Słownik

RȦHNAN s. f. (pl. RȦHNANA)

rachunek: Wen dy wyłst, do zy der dy delegȧcyj cyrykcoła, djefsty oły rȧhnana cyzomakłoün. ‘Jeśli chcesz, żeby rozliczono ci delegację, powinieneś zebrać wszystkie rachunki.’

ROĆȦN (ZIH) v. (imp. sg. ROĆȦ, pl. ROĆȦT; part. perf. GYROĆȦT + hon)

raczyć (się), (po)częstować (się): Kȧśü, nejmźe ȧ płoc ȧn roćȧ oü dy ślynćkja – zuła zy oü yhta ferbłȧjn! ‘Kasiu, weź kołacz i poczęstuj też ślęczków – niech też sobie użyją!’; Dy kümiöećja roćȧn zih myt wȧjn ym krȧćum. ‘Kumowie częstują się winem w karczmie.’

RÖT s. m. (pl. RÖTA)

1. rada (porada): Yhy kom cy djyr nöm röt owi cyr ełder śwaster. ‘Przyszedłem / Przyszłam do ciebie po radę jako do starszej siostry.’; Zy go jum ȧn güta röt. ‘Dała mu / jej dobrą radę.’

2. rada (organ kierowniczy): Der śrȧjwer decydjyt zih zoüwer cy odanka, nö fjyr decyzyj fum Huha Röt. ‘Skryba sam postanowił wypowiedzieć służbę, jeszcze przed decyzją Najwyższej Rady.’

Por. też: röt gan ‘dać radę’: Wen dy der ny gyst myt dam röt, konsty inda cy mjyr kuma, ȧn yh wa der dermyt hyłfa. ‘Jeśli nie dasz sobie rady, zawsze możesz przyjść do mnie, a pomogę ci z tym’

RADJO s. n. (pl. RADJA)

radio: Zełda ȧner kiöeft yta radja, bo ider höt ȧs ym kamela. ‘Mało kto kupuje teraz radia, bo każdy ma je w komórce.’

FRȦJD s. f. (pl. FRȦJDA)

radość, uciecha: Yh fur frȧjd śpryng yh roüs [...] ‘Z radości wyskakuję [...]’ (fragment piosenki Diöt fum hejwuł); Jyr hobby maht’er ȧ frȧjd. ‘Hobby sprawiało jej radość.’

RÖTA v. (imp. sg. RÖT, pl. RÖT; part. perf. GYRÖT + hon)

1. (do)radzić: Wen yh wje der röta, yhy wje ziöen, do dy müst fu dar at wi ym byhendsta wȧg. ‘Gdybym miał ci doradzić, powiedziałbym, że musisz jak najprędzej zwolnić się z tej pracy.’

2. zgadywać: Röt, wosfer ȧ fiöerw ho’h ym hacta. ‘Zgadnij, jaki kolor najbardziej mi się podoba.’

3. poradzić sobie: Wysty der diöt ȧłȧn röta? No frȧłik, yhy bej ȧ gruser büw. ‘Poradzisz sobie sam? No pewnie, jestem dużym chłopcem.’

Por. też: dy rötsuł ‘zagadka’.

PȦRȦ^|DIZ s. m., sg. tant.

raj: Dy Hamyt ej ȧ pȧrȧdiz / Gygan fum łiwa foter / Gük dy wjest cymjedyn dy fis / Wysty zy łiwa hater. ‘Ojcowski dom to raj / Podarowany przez kochanego ojca / Choćbyś schodził nogi / Będziesz go kochał mocniej.’ (fragment pieśni Dy Hamyt ej ȧ pȧrȧdiz – Ojcowski dom po wilamowsku) – w tym znaczeniu używa się również rzeczownika → HYMUŁ.

RȦJTÜZA s., pl. tant.

rajtuzy: Mȧj müter wiöe zjyr öem, oder zy koüft mer uf dy Wȧjnaht rȧjtüza. ‘Moja matka była bardzo biedna, ale kupiła mi na Boże Narodzenie rajtuzy.’

KRAWYS s. m. (pl. KRAWYS, dim. KRAWYSŁA)

1. rak, krab (skorupiak): Ym Wymysiöejer Bah wün jyśter oü krawys, oder yta błȧjt nöha śun kȧ śpür mej ny. ‘W Wilamówce też były kiedyś raki, ale teraz nie ma po nich ani śladu.’

2. rak (choroba): Uf wos ej’ȧ gyśtiörwa? Ufȧ krawys? ‘Na co zmarł? Na raka?.’

ÖEMA s. m. (pl. ÖEMA, dim. ÖEMŁA)

ramię: Har ej undyn cug gyfoła ȧna der gancy öema wiöd’um ogyrysa. ‘Wpadł pod pociąg i oderwało mu całe ramię.’

MÜGJA s. m. (pl. MÜGJA)

1. rano, ranek: Mügja rut – baka brut, öwyt rut – wyt zȧjn kut. ‘Czerwony poranek – piecz chleb, czerwony wieczór – będzie błoto.’ (powiedzenie wilamowskie przepowiadające pogodę)

2. wschód (strona świata): Zy kuza, do dy wymysiöejer łoda śtoma fum mügja, gywys fum Krym. ‘Mówi się, że skrzynie wilamowskie pochodzą ze wschodu, zapewne z Krymu.’

Por. też: s’mügjys ‘rano’: Yhy kuz «drȧj s’mügjys», bo yh śtej ȧzu uf, oder fjyr men brüder dos ej nö «drȧj s’nahts». ‘Mówię «trzecia rano», bo tak (wtedy) wstaję, ale dla mojego brata to jest jeszcze «trzecia w nocy».’

Zob. też: → GÜTER MÜGJA

ÖETIK adj., adv.

1. rasowy (o zwierzętach rasowych): Ȧ eht öetik arabyś fad kon ȧ ganc fermygja wat zȧjn. ‘Prawdziwy rasowy koń arabski może być wart cały majątek.’ Der Śwejk-drow ferdint ufum ferkoüf fun unöetikja hunda, fu wyła papjyn har höt gyfełśt. ‘Wojak Szwejk zarabiał na sprzedaży nierasowych psów, których rodowody fałszował.’

2. grzeczny (o dzieciach): Bysty hoüt ym kyndergöeta öetik gywast? ‘Byłeś dziś grzeczny w przedszkolu?’

3. fajny, super: Dy wyćećka wiöe ju öetik! Yhy wył nö ȧmöł uf Pȧri fiöen. ‘Wycieczka była super! Chcę raz jeszcze pojechać do Paryża.’

ÖETIK adj., adv.

1. rasowy (o zwierzętach rasowych): Ȧ eht öetik arabyś fad kon ȧ ganc fermygja wat zȧjn. ‘Prawdziwy rasowy koń arabski może być wart cały majątek.’ Der Śwejk-drow ferdint ufum ferkoüf fun unöetikja hunda, fu wyła papjyn har höt gyfełśt. ‘Wojak Szwejk zarabiał na sprzedaży nierasowych psów, których rodowody fałszował.’

2. grzeczny (o dzieciach): Bysty hoüt ym kyndergöeta öetik gywast? ‘Byłeś dziś grzeczny w przedszkolu?’

3. fajny, super: Dy wyćećka wiöe ju öetik! Yhy wył nö ȧmöł uf Pȧri fiöen. ‘Wycieczka była super! Chcę raz jeszcze pojechać do Paryża.’

RAT s. f. (pl. RATA)

rata: Yhy ho dos uf dy rata gykoüft. ‘Kupiłem to na raty.’

RETER s. m. (pl. RETYN)

1. ratownik: Y ider sanitarka ej ȧ reter oba ȧ dökter. ‘W każdej karetce jest ratownik (medyczny) albo lekarz.’

2. zbawca, wybawca: Dank śejn, do dy höst mer myt dam projekt gyhułfa, yhy döht śun, do’h wa ny oüskuma – dü byst ju mȧj reter! ‘Dzięki, że pomogłeś mi z tym projektem, już myślałem, że się nie wyrobię – jesteś moim wybawcą!’; Der Jezüs ej ynzer reter. ‘Jezus jest naszym zbawcą.’

Por. też: dy reteryn ‘ratowniczka; wybawczyni’.

RATHOÜZ s. n. (pl. RATHOÜZYN)

ratusz: S’wymysiöejer rathoüz wiöd ym toüzyt ahthundyt noünȧnzȧhcikjer jür ufgyśtełt ȧn s’hot ȧ klin tjymła. ‘Wilamowski ratusz został zbudowany w 1869 roku i miał wieżyczkę.’

MÖŁ s. n. (pl. MÖŁ)

1. raz: Wifuł möł ho’h dos gyhüt, oder yhy kon dos byśtenik nö ny gydenkja. ‘Ileż razy to słyszałem, ale ciągle nie mogę tego zapamiętać.’; Yhy za zuwos s’jyśty möł! ‘Po raz pierwszy coś takiego widzę!’

2. danie: Gestyn wüwer ufer imprez, diöt krigtwer ufs jyśty möł ryndzüp, ȧ ufs ander möł – ȧ rülod. ‘Wczoraj byliśmy na imprezie, tam dostaliśmy na pierwsze danie rosół, a na drugie – roladę.’

Por. też: der möł ‘mak’, ufsmöł ‘naraz, jednocześnie’: Dy ürgȧnistyn klimpyt myt mejer klawiśa ufsmöł. ‘Organistka naciska kilka klawiszy jednocześnie.’

Zob. też: → ȦMÖŁ

ȦMÖŁ adv.

raz, pewnego razu: Ȧmöł ej’ȧ dö ȧn ȧmöł – diöt. ‘Raz jest tu, a raz – tam.’; Ȧmöł wiöe ȧ kyng ȧn dar kyng hot ȧ śejny tohter... ‘Pewnego razu był sobie król i ten król miał piękną córkę...’

Por. też: uf ȧmöł ‘naraz, nagle’, ȧmöł uf dy cȧjt ‘raz na jakiś czas, czasem’.

Zob. też: → MÖŁ

CYZOMA adv., pref.

razem: Wi’h bej fruw, do wer zȧjn endłik cyzoma! ‘Jak się cieszę, że w końcu jesteśmy razem!’

Rzadziej używa się również form mytzoma oraz byzoma w tym samym znaczeniu.

CYZOMA często bywa używany jako przedrostek czasownikowy, występujący z wieloma czasownikami. Dodaje zazwyczaj znaczenia wykonywania jakiejś czynności razem albo robienia czegoś w większym natężeniu i niedbale lub naumyślnie źle.

^|REGJYN₂ v. (imp. sg. REGJER, pl. REGJYT; part. perf. GYREGJYT + hon)

rechotać, kumkać: Dos ej śejn cücyhühja, wen’s öwyts rȧnt ȧn dy hućja ym tȧjhła regjyn. ‘Pięknie jest sobie posłuchać, jak pada wieczorny deszcz i rechoczą żaby w stawku.’

OTROJGSFŁȦK s. n. (pl. OTROJGSFŁȦK, dim. OTROJGSFŁȦKLA)

ręcznik: Yn mȧsta hoteln zȧjn dy otrojgsfłȧk, oder s’ej inda beser, dos ejer cy derfüśa, do’ȧ nöhta nöm bod ny mü nos rymgejn. ‘W większości hoteli są ręczniki, ale zawsze lepiej to wcześniej sprawdzić, żeby potem nie musieć mokrym chodzić po kąpieli.’

Wyraz ten zapisywany bywa również jako s’otroügsfłȧk.

REJGL s. f. (pl. REJGLN)

1. reguła: Wȧł dy fyngst cy śpejła, łejz dy rejgln fum śpejł. ‘Zanim zaczniesz grać, przeczytaj reguły gry.’

2. rygiel, zasuwa: Myt ȧr rejgl konsty dy tjyr cümaha, dos hȧst ferrejgln. ‘Na rygiel można zamknąć drzwi, to znaczy zaryglować.’

HAND s. f. (pl. HEND, dat. pl. HENDA, dim. HANDŁA)

ręka: Jyśter maht’s zih ołys myta henda, yta maha ołys dy mȧśinn. ‘Kiedyś wszystko robiono ręcznie, teraz wszystko robią maszyny.’; Har nom mejh fjy dy hand ȧn wer śpacjyta ȧzu łang uny wüt, wȧł’s ny wiöd fynster. ‘Wziął mnie za rękę i spacerowaliśmy tak długo bez słowa, aż zapadł zmrok.’

JEMUŁ s. m. (pl. JEMUŁN, dim. JEMEŁA)

rękaw: Dü höst zjyr śejny jemułn! ‘Masz bardzo ładne rękawy!’; Der lȧjbik höt kȧ jemułn. ‘Lajbik nie ma rękawów.’

HANDSKI s. m. (pl. HANDSKJA)

rękawica, rękawiczka: Hösty wejder felün dy handskja? ‘Znów zgubiłeś rękawiczki?’

RENI^|FER s. m. (pl. RENI^|FEN)

renifer: Y Yłrop ława dy renifen oü – gynoüer gyziöet y Skandynawyj. ‘W Europie też mieszkają renifery – dokładniej mówiąc w Skandynawii.’

KRȦĆUM s. m. (pl. KRȦĆUM)

1. restauracja, karczma, bar: Wun ej dar ołdy yzuł? Gywys trynkt’ȧ wejder myta kolegja jynt y ȧm krȧćum. ‘A gdzie jest ten stary dureń? Pewnie znów pije z kolegami w jakimś barze.’; Im mejer ȧ krȧćum ej elegant, y dam ej’ȧ tojerer. ‘Im restauracja jest bardziej elegancka, tym jest droższa.’

2. restauracja «Rogowa» na rynku w Wilamowicach: To wos, zawer yns ym cwü ym krȧćum? ‘To co, spotkamy się o drugiej w «Rogowej»?’; Wiöe’h ufum bygrytnys ȧn ȧ zyta ȧ ćynżȧrowik oüta śtejt fjym krȧćum, ȧn dy bow fret mih fum oüta «wifuł ys’s ufum zȧgjer?», ȧ yh hot ȧn zȧgjer, ziöet yh’um: «s’ej zȧhs». ‘Byłem / Byłam na pogrzebie i takie ciężarowe auto stoi przed karczmą, i kobieta pyta mnie z auta: «która godzina?», a ja miałem / miałam zegarek, powiedziałem / powiedziałam jej: «jest szósta».’

Por. też: der krȧćmer ‘karczmarz’.

ŁECTY₂ s. n. (adj. występujący w funkcji s.)

reszta (o pieniądzach): Łö ym kelner s’łecty oüs trynkgiełd. ‘Zostaw kelnerowi resztę na napiwek.’

REZERWJYN v. (imp. sg. REZERWJY, pl. REZERWJYT; part. perf. GYREZERWJY + hon)

(za)rezerwować: Güter nömytag, yhy ho gyrezerwjyt diöhȧ telefon, yhy śrȧjw mih Küćłik. ‘Dzień dobry, robiłem rezerwację przez telefon, na nazwisko Kuczlik.’

WÜM s. m. (pl. WJYM, dim. WJYMŁA)

robak, owad (podziemny lub podobny do larwy / robaka): Fu uwa śoüt der opuł śejn oüs, oder ynwik płiöeśjyta śun dy wjym. ‘Z góry jabłko ładnie wyglądało, ale w środku grasowały już robaki.’; Yhy gej wjym oüsgrowa, bo dy fyś fanga zih śejn uf zy. ‘Idę wykopać robaki, bo na nie dobrze biorą ryby.’

Owady naziemne, szczególnie latające albo przynajmniej mające odnóża, nazywa się → MOD. Również ‘kret’ należy w języku wilamowskim do kategorii ‘podziemnych robaków’: der małtwüm: Der grysty wüm dos ej der małtwüm. ‘Największym robakiem jest kret.’

Por. też: der zȧjgjahanyswüm ‘robaczek świętojański’, s’(gy)wjymik ‘robactwo’.

CYZOMAMAHA v. (imp. sg. MAH CYZOMA, pl. MAH CYZOMA; part. perf. CYZOMAGYMAHT + hon)

robić coś bez sensu, robić coś bezwartościowego: Har wułd kȧ giełd yn mȧstyn ny gan, to maht’ȧ zoüwer zyty ferśidnikjy ciöen cyzoma, yta śoüt dos okriöepnje oüs. ‘Nie chciał dać pieniędzy robotnikom, więc sam porobił bez sensu takie różne płotki, teraz to okropnie wygląda.’

Zob. też: → MAHA

ŚTRYKJA v. (imp. sg. ŚTRYK, pl. ŚTRYKT; part. perf. GYŚTRYKT + hon)

robić na drutach: Dy wymysiöejer zoka śtrykt’s zih uf dy ahtyn. ‘Wilamowskie skarpety robi się na drutach w ósemki.’

MAHA v. (imp. sg. MAH, pl. MAHT; part. perf. GYMAHT + hon)

1. (z)robić, wykonywać, czynić: Wos mahsty, do dy höst kȧ cȧjt? ‘Co robisz, że nie masz czasu?’; O jezumȧ nȧ! Menć, wos hösty gymaht? ‘O nie! Człowieku, co ty zrobiłeś?’; Ok mah jum łiwer kȧ üwoga, har gyt’um myter krytyk ny röt. ‘Tylko nie czyń mu lepiej żadnych uwag, on nie radzi sobie z krytyką.’; Mah der ȧ poüz ȧn wysty zȧjn wejder fryś. ‘Zrób sobie przerwę i znów będziesz wypoczęty.’

2. (z)robić, (wy)produkować, (s)tworzyć, stwarzać (szyć, gotować itp.): Yta mah yh ȧ güty züp. ‘Robię (gotuję) dobrą zupę / dobry rosół.’; Yhy wa bałd kuma, yhy mah mer ok ty. ‘Zaraz przyjdę, zrobię sobie tylko herbatę.’

3. (z)robić, wywoł(yw)ać, sprawić, (s)powodować: Ny mah ok kȧn krawal! ‘Tylko nie rób awantury!’; Wos maht dos gyroüś? ‘Co tam szeleści?’

4. (z)robić, (u)czynić jakimś: Di at maht mih gyłyklik. ‘Ta praca czyni mnie szczęśliwym.’; Wi kon yh mȧj bicepsa gryser maha? – Myt iba. ‘Jak mogę powiększyć swoje bicepsy? – Ćwiczeniem.’

5. da(wa)ć wynik, to (jest): Fjyr ȧn fjyr maht aht. ‘Cztery i cztery daje osiem.’ – częściej używa się w tym znaczeniu czasownika → ZȦJN: Fjyr ȧn fjyr ej aht.

Zob. też: → ȦJMAHA, → ȦNÖHMAHA, → ATA, → CÜMAHA, → CYGRUNDMAHA, → CYZOMAMAHA, → DERMAHA, → OMAHA, → OÜSMAHA, → UFMAHA, → TÜN

PRAGAĆ s. m. (pl. PRAGAĆA)

rodzaj drewnianej, jednokołowej taczki: Mytum pragać konsty cym bȧjśpil s’groz fjyn. ‘Za pomocą taczki możesz np. wieźć trawę.’

Zob. też: → TRIÖEWER

ÖET s. f. (pl. ÖETA)

1. rodzaj, gatunek, kategoria: Wosfer öet fu błimła ej dos? ‘Jaki to rodzaj / gatunek kwiatu?’; S’ej dy besty öet śampan, wo’h ho gypriöebjyt! ‘To najlepszy rodzaj szampana, który próbowałem!’; Uf dam jümyt konsty öbst fu ołylȧ öet kiöefa. ‘Na tym targu możesz kupić wszelkiego rodzaju owoce.’

2. sposób, styl: Yhy wył men biöet yr noüyśta öet ȧnöh łön byśtripa. ‘Chcę dać sobie ostrzyc brodę w najnowszym stylu.’

3. rodzaj, natura, charakter: S’wiöe ȧ trof fur informacyjnikja öet. ‘To było spotkanie o informacyjnym charakterze.’; Wjyr hota problema fu tehnyśer öet. ‘Mieliśmy problemy natury technicznej.’ – użycie wyrazu ÖET w tym znaczeniu można traktować jako wpływ języka niemieckiego, por. von technischer Art.

Por. też: dy bowaöet ‘(gram.) rodzaj żeński’, dy kłopaöet ‘(gram.) rodzaj męski’, dy öetsuł ‘(gram.) rodzajnik’, dy zahaöet ‘(gram.) rodzaj nijaki’.

DER art. def., pron.

1. rodzajnik określony: Yh ga mer myta kyndyn ny röt! ‘Nie daję sobie rady z dziećmi!’; S’kacła kom undys fanster ȧn’s mjoüct. ‘Kotek przyszedł pod okno i miauczy.’; Łöwy’ś ufs ander möł. ‘Zostawmy to na drugi raz.’; Zy köma cünum wo ȧ andyn tag bryć śpejła. ‘Przychodzili do niego co drugi dzień grać w brydża.’; Undyn Wymysiöejyn go’s inda hefa oüsgyłjyty łoüt. ‘Wśród Wilamowian zawsze było wielu wykształconych ludzi.’; Y mer familyj zȧjn fynf łoüt: yhy, dy mama, der tȧta, der brüd ȧna s’śwastela. ‘W mojej rodzinie jest pięcioro ludzi: ja, mama, tata, brat i siostrzyczka.’; Fjyn Siöeba wiöe dos ȧ wyndelikjy nojyśy kȧjt. ‘Dla Sebastiana była to dziwna wiadomość.’; Wjyr kuma śun fur kjyh cyryk. ‘Już wracamy z kościoła.’; S’fad ej ȧ grus fi. ‘Koń to duże zwierzę.’; Dy zun derwjemt dih ym wynter ny ȧzu, wi ym zumer. ‘Słońce nie grzeje cię zimą tak, jak latem.’; Wi’s wiöe bys Kübiks, füng’s o cy rȧnn. ‘Gdy była koło Kubika, zaczęło padać.’; Dü müst gejn y dy krefterȧj wo ȧ dryta tag, wen dy wyłst, do der s’fłȧś wehst. ‘Powinieneś chodzić na siłownię co trzeci dzień, jeśli chcesz, żeby rosły ci mięśnie.’

2. (rzad., używane głównie w liczbie mnogiej) który, która, które: Dos zȧjn dy kyndyn, dy diöt gestyn śpejłta. ‘To są dzieci, które wczoraj tam grały.’ – współcześnie użycie rodzajnika w takim sensie traktować można jako wpływ języka niemieckiego.

Rodzajnik określony używany jest do określenia konkretnych osób, zwierząt i rzeczy – często takich, o których mowa już była wcześniej lub których określoność wynika z kontekstu: Yh zoh grod ȧ oüta ferhejnfiöen. S’oüta wiöe rut. ‘Właśnie widziałem przejeżdżający samochód. (Ten) samochód był czerwony.’; Der śiłer kymt! ‘Nauczyciel idzie!’ – konkretny, bo mówiący znajduje się w klasie, czekając np. na lekcję matematyki i oto nadchodzi wyczekiwany nauczyciel matematyki. Gdyby to był jakiś inny, nieznany dzieciom nauczyciel, użyto by rodzajnika nieokreślonego → Ȧ₄: S’kymt ȧ śiłer! ‘Idzie (jakiś) nauczyciel!’

Rodzajnika określonego używa się również, żeby określić kogoś lub coś niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju: Dy zun ej dy mytułt fur Zunsystem. ‘Słońce jest centrum Układu Słonecznego.’, Ym besta wiöe’s undum kȧzer. ‘Najlepiej było za cesarza.’

Rodzajnika określonego używa się również w znaczeniu uogólniającym, kiedy chcemy określić całość nazywanych przez dany wyraz substancji, istot, rzeczy lub zjawisk. Wówczas używany bywa również z rzeczownikami niepoliczalnymi (m.in. oznaczającymi materiał, tworzywo lub substancję) oraz częścią rzeczowników abstrakcyjnych, z którymi z reguły nie jest używany: Fur biologićnikja oüsziht ej der menć oü ȧ fi. ‘Z biologicznego punktu widzenia człowiek to też zwierzę.’; S’ȧhjahułc ej zjyr fest. ‘Dębowe drewno jest bardzo mocne/trwałe.’; Dy nut ej der besty śiłer. ‘Potrzeba (bieda) jest najlepszym nauczycielem.’

Rodzajnika określonego używa się przed przymiotnikiem w stopniu najwyższym: Zej wiöe dy besty fön yns. ‘Była najlepszą z nas.’; Dos ej ȧs fun wyłwsta oüta, wo der kynt ben yns kiöefa. ‘To jeden z najtańszych samochodów, które może pan/pani u nas kupić.’

Z toponimami rodzajnik określony z reguły nie jest używany: Hojer bej’h gywast y Śwȧjc, Nejderłand, Belgyj ȧn y Doüćłand. Nöhta kom yh uf Śłyz ȧn diöt byzüht yh Wrosloü, Katowic ȧn Teśa. ‘W tym roku byłem w Szwajcarii, Niderlandach, Belgii i w Niemczech. Później pojechałem na Śląsk i tam odwiedziłem Wrocław, Katowice i Cieszyn.’ Od tej reguły zdarzają się jednak wyjątki. Por. np.: dy Byłc ‘Bielsko’, dy Bejł ‘Biała’, dy Śtot ‘Kęty’, s’Bowagybjyg ‘Babia Góra’, dy Heł ‘Piekło (dzielnica Wilamowic)’, der Bibiöewjec ‘Bibowiec (dzielnica Wilamowic)’. Większość nazw rzek, rzeczek i potoków używana jest z rodzajnikiem określonym, por.: s’Zöł ‘Soła’, dy Oder ‘Odra’, dy Wȧjsuł ‘Wisła’, dy Donau ‘Dunaj’, dy Obciöeh ‘Obcocha (strumyk w Kętach), s’Wymysiöejer Bah ‘Wilamówka (potok)’. Większość nazw miejscowości ma rodzaj nijaki: Dos ynzer Wymysoü ej ju ȧ śejny śtot! ‘Te nasze Wilamowice są pięknym miastem!’ Z nazwami miejscowymi z przydawką używa się rodzajnika określonego: S’gancy Wymysoü ging dos möł wyła. ‘Całe Wilamowice poszły tym razem na wybory.’

W języku wilamowskim rodzajnik określony regularnie używany jest z antroponimami (imionami, nazwiskami, przydomkami i przezwiskami): Wjyr hon śun dy Danekihja uf ynzer friöed ȧjgyłoda. ‘Już zaprosiliśmy Danków na nasze wesele.’; Fyrym ej s’Kȧśü troürik? ‘Dlaczego Kasia jest smutna?’; Der Piöel-śiłer łjyt yns wymysiöeryś. ‘Nauczyciel Paweł uczy nas wilamowskiego.’ Nie używamy go jedynie wówczas, gdy zwracamy się do kogoś z imienia, nazwiska lub poprzez przydomek albo jeśli mówimy, jak ktoś się nazywa, używając czasownika → HȦSA lub → ŚRȦJWA (ZIH): Yhy hȧs Piöel ȧn yhy bej fum Ćiöe. ‘Nazywam się Paweł i mój przydomek to Cio.’; Zej śrȧjwt zih Biba Helena.; ‘Ona nazywa się (dosł. pisze się) Helena Biba.’; Ziöeśü, gejsty myt mjyr ufs matürbol? ‘Zosiu, pójdziesz ze mną na bal maturalny?’ Jeśli przedstawiamy kogoś, używając czasownika → ZȦJN, nie używamy rodzajnika tylko wówczas, gdy mówimy o sobie: Dos ej der Pejtela, ȧ yhy bej Myhuł. ‘To Piotrek, a ja jestem Michał.’, ale: Har hȧst Pejtela, ȧ yhy hȧs Myhuł. ‘On ma na imię Piotrek, a ja – Michał.’

Z przymiotnikami w funkcji przysłówkowej w stopniu najwyższym używa się elementu ym, który – z etymologicznego punktu widzenia – zapewne jest połączeniem → Y z rodzajnikiem określonym w celowniku (dat.): Mah dos wi ym byhendsta! ‘Zrób to jak najszybciej!’; Yhy fercył’s ym mȧsta diöh dos, do’h’s ny fergas. ‘Opowiadam o tym przede wszystkim dlatego, żebym tego nie zapomniał.’

W tytułach, nagłówkach oraz podpisach rodzajnik bywa pomijany: Oüsziht uf dy ołdy kjyh ȧn ȧ fiöerhöf, ofang fum 20-sta hundytjür. ‘Widok na stary kościół i plebanię, początek XX wieku.’ (podpis zdjęcia z wystawy stałej Muzeum Kultury Wilamowskiej).

Formy mianownika (nom.) rodzajnika określonego oprócz formy liczby pojedynczej rodzaju nijakiego (n.) zawsze pisane są jako osobne wyrazy. Rodzajnik określony rodzaju nijakiego pisany jest z apostrofem, który łączy go z następnym wyrazem: der kłop ‘mężczyzna; mąż’, dy bow ‘kobieta; żona’, dy kyndyn ‘dzieci’, s’güty fad ‘(ten) dobry koń’, s’mȧkja ‘(ta) dziewczyna’. W bierniku forma rodzaju żeńskiego (acc. f.) i liczby mnogiej (acc. pl.) również są pisane osobno, formy zaś rodzaju męskiego (acc. m.) i nijakiego (acc. n.) są pisane podobnie jak w mianowniku, ale tylko jeśli przed nimi nie ma przyimka – w przeciwnym razie pisane są łącznie z przyimkiem: yh za dy bow ‘widzę kobietę/żonę’, yh za dy kyndyn ‘widzę dzieci’, yh za ȧ kłopa ‘widzę mężczyznę/męża’, yh za s’fad ‘widzę konia’, yh łe s’bihła ufȧ tejś ‘kładę książkę na stół’, yh łe s’płacła ufs tełela ‘kładę ciasteczko na talerzyk’. Końcówki dołączane do poszczególnych przyimków rządzących biernikiem (acc.), przedstawia poniższa tabelka:

Należy zwrócić uwagę na podobieństwo formy biernika rodzaju męskiego rodzajnika określonego (art. def. acc. m.) na wiele form rodzajnika nieokreślonego → Ȧ₄. Warto jednak pamiętać, że rodzajnik nieokreślony rodzaju męskiego w bierniku (art, indef. acc. m.) ma formę ȧn, por.: yh zoh ȧn kłopa ‘widziałem (pewnego) mężczyznę’ : yh zoh ȧ kłopa ‘widziałem (tego) mężczyznę’.

We współczesnym języku wilamowskim rodzajnik określony w celowniku (dat.) nie występuje samodzielnie, tylko zawsze w połączeniu z przyimkiem, co odzwierciedla również ortografia. Końcówki dołączane do poszczególnych przyimków rządzących celownikiem (dat.) przedstawia poniższa tabelka:

Warto zauważyć, przyimki → HYNDER i → UNDER mają w celowniku rodzaju męskiego i nijakiego (dat. m., dat. n.) trzy możliwe postaci, natomiast przyimek → EJWER₁ tylko dwie.

Formy dopełniacza (gen.) najczęściej są zastępowane konstrukcjami z → FU, rzadkie są konstrukcje takie jak yr müter der foter ‘ojciec matki’ (dosł. ‘matce ojciec’) – tej ostatniej używa się przede wszystkim w odniesieniu do ludzi (szczególnie gdy mówi się o pokrewieństwie). Jedyną używaną obecnie formą rodzajnika określonego w dopełniaczu (art. def. gen.) jest S’. Drugim wyznacznikiem dopełniacza jest końcówka -s: s’mȧkjas bihła ‘książka dziewczynki’, s’mamas zaha ‘rzeczy mamy’, s’śiłyś hüt ‘kapelusz / czapka nauczyciela’. Należy zwrócić uwagę na to, że rzeczowniki zakończone na -er zamieniają tę końcówkę na -yś (jak der śiłer > s’śiłyś). Ze względu na to, że wyznacznikiem dopełniacza jest zarówno S’ na początku, jak i -s na końcu wyrazu, jeden z tych wyznaczników bywa opuszczany: by Nikls ufum Rynk (zamiast bys Nikls) ‘koło Niklów na rynku’, s’tata brüder (zamiast s’tatas brüder) ‘brat ojca’.

Zob. też: → Ȧ₄

DER art. def., pron.

1. rodzajnik określony: Yh ga mer myta kyndyn ny röt! ‘Nie daję sobie rady z dziećmi!’; S’kacła kom undys fanster ȧn’s mjoüct. ‘Kotek przyszedł pod okno i miauczy.’; Łöwy’ś ufs ander möł. ‘Zostawmy to na drugi raz.’; Zy köma cünum wo ȧ andyn tag bryć śpejła. ‘Przychodzili do niego co drugi dzień grać w brydża.’; Undyn Wymysiöejyn go’s inda hefa oüsgyłjyty łoüt. ‘Wśród Wilamowian zawsze było wielu wykształconych ludzi.’; Y mer familyj zȧjn fynf łoüt: yhy, dy mama, der tȧta, der brüd ȧna s’śwastela. ‘W mojej rodzinie jest pięcioro ludzi: ja, mama, tata, brat i siostrzyczka.’; Fjyn Siöeba wiöe dos ȧ wyndelikjy nojyśy kȧjt. ‘Dla Sebastiana była to dziwna wiadomość.’; Wjyr kuma śun fur kjyh cyryk. ‘Już wracamy z kościoła.’; S’fad ej ȧ grus fi. ‘Koń to duże zwierzę.’; Dy zun derwjemt dih ym wynter ny ȧzu, wi ym zumer. ‘Słońce nie grzeje cię zimą tak, jak latem.’; Wi’s wiöe bys Kübiks, füng’s o cy rȧnn. ‘Gdy była koło Kubika, zaczęło padać.’; Dü müst gejn y dy krefterȧj wo ȧ dryta tag, wen dy wyłst, do der s’fłȧś wehst. ‘Powinieneś chodzić na siłownię co trzeci dzień, jeśli chcesz, żeby rosły ci mięśnie.’

2. (rzad., używane głównie w liczbie mnogiej) który, która, które: Dos zȧjn dy kyndyn, dy diöt gestyn śpejłta. ‘To są dzieci, które wczoraj tam grały.’ – współcześnie użycie rodzajnika w takim sensie traktować można jako wpływ języka niemieckiego.

Rodzajnik określony używany jest do określenia konkretnych osób, zwierząt i rzeczy – często takich, o których mowa już była wcześniej lub których określoność wynika z kontekstu: Yh zoh grod ȧ oüta ferhejnfiöen. S’oüta wiöe rut. ‘Właśnie widziałem przejeżdżający samochód. (Ten) samochód był czerwony.’; Der śiłer kymt! ‘Nauczyciel idzie!’ – konkretny, bo mówiący znajduje się w klasie, czekając np. na lekcję matematyki i oto nadchodzi wyczekiwany nauczyciel matematyki. Gdyby to był jakiś inny, nieznany dzieciom nauczyciel, użyto by rodzajnika nieokreślonego → Ȧ₄: S’kymt ȧ śiłer! ‘Idzie (jakiś) nauczyciel!’

Rodzajnika określonego używa się również, żeby określić kogoś lub coś niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju: Dy zun ej dy mytułt fur Zunsystem. ‘Słońce jest centrum Układu Słonecznego.’, Ym besta wiöe’s undum kȧzer. ‘Najlepiej było za cesarza.’

Rodzajnika określonego używa się również w znaczeniu uogólniającym, kiedy chcemy określić całość nazywanych przez dany wyraz substancji, istot, rzeczy lub zjawisk. Wówczas używany bywa również z rzeczownikami niepoliczalnymi (m.in. oznaczającymi materiał, tworzywo lub substancję) oraz częścią rzeczowników abstrakcyjnych, z którymi z reguły nie jest używany: Fur biologićnikja oüsziht ej der menć oü ȧ fi. ‘Z biologicznego punktu widzenia człowiek to też zwierzę.’; S’ȧhjahułc ej zjyr fest. ‘Dębowe drewno jest bardzo mocne/trwałe.’; Dy nut ej der besty śiłer. ‘Potrzeba (bieda) jest najlepszym nauczycielem.’

Rodzajnika określonego używa się przed przymiotnikiem w stopniu najwyższym: Zej wiöe dy besty fön yns. ‘Była najlepszą z nas.’; Dos ej ȧs fun wyłwsta oüta, wo der kynt ben yns kiöefa. ‘To jeden z najtańszych samochodów, które może pan/pani u nas kupić.’

Z toponimami rodzajnik określony z reguły nie jest używany: Hojer bej’h gywast y Śwȧjc, Nejderłand, Belgyj ȧn y Doüćłand. Nöhta kom yh uf Śłyz ȧn diöt byzüht yh Wrosloü, Katowic ȧn Teśa. ‘W tym roku byłem w Szwajcarii, Niderlandach, Belgii i w Niemczech. Później pojechałem na Śląsk i tam odwiedziłem Wrocław, Katowice i Cieszyn.’ Od tej reguły zdarzają się jednak wyjątki. Por. np.: dy Byłc ‘Bielsko’, dy Bejł ‘Biała’, dy Śtot ‘Kęty’, s’Bowagybjyg ‘Babia Góra’, dy Heł ‘Piekło (dzielnica Wilamowic)’, der Bibiöewjec ‘Bibowiec (dzielnica Wilamowic)’. Większość nazw rzek, rzeczek i potoków używana jest z rodzajnikiem określonym, por.: s’Zöł ‘Soła’, dy Oder ‘Odra’, dy Wȧjsuł ‘Wisła’, dy Donau ‘Dunaj’, dy Obciöeh ‘Obcocha (strumyk w Kętach), s’Wymysiöejer Bah ‘Wilamówka (potok)’. Większość nazw miejscowości ma rodzaj nijaki: Dos ynzer Wymysoü ej ju ȧ śejny śtot! ‘Te nasze Wilamowice są pięknym miastem!’ Z nazwami miejscowymi z przydawką używa się rodzajnika określonego: S’gancy Wymysoü ging dos möł wyła. ‘Całe Wilamowice poszły tym razem na wybory.’

W języku wilamowskim rodzajnik określony regularnie używany jest z antroponimami (imionami, nazwiskami, przydomkami i przezwiskami): Wjyr hon śun dy Danekihja uf ynzer friöed ȧjgyłoda. ‘Już zaprosiliśmy Danków na nasze wesele.’; Fyrym ej s’Kȧśü troürik? ‘Dlaczego Kasia jest smutna?’; Der Piöel-śiłer łjyt yns wymysiöeryś. ‘Nauczyciel Paweł uczy nas wilamowskiego.’ Nie używamy go jedynie wówczas, gdy zwracamy się do kogoś z imienia, nazwiska lub poprzez przydomek albo jeśli mówimy, jak ktoś się nazywa, używając czasownika → HȦSA lub → ŚRȦJWA (ZIH): Yhy hȧs Piöel ȧn yhy bej fum Ćiöe. ‘Nazywam się Paweł i mój przydomek to Cio.’; Zej śrȧjwt zih Biba Helena.; ‘Ona nazywa się (dosł. pisze się) Helena Biba.’; Ziöeśü, gejsty myt mjyr ufs matürbol? ‘Zosiu, pójdziesz ze mną na bal maturalny?’ Jeśli przedstawiamy kogoś, używając czasownika → ZȦJN, nie używamy rodzajnika tylko wówczas, gdy mówimy o sobie: Dos ej der Pejtela, ȧ yhy bej Myhuł. ‘To Piotrek, a ja jestem Michał.’, ale: Har hȧst Pejtela, ȧ yhy hȧs Myhuł. ‘On ma na imię Piotrek, a ja – Michał.’

Z przymiotnikami w funkcji przysłówkowej w stopniu najwyższym używa się elementu ym, który – z etymologicznego punktu widzenia – zapewne jest połączeniem → Y z rodzajnikiem określonym w celowniku (dat.): Mah dos wi ym byhendsta! ‘Zrób to jak najszybciej!’; Yhy fercył’s ym mȧsta diöh dos, do’h’s ny fergas. ‘Opowiadam o tym przede wszystkim dlatego, żebym tego nie zapomniał.’

W tytułach, nagłówkach oraz podpisach rodzajnik bywa pomijany: Oüsziht uf dy ołdy kjyh ȧn ȧ fiöerhöf, ofang fum 20-sta hundytjür. ‘Widok na stary kościół i plebanię, początek XX wieku.’ (podpis zdjęcia z wystawy stałej Muzeum Kultury Wilamowskiej).

Formy mianownika (nom.) rodzajnika określonego oprócz formy liczby pojedynczej rodzaju nijakiego (n.) zawsze pisane są jako osobne wyrazy. Rodzajnik określony rodzaju nijakiego pisany jest z apostrofem, który łączy go z następnym wyrazem: der kłop ‘mężczyzna; mąż’, dy bow ‘kobieta; żona’, dy kyndyn ‘dzieci’, s’güty fad ‘(ten) dobry koń’, s’mȧkja ‘(ta) dziewczyna’. W bierniku forma rodzaju żeńskiego (acc. f.) i liczby mnogiej (acc. pl.) również są pisane osobno, formy zaś rodzaju męskiego (acc. m.) i nijakiego (acc. n.) są pisane podobnie jak w mianowniku, ale tylko jeśli przed nimi nie ma przyimka – w przeciwnym razie pisane są łącznie z przyimkiem: yh za dy bow ‘widzę kobietę/żonę’, yh za dy kyndyn ‘widzę dzieci’, yh za ȧ kłopa ‘widzę mężczyznę/męża’, yh za s’fad ‘widzę konia’, yh łe s’bihła ufȧ tejś ‘kładę książkę na stół’, yh łe s’płacła ufs tełela ‘kładę ciasteczko na talerzyk’. Końcówki dołączane do poszczególnych przyimków rządzących biernikiem (acc.), przedstawia poniższa tabelka:

Należy zwrócić uwagę na podobieństwo formy biernika rodzaju męskiego rodzajnika określonego (art. def. acc. m.) na wiele form rodzajnika nieokreślonego → Ȧ₄. Warto jednak pamiętać, że rodzajnik nieokreślony rodzaju męskiego w bierniku (art, indef. acc. m.) ma formę ȧn, por.: yh zoh ȧn kłopa ‘widziałem (pewnego) mężczyznę’ : yh zoh ȧ kłopa ‘widziałem (tego) mężczyznę’.

We współczesnym języku wilamowskim rodzajnik określony w celowniku (dat.) nie występuje samodzielnie, tylko zawsze w połączeniu z przyimkiem, co odzwierciedla również ortografia. Końcówki dołączane do poszczególnych przyimków rządzących celownikiem (dat.) przedstawia poniższa tabelka:

Warto zauważyć, przyimki → HYNDER i → UNDER mają w celowniku rodzaju męskiego i nijakiego (dat. m., dat. n.) trzy możliwe postaci, natomiast przyimek → EJWER₁ tylko dwie.

Formy dopełniacza (gen.) najczęściej są zastępowane konstrukcjami z → FU, rzadkie są konstrukcje takie jak yr müter der foter ‘ojciec matki’ (dosł. ‘matce ojciec’) – tej ostatniej używa się przede wszystkim w odniesieniu do ludzi (szczególnie gdy mówi się o pokrewieństwie). Jedyną używaną obecnie formą rodzajnika określonego w dopełniaczu (art. def. gen.) jest S’. Drugim wyznacznikiem dopełniacza jest końcówka -s: s’mȧkjas bihła ‘książka dziewczynki’, s’mamas zaha ‘rzeczy mamy’, s’śiłyś hüt ‘kapelusz / czapka nauczyciela’. Należy zwrócić uwagę na to, że rzeczowniki zakończone na -er zamieniają tę końcówkę na -yś (jak der śiłer > s’śiłyś). Ze względu na to, że wyznacznikiem dopełniacza jest zarówno S’ na początku, jak i -s na końcu wyrazu, jeden z tych wyznaczników bywa opuszczany: by Nikls ufum Rynk (zamiast bys Nikls) ‘koło Niklów na rynku’, s’tata brüder (zamiast s’tatas brüder) ‘brat ojca’.

Zob. też: → Ȧ₄

EŁDYN (pl.) s. m., s. (sg. EŁDERMENĆ, dim. EŁDERMENĆŁA)

rodzice: Dy müter ȧn der foter dos zȧjn dy ełdyn. ‘Matka i ojciec to rodzice.’

Liczba pojedyncza tego wyrazu jest rzadko używana.

GYFOTYŚŁOÜT s. pl. tant.

rodzice chrzestni (on i ona, w relacji rodzic dziecka – chrzestni dziecka): Jyśter wün byr toüf nok dy gyfotyśłoüt ȧn der foter. ‘Dawniej przy chrzcie byli tylko chrzestni i ojciec.’

FAMILYJ s. f. (pl. FAMILYJA)

rodzina: Yhy ho mȧj familyj zjyr gan. ‘Bardzo kocham swoją rodzinę.’

CIEKAWOSTKA: część nazw rodzin (przydomki lub nazwiska w liczbie mnogiej) ma postać przymiotników, i – co za tym idzie – odmianę przymiotnikową: dy Mikyśy familyj ‘rodzina Mików’, myter Mikyśa familyj ‘z rodziną Mików’, dy Mikyśa ‘Mikowie’ itd. Formy takie są tworzone za pomocą sufiksu -(j)yś: der Lüft, der Mözłer, der Stahela, der Zejma > dy Lüftyśa, dy Mözłeryśa, dy Stahelyśa, dy Zejmyśa.

Przydomki / nazwiska, zakończone na -ki i -ik z reguły mają postać liczby mnogiej na -kja lub -k(j)yśa: der Bilćewski, der Gawlik, der Płaćnik, der Pütelik > dy Bilćewskja (lub dy Bilćewsk(j)yśa), dy Gawlikjyśa, dy Płaćnikja, dy Pütelikja. Te zakończone na -ok mają formę liczby mnogiej na -oka: der Biöeźnjok, der Pütriöek > dy Biöeźnjoka, dy Pütroka. Część przydomków ma odmianę nieregularną: der Biba, der Rosner (wym. [Rozner]), der Siöeba > dy Bibyśa / Biboka, dy Rosnyn / Rosneryśa, dy Siöebyśa / Siöeboka. Przydomek / nazwisko Danek wyjątkowo tworzy tę formę za pomocą sufiksu -ih: der Danek > dy Danekihja > dy Danekihjy familyj.

Por. też: s’familyjgłejd ‘członek rodziny’: Oły familyjgłejdyn zȧjn ufs bygrytnys gykuma. ‘Wszyscy członkowie rodziny przyszli na pogrzeb.’

ROZYNKI s. m. (pl. ROZYNKJA)

rodzynek: Dy śȧlderȧj ym dos, op dy rozynkja zuła, oba ny zuła zȧjn ym gała płoc, wyt y Pöłn gywys toüyn ȧ łangy ywikkȧjt. ‘Spór o to, czy rodzynki powinny, czy nie powinny być w serniku, pewnie będzie trwała w Polsce wieczność.’

JÜR s. n. (pl. JÜR / JÜN, dim. JYLA)

rok: Dy cȧjt, y wyłer dy Ad fłoügt dy Zun ymsrod, hȧst ȧ jür. ‘Czas, w który Ziemia robi okrążenie wokół Słońca, nazywa się rokiem.’; Wifuł jür hösty? – Yhy ho zȧhsȧncwencik jür. ‘Ile masz lat? – Mam 26 lat.; Wos śtüdjysty? – Dy pönyśy filologyj. – Y wyłum jür bysty? – Ym jyśta jür. – Hefa gyłyk! ‘Co studiujesz? – Filologię polską. – Na którym jesteś roku? – Na pierwszym roku. – Powodzenia!’; Y wyłum jür bysty gybün? – Yh bej gybün ym toüzyt noünhundyt noünȧnniöencikjer jür. ‘W którym roku się urodziłeś? – Urodziłem się w 1999 roku.’; Ym wifułsta jür ej dos gyśan? – Ym cwetoüzyt ahcyta. ‘W którym roku to się stało? – W 2018.’; Dos zȧjn śun di jün! ‘To już są te lata!’

UWAGA: w połączeniu z liczebnikami i zaimkami → FEJŁ, → HEFA₁, → WIFUŁ, rzeczownik JÜR z reguły ma liczbę mnogą (pl.) JÜR: Dos gyśü hefa jür y dam. ‘To stało się wiele lat temu.’; Wifuł jür atsty śun dö? ‘Ile lat już tu pracujesz?’; Diöh drȧj jür wiöe’h ny dyham. ‘Przez trzy lata nie było mnie w domu.’ Natomiast gdy występuje samodzielnie bądź mowa o dekadzie czy innym okresie (np. lata trzydzieste, w latach 2005-2010), ma formę liczby mnogiej (pl.) JÜN: Har wiöe łangy jün ȧ briwtriöejer. ‘Przez długie lata był listonoszem.’; Zej höt śun oü jyr jün. ‘Ona też już ma swoje lata.’; Yn jün cwetoüzyt cwencik – cwetoüzyt drȧjȧncwencik hotwer dy wełtbetkrankyt fum COVID-19. ‘W latach 2020–2023 mieliśmy pandemię COVID-19’; Yh wȧ ny cy fejł fun dresiksta jün, konsty mer fu dar cȧjt fercyła? ‘Nie wiem za wiele o latach trzydziestych, możesz opowiedzieć mi o tym czasie?’

Por. też: cyjür ‘przed rokiem, rok temu’, dos jür ‘tego roku’, jes jür ‘w ubiegłym roku’, ym fłügja jür ‘w ubiegłym roku’, ufs ejwera jür ‘na następny rok, rok później’, s’hypjür ‘rok przestępny’, fułjerik ‘pełnoletni’, dy jün zȧjn dö ‘to już ten wiek’: Fyrym tüt mer dos ȧzu wej? Dy jün zȧjn dö! ‘Dlaczego mnie tak to boli? To już ten wiek!’

JEW s. n. (pl. JEWA)

rola: Jyśter hot idys jew ahtȧnfjycik miöergja y ȧm śtyk, ȧ nöhta hon zy dos uf klȧner gywendyn myta rȧja, rȧla ȧn owend cyśtyklt. ‘Dawniej każda rola miała 48 morgów w jednym kawałku, a później podzielono je na mniejsze stajania miedzami, miedzyckami i obrotnikami.’

Zob. też: → FȦLD

RȦJNŁA s. n. (pl. RȦJNŁA)

rondel, rondelek: Yhy mah śüsterpap inda ym rȧjnła. ‘Zawsze gotuję śusterpop w rondelku.’

ȦTER s. m., sg. tant.

ropa: Wen’ȧ höt yr wund ȧter, mü’ȧ wi ym byhendsta cym dökter. ‘Jeśli się ma w ranie ropę, powinno się jak najszybciej iść do lekarza.’

Por. też: ȧtyn ‘ropieć’.

TOÜ₁ s. f. (pl. TOÜA)

rosa: Gej öbaht, wosfer śü dy ośüst, wen dy s’mügjys ufum groz wyłst rymgejn, bo zy kyna fur toü diöhgynest wada. ‘Zwróć uwagę, jakie wkładasz buty, kiedy chcesz chodzić rano po trawie, bo one szybko mogą przemoknąć z powodu rosy.’

FŁANC s. f. (pl. FŁANCA, dim. FŁANCŁA)

1. roślina: Idy fłanc mü’ȧ andyśt tyngja. ‘Każdą roślinę nawozi się inaczej.’

2. rozsada, sadzonka: Dy fłancła müsa zih güt ȧjwücułn, do zy bykłȧjwa. ‘Sadzonki muszą się dobrze ukorzenić, żeby się przyjęły.’

WAHSA₁ v. (imp. sg. WAHS, pl. WAHST; part. perf. GYWAHSA + zȧjn / hon)

1. (u)rosnąć (+ zȧjn): Dy fłanca zȧjn ym głozhoüz zjyr śejn gywahsa. ‘Rośliny bardzo ładnie urosły w szklarni.’; Ynzer kyndyn zȧjn śun ȧzu gywahsa, wjyr wan’ȧ müsa dy gancy garderob fertoüśa. ‘Nasze dzieci już tak urosły, że musimy im zmienić całą garderobę.