. m. (pl. ADRESA)

adres: Konsty śrȧjwa ȧn mail uf dan adres? ‘Możesz napisać mail na ten adres?’; 

ONFENT s. f. (pl. ONFENTA)

adwent: Dy onfent hȧst dy cȧjt fjyr woha fjym Hȧliköwyt. ‘Adwentem nazywa się okres czterech tygodni przed Wigilią.’

Rzadziej używaną formą jest dy onwent.

ADWÖKAT s. m. (pl. ADWÖKATA)

adwokat: Wu kon yh ȧn güta adwökat fynda? ‘Gdzie mogę znaleźć dobrego adwokata?’

ANGREST s. m. (pl. ANGRESTA, dim. ANGRESTŁA)

agrest (porzeczka agrest): Bym coün wühsa bjer ȧn angrest. ‘Przy płocie rosły jagody i agrest.

ZUMERŚTREJZŁA s. n. (pl. ZUMERŚTREJZŁA)

aksamitka, śmierdziuch: Yhy byśöt dy zumerśtrejzła myta kȧfyfusa ȧn ȧjynśała, oder uf dy ferwynćta ślimoka höt nist ny gyhułfa. ‘Obsypałem śmierdziuchy fusami po kawie i skorupkami z jajek, ale to nie pomogło na te przeklęte ślimaki.’

ȦKUMLȦTOR s. m. (pl. ȦKUMLȦTON)

akumulator: S’oüta höt zih mer hejngybröht, yh djef ȧ ȧkumlȧtor oüstoüśa. ‘Zepsuło mi się auto, muszę wymienić akumulator.’

ȦKWȦRUM s. n. (pl. ȦKWȦRUMA / ȦKWȦRJA, dim. ȦKWȦRUMŁA)

akwarium: Ym ȧkwȧrum hełt mȧ gywynłik ander fyśła wi ym tȧjh, cym bȧjśpil: glonafrasyn, gupikja, śwatła, molinezyja ȧn skalan. ‘W akwarium trzyma się zazwyczaj inne rybki niż w stawie, na przykład: glonojady, gupiki, mieczyki, molinezje i skalary.’

ODER₂ part.

ale, ależ (wyraz podziwu, zdumienia, zdziwienia lub wzmocnienie odpowiedzi na pytanie): Fjycik toüzyt? Dos ej oder güt! ‘Czterdzieści tysięcy? Ale dobrze!’; Kymsty mün uf dy pröb? – Oder ju, wi wje’h ny kuma? ‘Idziesz jutro na próbę? – Ależ oczywiście, jak miałbym nie przyjść?’; O Mȧryja, dü byst oder grus ufgywahsa! ‘O Maryjo, ale urosłeś!’; Dos śmekt oder güt! ‘Ale to dobrze smakuje!’; Dos kynd ej oder ungyhüźum! ‘Ale to dziecko jest niegrzeczne!’; Oder frȧłik, do’h wa zȧjn dȧj drüżba! ‘Ależ pewnie że będę twoim drużbą!’

Rzadziej używa się również wykrzyknika (interj.) oder (‘no co ty’):  Ȧ wȧsty, do s’Kȧśkas zun höt zih ferwejwa? – Oder! ‘A wiesz, że Kaśki syn się ożenił? – No co ty!’

ODER₁ conj.

ale, jednak, lecz: S’asa wiöe tojer, oder zu śmakhoftik! ‘Jedzenie było drogie, ale jakże smaczne!’; Har ej ju ny śiłik. – Oder’ȧ höt dos gymaht! – Har wułd dos oder ny! ‘On nie jest winny. – Ale on to zrobił! – Ale on tego nie chciał!’; No oder wos wyłsty fön mer? ‘No ale czego ode mnie chcesz?’; Dresik zȧjta cy łaza? Dos ej oder hefa! – Oder dos ej ny hefa! ‘Trzydzieści stron do przeczytania? Ale dużo! – Ale to niedużo!’

ȦBC s. n. (pl. ȦBC)

alfabet: S’wymysiöeryśy ȧbc höt drȧjȧndresik böśtowa. ‘Alfabet wilamowski ma 33 litery’.

UWAGA: skrót ten jest odczytywany jako [ȧbe|ce].

TRYNKJER s. m. (pl. TRYNKJYN)

alkoholik: Trynkjer, dos ej ȧ zyter menć, wu’ȧ ej ȧjgywönt cy trynkja. ‘Alkoholik to taki człowiek, który jest uzależniony od picia.’

Por. też: dy trynkjeryn ‘alkoholiczka’.

PRYDIKŚTÜL s. m. (pl. PRYDIKŚTILN)

ambona, kazalnica: Fu dam prydikśtül prydikt der papst. ‘Z tej ambony głosił kazania papież.’

Zob. też: → ŚTÜL

ȦNȦNȦS s. m. (pl. ȦNȦNȦSA, dim. ȦNȦNȦSŁA)

ananas: Der ȧnȧnȧs ej ynwik gał, ȧn desa ej’ȧ dynkłer. ‘Ananas jest w środku żółty, a na zewnątrz ciemniejszy.’

ȦNI…, ȦNI conj. 

ani... ani: Wjyr hota ju nist ny: ȧni dy ełdyn, ȧni yhy. ‘Nic nie mieliśmy: ani rodzice, ani ja.’; Ȧni dos, ȧni jes. ‘Ani to, ani tamto.’

ENGL s. m. (pl. ENGLN, dim. ENGJEŁA)

1. anioł (istota nadprzyrodzona): Der engl łȧt dy kjyta cym krypła, wu łog der Jezüs. ‘Anioł zaprowadził pasterzy do żłobu, w którym leżał Jezus.’

2. anioł (dobry człowiek): Dü byst ȧ gyłyklikjer menć – dȧj bow ej ȧ ehter engl! ‘Jesteś szczęśliwym człowiekiem – twoja żona to prawdziwy anioł!’

3. anioł (kochanie): Wos wyłsty hoüt asa, mȧj engjeła? ‘Co chcesz dzisiaj zjeść, mój aniołku?’

4. niewiniątko (czasem ironicznie): Dü wiöest oü kȧ engl ny, wen dy wiöest ȧ kynd. ‘Ty też nie byłeś aniołem, gdy byłeś dzieckiem.’

ENGJEŁA s. n., sg. tant.

Aniołek (postać przynosząca dzieciom prezenty 24 grudnia): Ym Hȧliköwyt bryngt der s’Engjeła ȧ śejn gyśenk, wen dy byst gyhüźum. ‘Na Wigilię Aniołek przyniesie ci piękny prezent, jeśli będziesz grzeczny.’

ANTEN s. f. (pl. ANTENA, dim. ANTENŁA)

antena: Ony antena wje ju kȧ kamela ny fungowȧn. ‘Bez anten nie działałby żaden telefon komórkowy.’

ARBÜZ s. m. (pl. ARBÜZA, dim. ARBÜZŁA)

arbuz: Der arbüz ej grin myta świöeca śtrima, ȧ ynwik, wen’ȧ rȧjf ej, ej’ȧ rut. ‘Arbuz jest zielony z czarnymi paskami, a w środku, kiedy jest dojrzały, jest czerwony.’

WOSERMELON s. m. (pl. WOSERMELONA)

arbuz: Wosermelona ferkoüfta zy inda by dam grusa wȧg nawa Skoćüf. ‘Arbuzy zawsze sprzedawano przy tej głównej (dosł. ‘dużej’) drodze koło Skoczowa.’

KANÜR / KȦNÜR s. n. (pl. KANÜN)

armata, działo: Uf ȧmöł hon zy dy śisa fun kanün gyhüt. ‘Nagle usłyszeli strzały z armat.’

OÜTABÜS s. m. (pl. OÜTABÜSA, dim. OÜTABÜSŁA)

autobus: Der oütabüs kymt y cwencik minüta (o). ‘Autobus przyjeżdża za dwadzieścia minut.’

BILETMȦŚIN s. f. (pl. BILETMȦŚINN, dim. BILETMȦŚINŁA)

automat biletowy, biletomat: Dy bileta konsty kiöefa yr kas oba yr biletmȧśin. ‘Bilety możesz kupić w kasie lub w biletomacie.’

^|OÜTOR s. m. (pl. OÜ^|TON)

autor: Wen yhy dos łaz, wȧs yh ny, op der oütor wiöe zoüwer pewnik, wo’ȧ wułd śrȧjwa. ‘Kiedy to czytam, nie wiem, czy autor sam był pewien tego, co chciał napisać.’

AWANS s. m. (pl. AWANSA, AWANSEŁA)

awans: Der śef höt mer gyziöet, do’h wa ym grüdźjyń ȧn awans krigja. ‘Szef mi powiedział, że dostanę w grudniu awans.’