Słownik

GRÜMNIC / GRUMNIC s. f. (pl. GRÜMNICA / GRUMNICA)

1. gromnica: Myt grümnic łiöehta zy jyśter, wi zy hota strah fum gywiter. ‘Gromnicę kiedyś palono ze strachu przed burzą.’

2. (dużą literą) Święto Matki Boskiej Gromnicznej: Mün ej dy Grümnic, do gejwer myta łihtła y dy kjyh. ‘Jutro jest Święto Matki Boskiej Gromnicznej, więc idziemy ze świecami do kościoła.’

GROŚ s. m. (pl. GROŚ / GROŚA)

grosz: Hundyt groś dos ej ȧ złoty. ‘Sto groszy to jeden złoty.’; Yhy bej ony groś! ‘Jestem bez grosza!’; Yhy wȧ ny, wos myt dan ganca grośa, wo’h zy triöe yn dibzek, cy maha. ‘Nie wiem, co zrobić z tymi wszystkimi groszami, które noszę w kieszeniach.’

Rzeczownik GROŚ ma formę liczby mnogiej równą pojedynczej, gdy jest używany z liczebnikami (np. fynf groś ‘pięć groszy’, piöer groś ‘kilka groszy’) oraz GROŚA, gdy jest używany osobno: Fjyr di grośa wa’h der nist ny ferkiöefa: oba gysty mer eht giełd, oba gej wȧg. ‘Za te grosze nic ci nie sprzedam: albo daj mi prawdziwe pieniądze, albo odejdź.’

GRÖP, GRÖB adj., adv. (GRYWER, GRYWST-) adj.

gruby: Dy zoü wjyd wo ȧmöł grywer. ‘Maciora jest coraz grubsza.’; Yhy djef hon ȧ brat uf drȧj centymetyn gröp. ‘Potrzebuję deski o grubości trzech centymetrów.’; Im gryser ej dy ȧh, y dam ej grywer  jyr rynd. ‘Im większy jest dąb, tym grubszą ma korę.’

w ciąży (o ludziach lub zwierzętach): Ejs ej fu fjyr mönda gröp. ‘Ona jest w ciąży już od 4 miesięcy.’

Por. też: gröp / gröb gejn ‘być w ciąży’: S’Kȧśka gejt gröp. ‘Kasia jest w ciąży.’

GRÜDŹJYŃ s. m. (pl. GRÜDŹJYNJA)

grudzień: Ym grüdźjyń zȧjn dy Wȧjnahta. ‘W grudniu jest Boże Narodzenie.’

Por. też: der december ‘grudzień’.

GRÜP s. f. (pl. GRÜPA, dim. GRÜPŁA)

grupa: Yh zoh ȧ grüp fun turysta ferhejngejn. ‘Widziałem przechodzącą obok grupę turystów.’; Y ynzum zespuł gyt’s drȧj grüpa, yh bej y dar jyśta, fjy dy jyngsta. ‘W naszym zespole są trzy grupy, ja jestem w tej pierwszej, dla najmłodszych.’

Zob. też: → TANCGRÜP

BJYN s. f. (pl. BJYN, dat. pl. BJYN / BJYNA, dim. BJYNŁA)

gruszka: Konsty mer ȧ piöer bjyn kiöefa, wen dy fjest ȧjkiöefa? ‘Możesz mi kupić kilka gruszek, skoro jedziesz na zakupy?’

BȦJSA v. (imp. sg. BȦJS, pl. BȦJST; part. perf. GYBYSA + hon)

gryźć, kąsać: Wen dy fłej imanda bȧjsa, kon’ȧ ny ȧjśłöfa. ‘Gdy pchły kogoś gryzą, ten nie może zasnąć.’; Zy głiöeta, do y Jedlin ławt ȧmöł ȧ puśmenć: har fergrȧf zih uf dy łoüt, ȧ bȧs zy ȧn’ȧ ziöegt’ȧ s’błüt oüs. ‘Wierzono, że w Jedlinie żył kiedyś leśny człowiek: napadał on na ludzi, gryzł ich i wysysał z nich krew.’ 

Por. też: dy cyn ȧjbȧjsa ‘zacisnąć zęby’, cübȧjsa ‘przekąsić’, diöhbȧjsa ‘przegryźć’, obȧjsa ‘nadkąsić, nadgryźć; odgryźć’, roüsbȧjsa ‘wygryźć’, wȧgbȧjsa ‘odgryźć’.

RYK s. m. (pl. RYKJA)

grzbiet, tył ciała, plecy: Fjyr dos, do’h kuzt wymysiöeryś, krigt yh hefa śłyg ufȧ ryk. ‘Za to, że mówiłem / mówiłam po wilamowsku, otrzymałem / otrzymałam wiele uderzeń w plecy.’

UWAGA: w odróżnieniu od języka polskiego wyraz ten nie jest używany w liczbie pojedynczej, jeśli mowa o jednych plecach.

KOMB s. m. (pl. KEMB, dim. KEMBŁA)

grzebień: Mytum komb kon’ȧ zih kema. ‘Grzebieniem można się czesać.’

Por. też: kema (zih) ‘czesać (się)’.

ZYND s. f. (pl. ZYNDA, dim. ZYNDŁA)

grzech: Dy zist dy zynda by ander łoüt, oder dȧj ȧgja zynda zisty ny. ‘Widzisz grzechy innych, ale swych własnych nie zauważasz.’; Wen’ȧ dos zit, wje der menć zynd bygejn ȧn fłühja. ‘Jak się to widzi, to człowiek by zgrzeszył i przeklął (tj. ‘popełniłby grzech przeklinając’).’

PYŁC s. m. (pl. PYŁC)

grzyb: C’ync ym giöeta wahsa undyn bjykla śejny pyłc. ‘U nas w ogrodzie rosną ładne grzyby pod brzózkami.’

Por. też: der maśliöeh ‘maślak’, der śtȧnpyłc ‘prawdziwek, borowik’.

Zob. też: → FŁIGJAPYŁC

GUMI s. n., sg. tant.

1. guma (materiał): Gük di śü wün ȧzu tojer, wiöe dos gumi dunda zjyr śłȧht. ‘Chociaż te buty były bardzo drogie, to ta guma od dołu była bardzo złej jakości.’

2. guma (do żucia): Der Fliöeruś koüt inda gumi. ‘Florian zawsze żuje gumę.’

Por. też: der gumiśü ‘but gumowy’.

GÜT₃ s. m. (pl. GÜTA)

gurt, pas rzemienny, popręg: Ȧ güt gybroüha zy, do’s’ȧ ej łȧjhter yht śwjerys ufcyhywa. ‘Gurtu używa się, żeby łatwiej było podnosić coś ciężkiego.’

KNOÜF s. m. (pl. KNIÖEF, dat. pl. KNIÖEFA, dim. KNIÖEFŁA)

guzik: Ida ocug myta kniöefa müsty ȧmöł cükniöefa / cükniöefułn, ȧn ȧmöł ufkniöefa / ufkniöefułn. ‘Każde ubranie na guziki musisz raz zapinać, a raz odpinać.’

Por. też: s’knoüfłöh (pl. -łehjyn) ‘dziurka od guzika’, der kniöefuł ‘guzik’.

ŚTAM s. m. (pl. ŚTAM, dim. ŚTAMŁA)

1. gwiazda: Hefa śtam cyzoma dos ej ȧ gyśtjym, cym bȧjśpil dy Kłuks myta Hinła. ‘Dużo gwiazd to gwiazdozbiór, np. Mała Niedźwiedzica.’

2. gwiazda (noszona przez kolędników): Wen zy y Wymysoü ym koland gejn, triöen zy inda ȧn śtam myt. ‘Gdy się w Wilamowicach kolęduje, zawsze ma się ze sobą gwiazdę.’

3. gwiazda (sławna osoba): Wi’h zung yr tancgrüp solo, to ziöeta zy mer, do yhy bej śtam. ‘Jak śpiewałam / śpiewałem w zespole solo, to mówili mi potem, że jestem gwiazdą.

Por. też: s’gyśtjym ‘gwiazdozbiór’.

NIÖEL s. m. (pl. NȦLN, dim. NȦLA)

1. gwóźdź: «Nogln» dos hȧst myta nȧln cyzomaśłön. ‘«Nogln» oznacza przybijać gwoźdźmi.’

2. pazur, szpon: Hałd dȧj nȧla by zejh! ‘Trzymaj swoje pazurki przy sobie!’

ŚTRȦJHJA v. (imp. sg. ŚTRȦJH, pl. ŚTRȦJHT; part. perf. GYŚTRYHJA + hon)

1. (po)gładzić: Wȧł zy roüsging, hot zy jyr łöda gyśtryhja, ȧzu do zy zułd öntłik oüsśoün. ‘Zanim wyszła, wygładziła swoje włosy, żeby wyglądać schludnie.’

2. (po)malować: Wen dy wyst mer ȧ coün śtrȧjhja, wa’h der cwehundyt złoty coła. ‘Jeśli pomalujesz mi płot, zapłacę ci 200 złotych.’

3. otrzeć, ocierać (pot): Der śportsmon müst’um nöm łoüf ȧ śwȧs fur śtjyn śtrȧjhja. ‘Sportowiec musiał otrzeć pot z czoła po biegu.’

4. skreślić, wymaz(yw)ać: Śtrȧjh dan zoc (wȧg) ȧn śrȧjw’ȧ ufs nojy. ‘Skreśl to zdanie i napisz je ponownie.’

5. (z ZIH) odbywać tarło, trzeć się (o rybach): Wen dy ym end mȧja oba ym ofang ćerwjyc zist bym üwer ȧ śtrezuł rötułn, miöe zȧjn, do’s diöt śtrȧjhja zih grod kȧraśa. ‘Gdy w końcu maja lub na początku czerwca widzisz poruszający się tatarak przy brzegu, być może trą się tam właśnie karasie.’

Por. też: dy śtrȧjhmüzik ‘muzyka smyczkowa’.

Zob. też: → MÖŁA

TIF₁ adj., adv.

głęboki, głęboko: Ga der öbaht, do dy ny nȧjfełst yn bün, bo’ȧ ej zjyr tif. ‘Uważaj, żebyś nie wpadł do studni, bo ona jest bardzo głęboka.’

TIF₂ s. f. (pl. TIFA)

1. głębokość, głębia: Har höt ȧ jam uf cwe metyn y dy tif ȧn ȧn meter y dy brȧt gygrowa. ‘Wykopał jamę na dwa metry głębokości i jeden szerokości.’

2. głębia, głębokie miejsce: Yr tif ym tȧjh kyna dy fyś ejwerwyntyn. ‘W głębi jeziora mogą zimować ryby.’

3. intensywność, siła, nasycenie: Dy tif fu jym łiwa wiöe śwjer cy nejderśeca. ‘Trudno było nie docenić siły ich miłości.’; Dy tif fum ruta / fur ryt y dam öebroz śtyht y dy oüga. ‘Nasycenie czerwieni na tym obrazie kłuje w oczy.’

HUNGERIK adj.

głodny: Baba, yhy bej hungerik! ‘Babciu, jestem głodny!’

Por. też: der hunger ‘głód’.

ŚTYM s. f. (pl. ŚTYMA)

1. głos (człowieka, instrumentu, zwierzęcia): Ejs höt zjyr ȧ śejny, tify śtym. ‘Ona ma bardzo ładny, głęboki głos.’

2. głos (wyborczy): Wen dy wyst kandydjyn, wysty hon mȧj śtym. ‘Jeśli będziesz kandydować, będziesz mieć mój głos.’

PRYDIKJA v. (imp. sg. PRYDIK, pl. PRYDIKT; part. perf. GYPRYDIKT + hon)

1. głosić kazanie, wygłaszać kazanie: Yh ho’s gan, wi der nojy fiöer prydikt. ‘Podoba mi się, jak nowy ksiądz wygłasza kazanie.’

2. prorokować, przepowiadać przyszłość: Ołys ej grod ȧzu gyśan, wi dy gycyłikjy baba hot gyprydikt. ‘Wszystko stało się właśnie tak, jak przepowiadała świętej pamięci babcia.’

GŁIÖEŚNJE adv. (ŁOÜTER, ŁOÜTST-)

głośno: Fyrym ys’s dö ȧzu głiöeśnje? ‘Dlaczego tu tak głośno?’; Oju, dar höt ym łoütsta gyśrejn, ȧ yta mȧlt’ȧ zih ny, wen wer müsa ata! ‘O tak, ten krzyczał najgłośniej, a teraz się nie odzywa, gdy musimy pracować!’

GŁIÖEŚNJIK adj. (ŁOÜTER, ŁOÜTST-)

głośny, donośny: Har höt zjyr ȧ głiöeśnikjy śtym. ‘On ma bardzo donośny głos.’; Kyndsty ȧ ośoükosta łoüter maha? Yhy hjy nist ny. ‘Mógłbyś podgłośnić telewizor? Nic nie słyszę.’

Por. też: der głiöeśnik ‘głośnik’.

ŚTYMA v. (imp. sg. ŚTYM, pl. ŚTYMT; part. perf. GYŚTYMT + hon)

1. (za)głosować: Uf wan śtymsty? – Yhy ho ȧ kandydat nö ny oüsgykłoüt. – Śtymwer ołybȧdy uf dan kandydat. ‘Na kogo głosujesz? – Nie wybrałem / Nie wybrałam jeszcze kandydata. – Zagłosujmy obaj / obie / oboje na tego kandydata.’

2. stroić (o dźwiękach): Hiöer ok, dȧj gitar śtymt ny. ‘Zaczekaj, twoja gitara nie stroi.’; Dö śtymt yhta ny! ‘Coś tu fałszuje!’

Por. też: myt yhta / imanda ȧjśtyma ‘z czymś / kimś się zgodzić’.

Zob. też: → WYŁA₂

HIÖET s. n. (pl. HIÖETA, dim. HIÖETŁA)

1. głowa: Oju, dar krigt śun ys hiöet – śoü der ok o, wi rut ej zȧj gyzyht. ‘O tak, ten dostał już do głowy (tj. jest już pijany) – zobacz tylko, jak czerwona jest jego twarz.’; Wen’s ziöet, do’s wyt myt der ny gejn, to łö der dos łiwer oüzum hiöet. ‘Jeśli ona mówi, że nie chce z tobą chodzić, wybij to sobie lepiej z głowy.’

2. (dim.) główka kapusty: Cy wos djefsty hon can hiöetła kroüt? ‘Po co ci 10 główek kapusty?’

Zob. też: → ŚADUŁ

S’MȦST(S) adv.

głównie, szczególnie, przede wszystkim, przeważnie, zazwyczaj: Mȧj baba, wen zy nö ławt, kuzt s’mȧst wymysiöeryś. ‘Moja babcia, kiedy żyła, mówiła głównie po wilamowsku.’; Ym hoüz yn ałda hełcera hyta śtind s’mȧsts ȧ bakuwa. ‘W sieni w starych drewnianych domach przeważnie / zazwyczaj stał piec chlebowy.’; Ferbeser mer dan tekst, oder dü müst ołys ny gynoü diöhśoün, s’mȧst dy ortogrȧfyj. ‘Popraw mi ten tekst, ale nie musisz wszystkiego dokładnie przeglądać, [przejrzyj] przede wszystkim ortografię.’; Dy rȧnwjym krihja miöehysmöł fur ad roüs, s’mȧsts nöm rȧn. ‘Dżdżownice wypełzają czasem z ziemi, szczególnie po deszczu.’

Zob. też: → MȦSTYNS

GŁÜH adj.

głuchy: Cy wos keksty ȧzu? Yh bej füt ny głüh! ‘Po co tak wrzeszczysz? Nie jestem przecież głuchy!’

DUŁ adj., adv. (DYŁER, DYŁST-)

1. głupi: Yh bej ny dyłer owi dü! ‘Nie jestem głupszy od ciebie !’

2. niespełna rozumu: Fu dam ołum ej zy śun duł gywiöda. ‘Z tego wszystkiego postradała już rozum.’

Por. też: dułer yzuł ‘głupi osioł’ – częste wilamowskie przekleństwo używane na określenie kogoś głupiego.

Zob. też: → DUŁYT, DUŁYN

NIÖER s. m. (pl. NIÖEN, acc. / dat. sg. NIÖEN, gen. NIÖENS)

głupiec, dureń, wariat, obłąkany: Dü byst ȧ würer niöer. ‘Jesteś prawdziwym wariatem.’; Fyrym wyłsty myta kuza, wen zy hon dih fjyr ȧn niöen? ‘Dlaczego chcesz z nimi rozmawiać, skoro uważają ciebie za głupca?’

Zob. też: ufȧ niöen oüskuma ‘wyjść na głupka’.