Słownik

GYWYSA s. n. (pl. GYWYSA)

sumienie: Har wyt hon yht ym gywysa. ‘On pewnie ma coś na sumieniu.’

SUPER adj., adv.

super: S’ej super! ‘To jest super!’; S’wiöe ȧ super ȧtmosfer. ‘Była super atmosfera.’

Por. też: superowik ‘super, świetny, superowy’: Wen wer yns ȧzu śejn ocin wymysiöeryś, to zȧjwer fjy dy wür superowik. ‘Gdy się tak ładnie ubierzemy po wilamowsku, to jesteśmy naprawdę super.’; der supermon ‘superman’.

SUPERMIÖEK s. m. (pl. SUPERMIÖEKJA, dim. SUPERMIÖEKŁA)

supermarket: Yhy ho łiwer y ȧm klina gyweł ȧjcykiöefa owi y ȧm grusa supermiöek. ‘Wolę robić zakupy w małym sklepie niż w wielkim supermarkecie.’

ŚWJYN v. (imp. sg. ŚWJY, pl. ŚWJYT; part. perf. GYŚWJYT + hon)

swędzić: S’śwjyt mih dy faś. ‘Swędzi mnie pięta.’

Zob. też: → ŚMJYN

ŚMJYN v. (imp. sg. ŚMJY, pl. ŚMJYT; part. perf. GYŚMÜT + hon)

swędzić, świerzbić: Ojej, hoüt śmjyt mih dy hand, wa’h giełd krigja. ‘Ojej, dziś swędzi mnie ręka, będę miała pieniądze.’

Zob. też: → ŚWJYN

SWETER s. m. (pl. SWETYN, dim. SWETELA)

sweter: Mȧj baba höt fjyr oły wnüka śejny swetyn gyśtrykt. ‘Moja babcia zrobiła na drutach swetry dla wszystkich wnuków.’

CȦJGNIS s. n. (pl. CȦJGNISA, dim. CȦJGNISŁA)

świadectwo (dokument potwierdzający ukończenie szkoły, szkolenia czy kursu): Har hot dy besta nöta ufum cȧjgnis yr ganca klas. ‘Miał najlepsze oceny na świadectwie w całej klasie.’

WEŁT s. f. (pl. WEŁTA, dim. WEŁTŁA)

świat: Śunwer dy wełt, zu wi zy ej, bo kȧ ander wawer ny hon. ‘Dbajmy o świat, taki jaki jest, bo innego mieć nie będziemy.’

ŁIHT₂ s. n. (pl. ŁIHTA, dim. ŁIHTŁA)

światło: Diöt wiöe kȧ łiht ny, s’wiöe ganc fynster. ‘Tam nie było żadnego światła, było całkiem ciemno.’

ŚȦJN s. m. (pl. ŚEN)

1. światło, blask: S’mügjys höt mih der śȧjn ny nok ufgywekt, ok giöe gybłent. ‘Rano światło nie tylko mnie obudziło, ale wręcz oślepiło.’

2. złudzenie, pozór: Mehtings, do har dos wiöe, oder fylȧjht wiöe dos ȧ zyter śȧjn. ‘Myślę, że to był on, ale może to było tylko takie złudzenie.’

Por. też: der möndaśȧjn ‘światło księżyca’, der zunaśȧjn ‘światło słońca’.

ŁIHT₁ s. n. (pl. ŁIHTYN, dim. ŁIHTŁA)

1. świeca: Yr kjyh hota zy dos möł fjy dy wür hefa łihtyn! ‘W kościele było tym razem rzeczywiście wiele świec!’

2. prąd: Dy ȧjsomer ȧn der woserkoher cin hefa łiht. ‘Lodówka i czajnik pobierają dużo prądu.’

ŚȦJNN v. (imp. sg. ŚȦJN, pl. ŚȦJNT; part. perf. GYŚEJN / GYŚENN + hon)

świecić: Bej fruw, do dy zun śȧjnt, bo mün wyt’s zih śun weła ȧjmaha. ‘Ciesz się, że świeci słońce, bo jutro będzie już pochmurno.’

Por. też: → ŚENN

ŁOÜHTA v. (imp. sg. ŁOÜHT, pl. ŁOÜHT; part. perf. GYŁIÖEHT + hon)

1. świecić (czymś): Dy kyndyn bawjȧta zih ȧn zy łiöehta myter bȧteryj. ‘Dzieci bawiły się i świeciły latarką.’; Jyśter łiöehta zy y Wymysoü mytum kin, ȧ kȧ hyt wiöe ny ferbrant. ‘Dawniej świecono w Wilamowicach łuczywem, a żaden dom się nie spalił.

2. świecić: Di lamp ej cy śwah, zy łiöeht bałd nist ny. ‘Ta lampa jest za słaba, prawie nie świeci.’

ŁIHTŁA s. n. (pl. ŁIHTŁA)

świeczka, znicz: Yhy kund’um ny gejn ufs bygrytnys, to wa’h’um gükja ȧ łihtła ufum grop ocynda. ‘Nie mogłem / mogłam pójść na jego pogrzeb, to zapalę mu chociaż znicz na grobie.’

ŚWJYRK s. m. (pl. ŚWJYRKJA)

świerk: Wjyr zocta ym giöeta łoüter śwjyrkja, yta hower ȧ ganca puś. ‘Zasadziliśmy w ogrodzie same świerki, teraz mamy prawdziwy las.’

Por. też: der łunboüm ‘świerk’.

HȦLTAG s. m. (pl. HȦLTAG, dat. pl. HȦLTAGA)

święto: Der Athȧltag ej ȧ cwyśałendyśer hȧltag, wo’ȧ ej gyfȧjyt y Pöłn fum toüzyt noünhundyt funfcikjer jür oüz łandhȧltag. ‘Święto Pracy to święto międzynarodowe, które jest obchodzone w Polsce od 1950 roku jako święto państwowe.’

ŁANDHȦLTAG s. m. (pl. ŁANDHȦLTAG, dat. pl. ŁANDHȦLTAGA)

święto państwowe: Der ȧlfty listopad dos ej der pönyśy łandhȧltag. ‘Jedenasty listopada to polskie święto państwowe.’

DRȦJ KYNG s. pl. tant.

święto Trzech Króli (Objawienie Pańskie, 6 stycznia): Fu Wȧjnaht bocy Drȧj Kyng gejt mȧ ym koland. ‘Od Bożego Narodzenia do Trzech Króli chodzi się po kolędzie (kolęduje się).’

HȦLIK adj.

święty: Dos ej fjyr mejh dy tojyśty, dy hȧliksty zah ufer wełt. ‘To dla mnie najdroższa, najświętsza rzecz na świecie.’

Z niektórymi świętymi używa się przymiotnika zȧj ‘święty’, np. zȧj Moc ‘św. Maciej’, zȧj Pejter ‘św. Piotr’, zȧj Myhuł ‘św. Michał’.

HȦLIKJY s. m., f. (adj. w funkcji s.)

święty, święta: Batwer cyn oła hȧlikja! ‘Módlmy się do wszystkich świętych!’

FRYŚ adj., adv.

1. świeży: Kiöeft fryśy kłejzła! ‘Kupujcie świeże kluski!’; Fryś gybaka brut śmekt ym besta. ‘Świeżo upieczony chleb smakuje najlepiej.’

2. zdrowy: Yhy wynć der ołys gütys: błȧj inda fryś ȧn łöstik! ‘Życzę ci wszystkiego najlepszego: bądź zawsze zdrów i wesół!’; Göt zȧj dank ej s’Olüś śun fryś ȧn s’mü kȧ priöeśkja mej ny nama. ‘Dzięki Bogu Aleksandra jest już zdrowa i nie musi brać żadnych leków.’

3. wypoczęty: Mah der ȧ poüz ȧn wysty zȧjn wejder fryś. ‘Zrób sobie przerwę i znów będziesz wypoczęty.’

ŚWȦJN s. n. (pl. ŚWEN, dim. ŚWȦJNŁA)

świnia: S’śwȧjn fryst ołys uf, ȧ s’fad kłoüt mejer oüs. ‘Świnia wszystko zjada, a koń jest bardziej wybredny.’

MJERŚWȦJNŁA s. n. (pl. MJERŚWȦJNŁA)

świnka morska: Dy mjerśwȧjnła dos zȧjn zjyr miły ȧn łoütyśy hoüzfihjyn. ‘Świnki morskie to bardzo miłe i towarzyskie zwierzęta domowe.’

HAMŁIK adj., adv.

1. swojski, domowy (o atmosferze): Uf dy Ustyn wynćwer jüh, do dar hȧltag zo ojer haca myt łöst ȧn höfnan oüswejwułn, ȧn dy wȧjła, wu der cübrengt myter familyj zuła hamłik ȧn wiöem zȧjn. ‘Na Wielkanoc życzymy wam, żeby to święto wypełniło wasze serca radością i nadzieją, a chwile, które spędzacie z rodziną, niech będą swojskie i ciepłe.’

2. wesoły, szczęśliwy (o świętach): Hamłikjy Wȧjnahta! ‘Wesołych Świąt Bożego Narodzenia!’

OŁDY JÜR s. n., sg. tant.

sylwester: Dy łoüt ufer ganca wełt fȧjyn ym ołda jür andyśt. ‘Ludzie na całym świecie różnie obchodzą sylwestra.’

Por. też: der silwester ‘ts.’

ZUN₂ s. m. (pl. ZYN, dim. ZYNŁA)

syn: Ejs wönt ȧłȧn ȧn der zun brengt’um s’asa. ‘Ona mieszka sama i syn przynosi jej jedzenie.’

ŚNJYH s. f. (pl. ŚNJYHJA)

synowa: Yhy ho mȧj śnjyh fjyr ȧgja tohter, zu güt ej zy fjyr mejh. ‘Traktuję swoją synową jak własną córkę, taka jest dla mnie dobra.’

ŚYTA v. (imp. sg. ŚYT, pl. ŚYT; part. perf. GYŚÖT + hon)

1. sypać, wsyp(yw)ać: Wifuł cöker, bakpüwer ȧn załc mü’h śyta, dos mü’h nö zan ym köhbihła. ‘Ile muszę wsypać cukru, proszku do pieczenia i soli, muszę to jeszcze sprawdzić w książce kucharskiej.’

2. uderzyć, uderzać: We’h dih śyt, to wysty zan. ‘Jak cię uderzę, to zobaczysz.’

ZOT adj.

1. syty: Myt zisum asa ys’s ȧzu, do dy łang ny byst zot ȧn dy wyłst byśtenik mejer ufasa, ȧ nöhta kymt dy wȧjł, wen dy höst śun gynüg, ȧn derzȧnk śpjysty dih fjy dy wür śłȧht. ‘Ze słodkim jest tak, że długo nie jesteś syty / syta i ciągle chce ci się jeść więcej, a potem przychodzi chwila, kiedy masz już dość i wtedy czujesz się naprawdę źle.’

2. dość, pełno: Dar ej ȧ gröwer fejś, ȧ wyt hon zot giełd ym pülarys. ‘To gruba ryba, pewnie ma pełno pieniędzy w portfelu.’

Por. też: s’ej nö zot cȧjt ‘jest jeszcze dość czasu’.

OMER s. f. (pl. OMYN, dim. OMELA)

szafa: Ym Müzeum ej ȧ zyty omer myt ȧr ekstra tjyr yr hynderwand, wu zih hejnłeta dy büwa, wo zy ny wułda gejn cyn doüća drowa. ‘W Muzeum Kultury Wilamowskiej jest taka szafa z dodatkowymi drzwiami w tylnej ścianie, gdzie się chowali chłopcy, którzy nie chcieli iść do niemieckiego wojska.’

Zob. też: → ȦJSOMER

ŚAL s. m. (pl. ŚALN, dim. ŚALIHŁA)

szal: Tera, huł mer men śal fur omer. ‘Tereso, przynieś mi mój szal z szafy.’

DUŁYN v. (imp. sg. DUŁER, pl. DUŁYT; part. perf. GYDUŁYT + hon)

szaleć, głupieć, tracić rozum: Dułyter? Zuwos wa’h ni ny maha! ‘Zwariowaliście? Czegoś takiego nigdy nie zrobię!’

JER₂ adj., adv.

1. szalony, pomylony, w sposób szalony: Dar polityk kuzt jer, yhy kon’um giöe ny cühühja. ‘Ten polityk mówi w sposób szalony, nie mogę go wcale słuchać.’

2. wadliwy: Di wiöer ej wyłwer diöh dos, do zy ej jer. ‘Materiał jest tańszy, dlatego że jest wadliwy.’

ŚUNN v. (imp. sg. ŚUN, pl. ŚUNT; part. perf. GYŚUNT + hon)

1. szanować, oszczędzać: Dy zaha śunn, dos hȧst giełd śpiöen. ‘Szanować (oszczędzać) rzeczy to oszczędzać pieniądze.’

2. (u)szanować, poważać: Oü jyr łecter wyła ej ny gyśunt gybłejn. ‘Również jej ostatnia wola nie została uszanowana.’; Ȧ mü śunn s’asa. ‘Powinno się szanować jedzenie.’

3. (z ZIH) szanować się, oszczędzać się: Yhy śunt mih s’gancy ława ny, diöh dos bej’h yta ȧzu krank. ‘Przez całe życie się nie oszczędzałam / nie oszczędzałem, dlatego teraz jestem taka chora / taki chory.’

AHTA v. (imp. sg. AHT, pl. AHT; part. perf. GYAHT + hon)

1. szanować, poważać: Dan ałda śiłer ahta zȧj oły śtüdanta. ‘Tego starego nauczyciela poważali wszyscy uczniowie.’

2. uważać: Wjyr müsa uf dos ahta, do nist śłȧhtys ny zo pasjyn. ‘Musimy uważać, żeby nie stało się nic złego.’

EPUŁPŁOC s. m. (pl. EPUŁPŁAC, dim. EPUŁPŁACŁA)

szarlotka, jabłecznik, ciasto z jabłkami: Ym hjewyst bak yh inda ȧ epułpłoc fun epułn fu ynzum giöeta. ‘Jesienią zawsze piekę szarlotkę z jabłek z naszego ogrodu.’

Zob. też: → PŁOC₂

FOŁ₁ adj.

1. szary, siwy, płowy: Zȧj łöda zȧjn ganc foł gywiöda. ‘Jego włosy całkiem zsiwiały.’; Ołys ufer ałda omer wiöe foł fum śtoüb. ‘Wszystko na starej szafie było szare od kurzu.’

2. siny: S’Franas fyngjyn wün foł fur kełd. ‘Palce Franciszka były sine z zimna.’

UWAGA: wyraz FOŁ₁ wymawiany jest z długą samogłoską w odróżnieniu od FOŁ₂ i FOŁ₃, które są wymawiane krótko.

ZOÜWERUMP s. m. (pl. ZOÜWERUMPA)

szczaw: Dy züp fu zoüwerump dos ej der gyśmak fu mer kyndhȧjt. ‘Zupa szczawiowa to smak mojego dzieciństwa.’

BYŁA v. (imp. sg. BYŁ, pl. BYŁT; part. perf. GYBUŁA + hon)

1. szczekać: Dy hund była ufnander ȧn uf dy łoüt – ȧzu zȧjn zy śun. ‘Psy szczekają na siebie i na ludzi – takie już są.’

2. (pogard.) wymyślać komuś, mówić o kimś lub czymś źle: Zy buła ufȧ, wi wen’ȧ wje zȧjn der śłȧhsty ferbreher. ‘Wymyślali mu, jak gdyby był najgorszym przestępcą.’

KNÜĆUŁN v. (imp. sg. KNÜĆUŁ, pl. KNÜĆUŁT; part. perf. GYKNÜĆUŁT + hon)

szczękać, zgrzytać zębami (z zimna, ze złości): Wen dy łoüt zȧjn ferkiłt, knüćułn zy myta cyn. ‘Gdy ludzie są zziębnięci, szczękają zębami.’

GYŁYK s. n. (pl. GYŁYKJA, dim. GYŁYKŁA / GYŁYKLA)

szczęście: Dos wiöe ȧ gyłyk, do zy diöt ny zos, bo je cigl het ufys rogyfoła. ‘To było szczęście, że tam nie siedziała, bo inaczej tamta cegła by na nią spadła.’

Rzadziej używaną formą jest s’głyk.

Por. też: wi s’gyłyk wyt śpejła ‘jak szczęście dopisze’, s’ungyłyk ‘nieszczęście’, cym ungyłyk ‘niestety’.

GYŁYKLIK adj.

szczęśliwy: Gyłyklikjy Wȧjnahta! ‘Szczęśliwego Bożego Narodzenia!’; Yhy wje yta fejł gyłyklikjer zȧjn, wen yh het zöfuł zügja ny gyhot. ‘Byłbym teraz o wiele szczęśliwszy, gdybym nie miał (przedtem) tyle problemów.’

Rzadziej używają formą jest głyklik.

Por. też: ungyłyklik ‘nieszczęśliwy’.

CONBJYŚTŁA s. n. (pl. CONBJYŚTŁA)

szczoteczka do zębów: Yhy koüft fjyr conbjyśtła, bo’s go ȧ promocyj. ‘Kupiłem cztery szczoteczki do zębów, bo była promocja.’

MAGER adj.

szczupły: Har ej mager, ȧ wyt ju y dan ibercijer nȧjgejn. ‘On jest szczupły, wejdzie do tego ibercijera.’

ROT s. f. (pl. ROTA)

szczur: Miöehjy łoüt hałda rota dyham oüz hoüzfihjyn. ‘Niektórzy trzymają szczury w domu jako zwierzęta domowe.’

UWAGA: wymowa tego wyrazu różni się od wymowy wyrazu → ROD długością: rzeczownik ROT wymawiany jest krótko.

FREJZUŁN v. (imp. sg. FREJZUŁ, pl. FREJZUŁT; part. perf. GYFREJZUŁT + hon)

szczypać (o mrozie): Mjyr maht’s ȧ frȧjd, wen yh zu ym fjyr s’mügjys y dy gybjygja gej ȧn yh śpjy, wi dy fryśy łöft frejzułt. ‘Sprawia mi przyjemność, gdy idę w góry o czwartej nad ranem i czuję, jak szczypie świeże powietrze.’

CWYKJA v. (imp. sg. CWYK, pl. CWYKT; part. perf. GYCWYKT / GYCWÖKT + hon)

1. szczypać: Pejtela, bejźe gyhüźum ȧn ny cwyk dy ander kyndyn! ‘Piotruś, bądź grzeczny i nie szczyp innych dzieci!’

2. szczypać (o mrozie): Yhy mü dykjy zoka ocin, bo zyst wyt’s mih y dy fis cwykja. ‘Muszę założyć grube skarpety, bo inaczej będzie mnie szczypało w stopy.’

3. zmuszać: Dy djefst mih cy dam ny cwykja! ‘Nie możesz mnie do tego zmuszać!’

FREJZUŁŁAH s. m. sg. tant. (dim. FREJZUŁŁAHŁA)

szczypiorek: Fanküh as yh inda myt frejzułłah. ‘Jajecznicę zawsze jem ze szczypiorkiem.’

ŚEF s. m. (pl. ŚEFA)

szef: Yhy ho ȧn śef ȧ gyłderan, ȧ kłymyt zih nymer ny uf mȧj at. ‘Mam złotego szefa, on nigdy nie żali się na moją pracę.’

BRȦT₁ adj.

szeroki: Dos ej zjyr ȧ brȧter bygrejf. ‘To jest bardzo szerokie pojęci