Słownik

ŁAH s. f. (pl. ŁAHA. dim, ŁAHŁA)

kałuża: Kyndyn, wen der wełt yn łaha rymśpryngja, śüt’üh dy gumiśü o. ‘Dzieci, jeśli chcecie skakać po kałużach, włóżcie gumiaki.’

DOÜMA s. m. (pl. DOÜMA, dim. DOÜMŁA)

kciuk: Der doüma ej ju ny der łengsty fyngjer yr hand, oder derfjyr ej’ȧ der śtȧksty. ‘Kciuk nie jest najdłuższym palcem u ręki, ale za to jest najsilniejszy.’

[der doüma] Dos ej der doüma,

[der wȧjzfyngjer] Dar śytułt dy fłoüma,

[der mytułfyngjer] Dar kłoüt zy uf,

[der hacfyngjer] Dar łet zy hejn,

[der kliny fyngjer] Ȧ dar kliny fryst oły uf.

‘[kciuk] To jest kciuk, / [palec wskazujący] Ten trzęsie śliwki, / [palec środkowy] Ten je zbiera, / [palec serdeczny] Ten je chowa, / [mały palec] A ten mały wszystkie pożera.’ (wyliczanka na palcach)

Por. też: dy doüma hałda ‘trzymać kciuki’: Yhy hałd dy doüma fjyr dejh, do dy dy hoütnikjy prifnan byśtejst! ‘Trzymam za ciebie kciuki, żebyś zdał dzisiejszy egzamin!’

Zob. też: → FYNGJER, → PȦLSKI

PȦLSKI s. m. (pl. PȦLSKJA)

kciuk: Unȧ pȧlski ys’s śwjer myter hand cy grȧjfa. ‘Bez kciuka trudno jest chwytać ręką.’

Por. też: → FYNGJER, → DOÜMA

KEĆÜB s. m. (pl. KEĆÜBA, dim. KEĆÜBŁA)

keczup: Mytum kećüb kon mȧ bałd ołys asa. ‘Z keczupem można jeść prawie wszystko.’

WEN₂ pron.

1. kiedy (zaimek pytajny): Wen wysty c’yns wejder kuma? ‘Kiedy znów do nas przyjdziesz?’; Wen wyt’s ufhjyn cy rȧnn? ‘Kiedy przestanie padać?’

2. kiedy (zaimek względny): Wen dy wyst ołys ufasa, wysty kyna gejn śpacjyn. ‘Kiedy wszystko zjesz, będziesz mógł / mogła pójść na spacer.’; Yhy wȧ ny, wen zy höt’ȧ s’łecty möł gyzan. ‘Nie wiem, kiedy ona widziała go po raz ostatni.’

WEN₁ conj.

1. kiedy, aż, gdy: Wen yh bej y Wymysoü, yh byzih inda mȧj bykanta. ‘Kiedy jestem w Wilamowicach, zawsze odwiedzam swoich znajomych.’; Wen’s hiöet tüt mer wej, nam yh priöeśkja. ‘Gdy boli mnie głowa, biorę leki.’; Wjyr wan hiöera bocum andyn semester, wen dy wyst hon mejer cȧjt. ‘Zaczekamy do następnego semestru, jak będziesz miał więcej czasu.’

2. jeśli, jeżeli, gdyby, skoro: Konsty cün mer inda telefonjyn, wen dy wjest djefa hon hyłf. ‘Zawsze możesz do mnie zadzwonić, gdybyś potrzebował / potrzebowała pomocy.’; Wen dy wyłst güt kyna kuza, müsty iba. ‘Jeśli chcesz dobrze umieć mówić, musisz ćwiczyć.’; No, wen dy ziöest, do dy wyłst kȧn płoc śun mej ny, wje yhy dos łecty śtykla gan ufasa. ‘No, skoro mówisz, że nie chcesz już więcej ciasta, to ja chętnie zjem ostatni kawałek.’

Por. też: we’h = wen yh ‘(rzad.) jak / kiedy / jeśli ja’: We’h dih ok fang, dü łoüzbüw, wysty zan! ‘Jak ja cię złapię, ty łajdaku, to zobaczysz!’

I adv.

kiedykolwiek: Hösty zuwos i gyzan? ‘Czy widziałeś kiedykolwiek coś takiego?’

CIEKAWOSTKA: I jest częścią składową żartobliwego zdania, zawierającego 4 samogłoski z rzędu: Osty i ȧ e? ‘Czy jadłeś kiedykolwiek jajko?’

JYŚTER adv.

kiedyś, przedtem, pierwej, dawniej: Jyśter wiöe’s ny ȧzu, wi’s yta ej. ‘Dawniej nie było tak, jak jest teraz.’; Zy hota zih jyśter zjyr gan, ȧ nöhta fünga zy o zih cy śȧlda ȧn zy hon zih cyganga. ‘Oni się przedtem bardzo kochali, a potem zaczęli się kłócić i się rozeszli.’; Dos ej śun ny dar śtöf, wo jyśter. ‘To już nie to sukno, co dawniej’.

KȦJŁ s. n. (pl. KȦJŁN, dim. KȦJŁIHŁA)

1. kieliszek (wódki lub innego napoju alkoholowego): Wyłsty ȧn kȧjł? ‘Wypijesz jednego?’; Trynk nö ȧn kȧjł ufȧ andyn füs, ȧzu do dy ny gejst łom. ‘Wypij jeszcze kieliszek na drugą nogę, żebyś nie kulał.’

2. klin: Der tyśłer höt ȧn kȧjł cwyśa dy brata gyśłiöen. ‘Stolarz wbił klin między deski.’

KJYMYS s. f. (pl. KJYMYSA)

kiermasz, targ: Y ider mejtwoh wiöe y Wymysoü ȧ jümyt – ȧnȧ hȧsa dos «jümyt», ȧ ȧna hȧsa dos «kjymys». ‘W każdą środę był w Wilamowicach targ – jedni nazywają to «jümyt», a jedni nazywają to «kjymys».’

Zob. też: → JÜMYT, → MIÖEK

ŚO^|FER s. m. (pl. ŚO^|FEN)

kierowca, szofer: Yhy wa mer mita ȧn śofer ȧn wer wan fiöen byzihja dy fryndśoft y Krök. ‘Wynajmę sobie kierowcę i pojedziemy odwiedzić krewnych w Krakowie.’

Por. też: dy śoferyn ‘kierowczyni’.

Zob. też: → KÜĆJER.

DIBZAK s. m. (pl. DIBZEK, dat. pl. DIBZEKJA, dim. DIBZȦKLA)

kieszeń: Wos hösty ym dibzak? ‘Co masz w kieszeni?’

BRÖTWJYŚT s. f. (pl. BRÖTWJYŚT, dim. BRÖTWJYŚTŁA)

kiełbasa: Gük dy brötwjyśt as yh ym łiwsta fum fojela, zyty gyrejsty ufer fan zȧjn oü güt. ‘Mimo że najchętniej jem kiełbasę z ogniska, takie usmażone na patelni też są dobre.’; Nöht wa wjyr ju gejn cym Mözłer Staha / Diöt wawer yns ju ny łön oüsłaha / Diöt zȧjn brötwjyśt ym küminła / Uferśtuw ȧ kiöb fuł twȧgla / Ej Wȧjnahta, Wȧjnahta. ‘Potem pójdziemy do Mosler Staszka / Tam się nie damy wyśmiać / Tam są kiełbasy w kominie / A na strychu kosz serków / Ej, Boże Narodzenie, Boże Narodzenie.’ (fragment piosenki Der ołdy Kesuł)

Zob. też: → LEBERWÜŚT, → PRESWÜŚT, → WÜŚT, → WJYŚTŁA

ŚOSA v. (imp. sg. ŚOS, pl. ŚOST; part. perf. GYŚOSA + hon)

(wy)kiełkować: Fun foüła kjenła wyt nist ny śosa. ‘Ze zgniłych ziarnek nic nie wykiełkuje.’

ŚPROSA v. (imp. sg. ŚPROS, pl. ŚPROST; part. perf. GYŚPRÖSA + hon / zȧjn)

(wy)kiełkować: Dy brokułkjenła zȧjn gyśprösa ȧn yta ho’h brokułkȧjma. ‘Nasiona brokułu wykiełkowały i mam teraz kiełki brokułu.’

PIÖECA num.

kilkanaście, paręnaście: Ym toüzyt noünhundyt zejwda jür höt der Młynek-Ludwik, ȧ pönyśer folkloryst, y zer brośür ȧ piöeca śprejhwjytyn ȧn kistiöeryja fu Wymysoü oüsgydrökt. ‘W roku 1907 Ludwik Młynek, polski folklorysta folkloru, wydał w swojej broszurze kilkanaście powiedzeń i opowieści z Wilamowic.’

Por. też: piöecajürik ‘kilkunastoletni, nastoletni’.

KILO s. n. (pl. KILO)

1. kilo, kilogram: Wifuł kilo hinerfłȧś djef yh kiöefa? ‘Ile kilo mięsa drobiowego powinienem kupić?’

2. odważnik: S’ej mer ym gyweł ȧ kilo fur wög ufȧ cejn rogyfoła ȧn fu derzynt ej’ȧ ganc wejtünik. ‘W sklepie spadł mi odważnik z wagi na palec u nogi i od tego czasu palec mnie bardzo boli.’

KINO s. n. (pl. KINO)

kino: Yhy bej śun zu łang ym kino ny gywast! Gejwer ys kino! ‘Już tak długo nie byłem w kinie! Chodźmy do kina!’

KIÖEFA v. (imp. sg. KIÖEF, pl. KIÖEFT; part. perf. GYKOÜFT + hon)

kupić: Zyty fłȧk wyt nimyd ny kiöefa! ‘Takich szmat nikt nie kupi!’; Yh ho mer ȧ fiöerwakastła ȧn ȧ piöer blȧjśtifta gykoüft. ‘Kupiłem sobie pudełko farb i ołówki.’

Por. też: ȧjkiöefa ‘nakupić’, ‘robić zakupy’, cükiöefa ‘dokupić’, okiöefa ‘odkupić, wykupić, (zih) oüskiöefa ‘wykupić (się)’.

Zob. też: → FERKIÖEFA

JESA v. (imp. sg. JES, pl. JEST; part. perf. GYJES(T) + hon / zȧjn)

1. wyraz, zastępujący dowolny czasownik (podobnie jak polskie tegować): Fyrym hösty’s fu dam ȧzu roüsgyjest? Hałd dȧj gymył ym garaż! ‘Czemu to tak z tego wytegowałeś? Trzymaj swoje śmieci w garażu!’; Myt dam jes konsty dy gȧbln cyzomajesa... No, łyta. ‘Tym wihajstrem możesz stegować kable... No, zlutować.’

2. kisnąć, pienić się: Der zoüwyśtȧg mü jesa, wen’ȧ śun ej fjetik. ‘Zaczyn do żuru kiśnie, kiedy już jest gotowy.’

KIWI s. n. (pl. KIWI)

kiwi: S’kiwi dos ej ȧ öbst ȧn ȧ föguł. ‘Kiwi to owoc i ptak.’

WYNKJA v. (imp. sg. WYNK, pl. WYNKT; part. perf. GYWUNKA + hon)

1. kiwnąć, kiwać, skinąć: Har höt uf mih gywunka ȧn yhy wöst gryhta, do dos wiöe der signȧl ynzyn plan ocyfanga. ‘Skinął na mnie i od razu wiedziałem / wiedziałam, że to był sygnał do rozpoczęcia naszego planu.’

2. machnąć, pomachać: Ejs wunk’um mytum tihła, wȧł der cug wȧgfü. ‘Pomachała mu chusteczką, zanim pociąg odjechał.’

3. mrugnąć: No güt, oder ny ferzoümt cy łang – ziöet der feter o ȧn’ȧ wynkt mytum oüg. ‘No dobrze, ale nie ociągajcie się za długo – odpowiedział wujek i mrugnął okiem / puścił oczko.’

KJEŁIH / KEŁIH s. n. (pl. K(J)EŁIHJA, dim. K(J)EŁIHŁA)

kielich: Trynk dan kjełih Götyswyła, bocum łecta tropła trynk. ‘Pij ten kielich Bożej Woli, do ostatniej kropli pij.’ (fragment pieśni Pij ten kielich Bożej Woli, do ostatniej kropli sącz po wilamowsku).

FŁÜHA v. (imp. sg. FŁÜH, pl. FŁÜHT; part. perf. GYFŁÜHT + hon)

kląć, przeklinać, złorzeczyć: Hefa Wymysiöejyn ziöeta, do y Wymysoü nimyd ny höt gyfłüht, oder dy Wymysiöejyn zȧjn füt oü kȧ engln ny, ok łoüt. ‘Wielu Wilamowian mówiło, że w Wilamowicach nikt nie przeklinał, ale Wilamowianie przecież też nie są aniołami, tylko ludźmi.’

Por. też: der fłüher ‘osoba, która (dużo) klnie’.

Zob. też: → GYFŁÜH

ŁEJD s. n. (pl. ŁEJDYN)

klapa, wieko, drzwi poziome: Yhy ho ȧ ołdy wymysiöejer łod, ok yh mü nö dos łejd bymöła, bo s’ej cynistgymaht. ‘Mam starą skrzynię wilamowską, tylko muszę jeszcze pomalować wieko, bo jest zniszczone.’

Zob. też: → OÜGAŁEJD

KLAS s. f. (pl. KLASA, dim. KLASŁA)

1. klasa (rocznik w szkole): Yh gydenk śun ny, wi’h y dy jyśty klas ging. ‘Już nie pamiętam, jak szedłem do pierwszej klasy.’

2. klasa (poziom jakości): Kiöeftźe, łoüty, yh ho wiöer fur jyśta klas! ‘Ludzie, kupujcie, mam towar pierwszej klasy!’

Por. też: der klasfürbater ‘przewodniczący klasy’, s’klasbihła ‘dziennik’.

BÖŚTOWATÖWUŁ s. f. (pl. BÖŚTOWATÖWUŁN, dim. BÖŚTOWATÖWEŁA)

klawiatura: Der Pejtela krigt ȧ noüy byłiöehty böśtowatöwuł fum Hȧlikja Mika. ‘Piotrek dostał / dostanie nową klawiaturę podświetlaną od Świętego Mikołaja.’

KŁÖC s. n. (pl. KŁECYN, dim. KŁECŁA)

1. kloc (pień): Fu dan biöema wawer hon śejny, gröwy kłecyn. ‘Z tych drzew wyjdą nam ładne, grube kloce.’

2. klocek (zabawka): Wos boüsty dö fu dan kłecła? ‘Co budujesz z tych klocków?’

3. (dim.) obcas: Yhy bej ny gywönt uf zyta huha kłecła rymcygejn. ‘Nie jestem przyzwyczajona do chodzenia na tak wysokim obcasie.’

ŚŁYSUŁ s. m. (pl. ŚŁYSUŁN, dim. ŚŁYSEŁA)

klucz: Wen dy höst oły śłysułn felün, do hyłft der ok der śłöser. ‘Jeśli zgubiłeś wszystkie klucze, to pomoże ci tylko ślusarz.’

KŁEJZŁA s. n. (pl. KŁEJZŁA)

kluska: Y Wymysoü asa zy ufȧ Hȧliköwyt kłejzła myt hung. ‘W Wilamowicach tradycyjnie je się na Wigilię kluski z miodem.’

KYMUŁ s. m. (pl. KYMUŁ, dim. KYMEŁA)

kminek: Myt kymuł śmekt bałd idys fłȧś beser. ‘Z kminkiem prawie każde mięso smakuje lepiej.’

BANKBOW s. f. (pl. BANKBOWA, voc. BANKBOWY)

1. kobieta bankier, bankierka: Di bankbow ej ȧ gröwer fejś, dü konst cüner ny gejn myta łydikja henda. ‘Ta bankierka to gruba ryba, nie możesz do niej iść z pustymi rękoma.’

2. pracownica banku: Yhy ging yn bank nȧj ȧn gryht kom cün mer ȧ bankbow fren, op zy mer ny kon myt yhta hyłfa. ‘Wszedłem do banku i od razu podeszła do mnie pracownica z pytaniem, czy nie może mi w czymś pomóc.’

KÖWUŁ s. f. (pl. KÖWUŁN, dim. KÖWEŁA)

kobyła, klacz: Der Jȧśki hot ȧ ołdy köwuł, oder yh ho zy śun łang ny gyzan – byśtymt krepjyt zy oba höt’ȧ zy ferkoüft. ‘Jan miał starą klacz, ale już dawno jej nie widziałem / widziałam – na pewno umarła lub ją sprzedał.’

CIEKAWOSTKA: w Wilamowicach konie chowano niegdyś w lasku, który nazywa się Koński Las, a po wilamowsku Köwułgrüw (dosł. ‘kobyli dół’).

Zob. też: → FAD

KÖC s. m. (pl. KÖCA)

koc: Dek dih myt ȧm köc güt cü, bo zyst wyt’s der kałd zȧjn. ‘Przykryj się dobrze kocem, bo inaczej będzie ci zimno.’

ŁIW HON v. (imp. sg. HO ŁIW, pl. HOT ŁIW; part. perf. ŁIW GYHOT + hon)

kochać: Bowy, yhy ho dih ȧzu łiw! ‘Żono, tak cię kocham!’

Zob. też: → HON₁

ŁIWA (ZIH) v. (imp. sg. ŁIW, pl. ŁIWT; part. perf. GYŁIWT + hon)

kochać (się): Der Fliöera ȧn s’Ruzła kunda zih ny nama, gük zy zih ȧzu hon gyłiwt. ‘Florian z Rozalią nie mogli się pobrać, chociaż się tak kochali.’; Yhy wȧ ny, op dy dih oü ȧzu śpjyst, oder... yhy łiw dih. ‘Nie wiem, czy też tak się czujesz, ale... kocham cię.’

Zob. też: → GAN HON

GANG s. m. (pl. GENG)

chód: Jyn gang derkant’ȧ fu wȧjtum. ‘Jej chód poznał z daleka.’; Har śwung myta henda ym gang ȧzu, wi wen’ȧ wje zȧjn ȧ drow. ‘Machał rękami w chodzie tak, jak gdyby był żołnierzem.’

GAN HON v. (imp. sg. HO GAN, pl. HOT GAN; part. perf. GAN GYHOT + hon)

kochać, lubić: Nüśü, yhy ho dih zu zjyr gan! ‘Aniu, tak bardzo cię kocham!’; Miöehja ziöen, do zy hon dy śül ny gan – yhy bej dos ny. ‘Niektórzy mówią, że nie lubią szkoły – ze mną jest inaczej.’; Yhy ho gan cy śłöfa. ‘Lubię / kocham spać.’

Por. też: ym łiwsta / ym hacta / ym hatsta hon ‘lubić / kochać najbardziej’: Har höt yns ym łiwsta. ‘On najbardziej nas kocha.’; Ym łiwsta ho’h yr wymysiöeryśa śpröh cy kuza, bo’s gejt mer ym łȧjhsta. ‘Najbardziej lubię mówić po wilamowsku, bo to idzie mi najłatwiej.’

Zob. też: → GAN₂, → HON₁, → ŁIWA, → ŁIW HON

KESUŁ s. m. (pl. KESUŁN, dim. KESEŁA)

1. kocioł: Der Panoramiks łis ȧ Obeliks ny cy zem keseła ȧcükuma. ‘Panoramiks nie dopuszczał Obeliksa do swojego kociołka.’; Łe köła yn uwa bo’h djef hon wiöem woser ym kesuł. ‘Dorzuć węgla do pieca, bo potrzebuję ciepłej wody w kotle.’

2. społeczeństwo, społeczność, wspólnota: Y ynzum wymysiöeryśśpryhikja kesuł zȧjn oü łoüt fu hynder Wymysoü. ‘W naszej wilamowskojęzycznej społeczności są również osoby spoza Wilamowic.’

Zob. też: kesułnik ‘społeczny’.

KOTER s. m. (pl. KOTYN, dim. KOTELA)

kocur: Yhy mü men koter łön nyna, bo ȧzu roüct’ȧ ym mjeca, do’h ny wȧ wi. ‘Muszę dać wykastrować swojego kocura, bo tak grasuje w marcu, że nie wiem co.’

Zob. też: → KOC

ŚTRIMAKOD s. m. (pl. ŚTRIMAKODA, dim. ŚTRIMAKODŁA)

kod paskowy: Wen dy ȧjkiöefst, djefa dy śtrimakoda fu oła gykoüfta zaha gyskanjyt wada. ‘Gdy robisz zakupy, trzeba zeskanować kody paskowe wszystkich kupowanych rzeczy.’

HON₂ s. m. (pl. HON, dim. HONŁA)

kogut: Der hon kon zjyr ryś s’mügjys kryn. ‘Kogut może piać bardzo wcześnie rano.’

UWAGA: wymowa rzeczownika HON₂ różni się od czasownika HON₁ długością samogłoski: w rzeczowniku jest ona długa, w czasowniku – krótka. Poza tym liczba mnoga rzeczownika HON₂ również wymawiana jest z krótką samogłoską.

KOKOS s. m. (pl. KOKOSA)

kokos: Ufa ynzułn ym Indyjyśa Ocean ławt ȧ gatung krawys, wo zy fryst kokosa. ‘Na wyspach w Oceanie Indyjskim żyje gatunek kraba, który je kokosy.’

ÖWYTASA s. n. (pl. ÖWYTASA)

kolacja: Ufs öwytasa tiöe’ȧ ny asa nist śwjerys – kȧ brantwȧjn toüg druf oü ny, bo zyst śłyft mȧ zih nöhta ny oüs. ‘Na kolację nie wolno jeść nic ciężkiego – alkohol też się nie nadaje, bo inaczej się człowiek nie wyśpi.’

Zob. też: → ASA₂

KNI s. n. (pl. KNI / KNIJA, dat. pl. KNIJA)

kolano: Har dankt y zen ełdyn ufa knija. ‘Dziękował swoim rodzicom na kolanach.’

Por. też: knin ‘klęczeć’.

ÜRYNGLA s. n. (pl. ÜRYNGLA)

kolczyk: Mȧj kłop höt s’üryngla felün, gywys yn gybjygja. ‘Mój mąż zgubił kolczyk, pewnie w górach.’

KOLAND / KIÖELAND s. f. (pl. KIÖELENDA)

kolęda: «Zȧjt gybata, ny hot frejwuł» dos ej ȧ śejny wymysiöejer koland. ‘«Zȧjt gybata, ny hot frejwuł» to piękna wilamowska kolęda.’; Yhy höf, do der wat oü cy yns kuma mytum śtam ym koland ȧn der wat yht wymysiöeryś ufzyngja. ‘Mam nadzieję, że przyjdziecie też do nas z gwiazdą po kolędzie i zaśpiewacie coś po wilamowsku.’

Zob. też: → YM KOLAND GEJN.

KOLEGA s. m. (pl. KOLEGJA)

kolega: Yhy mü yta ȧbysła ferbłȧjn myt men kolegja, bo diöh dos jür ho’h zy ȧzu ufer zȧjt gyłön. ‘Muszę teraz spędzić trochę czasu z moimi kolegami (na zabawie), bo w ciągu tego roku oni zostali przeze mnie zaniedbani.’

KAMERÖT s. m. (pl. KAMERÖTA)

kolega, kumpel: Yhy wje der weła men güta kameröt fürśteła. ‘Chciałbym przedstawić ci mojego dobrego kolegę.’

BAN s. f. (pl. BANA, dim. BANŁA)

kolej (żelazna): Der Fliöera-Fliöera – ȧ wymysiöeryśer tyhter – at łangy jün ufer ban. ‘Florian Biesik – wilamowski poeta – długie lata pracował na kolei.’

KOLEŻANKA s. f. (pl. KOLEŻANKJA)

koleżanka: Zo’h’üh ȧnander fürśteła? Dos ej mȧj Nüśa-koleżanka, ȧn dos ej mȧj bester gyśpon Mjeta. ‘Mam was sobie przedstawić? To jest moja koleżanka Ania, a to mój najlepszy przyjaciel Marcin.’