Słownik

MYC s. f. (pl. MYCA, dim. MYCŁA)

czapka (miękka w odróżnieniu od twardej → HÜT): Wjyr śłüfa yn zyta hytła, ȧ diöt hyna wiöe’s ȧzu kałd, do’h śłüf yr myc. ‘Spaliśmy w takich domkach, a tam wewnątrz było tak zimno, że spałem w czapce.’

ŚWIÖEC adj., adv. (ŚWACER / ŚWIÖECER, ŚWACT- / ŚWIÖECT-) oü regularnik

1. czarny: Cym wymysiöejer bowaociwerik gyhjyt kȧ świöecy zah ny, grod dy śü. ‘Do stroju kobiecego nie należy żaden czarny element, jedynie buty.’

2. brudny: Menć, woś dih o, dy höst dy hend ganc świöec! – Weś dih zoüwer, dü byst nö śwacer! ‘Człowieku, umyj się, ręce masz całkiem brudne! – Sam się umyj, jesteś jeszcze bardziej brudny / brudna!’

Por. też: pȧhświöec ‘czarny jak smoła’, śwacłik ‘czarniawy’.

CIÖEWYN v. (imp. sg. CIÖEWER, pl. CIÖEWYT; part. perf. GYCIÖEWYT + hon)

czarować: Ȧn fu wun nymsty nö ȧn tag ürlop? Dy konst füt ny ciöewyn! ‘A skąd weźmiesz jeszcze jeden dzień urlopu? Przecież nie umiesz czarować!’

Ten wyraz należy do większej rodziny wyrazowej, por. np.: der ciöewer ‘czarownik’, dy ciöeweryn ‘czarownica’, dy ciöerownic ‘czarownica’, dy ciöewerȧj ‘czary, czarnoksięstwo’.

SȦKR^|DI₂ s. f. (pl. SȦKR^|DIJA)

czarownica, wiedźma: Zy kuzta, do di ołdy sȧkrdi kund coüyn. ‘Mówią, że ta stara wiedźma potrafiła czarować.’

CȦJT s. f. (pl. CȦJTA)

1. czas: Dy cȧjt łjeft byhend. ‘Czas szybko mija.’; Zyty cȧjta hower derławt! ‘Takich dożyliśmy czasów!’

2. pogoda: Hoüt hower ȧ śłȧhty cȧjt, yhy gej njynt ny. ‘Dziś mamy złą pogodę, donikąd nie idę.’; Zyty cȧjt ej śłȧht ȧ hund roüscytrȧjn fur hyt. ‘Taka pogoda jest zła, nawet żeby psa wygonić na dwór.’

MIÖEHYSMÖŁ adv.

czasami, nieraz: Ys’s miöehysmöł śwjer cy derwysa, wosfer cȧjt wyt fjy dy wür y ȧm tag kuma, gükja kynwer yta oły s’cȧjtbyfürzan ym kamela zan. ‘Nieraz trudno się dowiedzieć, jaka tak naprawdę będzie pogoda następnego dnia, mimo że wszyscy teraz możemy sprawdzić prognozę pogody w komórce.’

CȦJTWÜT s. n. (pl. CȦJTWJYTYN, dim. CȦJTWJYTŁA)

(gram.) czasownik: Yr wymysiöeryśa śpröh gyt’s śtiöekjy ȧn śwahy cȧjtwjytyn. ‘W języku wilamowskim są mocne i słabe czasowniki.’

Zob. też: → CȦJT, → WÜT

HIÖERA v. (imp. sg. HIÖER, pl. HIÖERT; part. perf. GYHIÖERT + hon)

czekać: Wysty uf mejh nö ȧbysła hiöera? Yhy bej bałd fjetik. ‘Poczekasz na mnie jeszcze trochę? Prawie jestem gotów.’; Beser s’ołdy wi dos nojy, bo wo wiöe, wyswer, ȧ wo yns hiöert, wyswer ny. ‘Lepsze stare niż nowe, bo co było, wiemy, a tego, co nas czeka, nie wiemy.’

Por. też: śtejn hiöera ‘zaczekać, (po)czekać na kogoś stojąc’: Wifuł mü’h nö śtejn hiöera uf dejh? ‘Ile jeszcze mam na ciebie czekać?’

ĆEKÜLOD s. f. (pl. ĆEKÜLODA,)

czekolada: War yst cy fejł ćekülod, y dam tün wej ny nok dy cyn, oder oü der boüh. ‘Kto je za dużo czekolady, tego bolą nie tylko zęby, lecz także brzuch.’

HOÜ(Y)N₃ v. (imp. sg. HOÜ, pl. HOÜ(Y)T; part. perf. GYHOÜ(Y)T + hon)

czepić: Dy załcmiöest hoüt dy junkweryn ufer friöed – ȧzu wiöe dos jyśter. ‘Dawniej pannę młodą czepiła starościna na weselu – tak kiedyś było.’

HOÜ s. f. (pl. HOÜA, dim. HOÜŁA)

czepiec: Jyśter trüga dy bowa bocy cwełf hoüa ufum hiöet. ‘Dawniej kobiety nosiły do 12 czepców na głowie.’

ĆERWJYC s. m. (pl. ĆYRWCA)

czerwiec: Dy śtȧnglaruz błit ołdyśt ym ćerwjyc. ‘Malwa kwitnie dopiero w czerwcu.’

RUT adj.

1. czerwony: Dy zun höt dih bybrant, zejh jok, wi dy rut byst. ‘Słońce cię poparzyło, popatrz tylko, jak jesteś czerwony / czerwona.’; Har ej ym gyzyht ganc rut fum śand gywiöda. ‘Jego twarz stała się całkiem czerwona ze wstydu.’

2. rudy: Undyn Śota gyt’s hefa ruty łoüt. ‘Wśród Szkotów jest wielu rudowłosych.’

Por. też: ruzarut ‘czerwony jak róża’, rytłik ‘czerwonawy’, błütrut ‘czerwony jak krew’.

SKIÖEKUMT interj.

cześć, dzień dobry, witam (pozdrowienie, przywitanie stosowane w dowolnych warunkach wobec dowolnej osoby): Skiöekumt, wi hösty dih? ‘Cześć, jak się masz?’

W języku młodzieżowym używana jest też skrócona forma skiöe ‘cześć, hej’.

Zob. też: → SKIÖEKUMA

TȦL s. f., n. (pl. TȦLN, dim. TȦLIHŁA)

1. część: Dy zułdst dos ȧcwe cytȧla, ȧn derwȧjł ej ȧ tȧl gryser owi s’ander. ‘Powinieneś był / Powinnaś była podzielić to na pół, a tymczasem jedna część jest większa od drugiej.’

2. przedział (w pociągu): Yh fü mytum cug y ȧm tȧl mytum Małysz-Adam! ‘Jechałem pociągiem w jednym przedziale z Adamem Małyszem!’

3. odcinek: Mama, kon yh nö ȧ tȧl ośoün? – Wjyr hon yns füt derryt, do dü wyst dos cy ȧm tȧl ȧ tag ośoün! ‘Mamo, mogę obejrzeć jeszcze jeden odcinek? – Przecież umawialiśmy się, że będziesz oglądał po jednym odcinku dziennie!’

4. (pl.) serial: Yr frȧja cȧjt śoü yh gan ołylȧ tȧln o. Wos zȧjn dȧj łiwsta tȧln? ‘W czasie wolnym lubię oglądać seriale. Jaki jest twój ulubiony serial?’; Yhy ho filma ny gan, yhy ho łiwer tȧln ocyśoün. ‘Nie lubię filmów, wolę oglądać seriale.’

5. wydział (na uniwersytecie): Dy füśjyn fum Tȧl «Artes Liberales» fum Warśawyśa Uniwersytet interesjyn zih myter wymysiöeryśa śpröh. ‘Badacze z Wydziału «Artes Liberales» Uniwersytetu Warszawskiego interesują się językiem wilamowskim.

Por. też: tȧlwȧjz ‘stopniowo, w częściach’.

KNÖWUŁAH s. m., sg. tant. (dim. KNÖWUŁAHŁA)

czosnek: Undyn śołn höt der knöwułah cejnła. ‘Pod łupinami czosnek ma ząbki.’

KRIHJA v. (imp. sg. KRIH, pl. KRIHT; part. perf. GYKROHA + zȧjn)

1. czołgać się, pełzać: Dy śwoba hon zih cyłoüfa ȧn hefa föna zȧjn undyn dywan gykroha. ‘Prusaki (karaluchy) się rozbiegły i wiele z nich wczołgało się pod dywan.’; Der ołdy Kesuł hot zih byzöfa / Ys uwatjyla wiöe’ȧ gykroha. ‘Stary Kesuł się upił / Wlazł w drzwiczki od pieca.’ (fragment piosenki Der ołdy Kesuł)

2. ciągnąć się (zapach, dym): Der roüh fur gybranta hyt kruh nejder byr ad. ‘Dym ze spalonej chałupy ciągnął się nisko przy ziemi.’

3. płożyć się (o pędach i łodygach roślin): S’gunderump kroüht ejweron rym, yhy kon śun koüm dy moüer underum derzan. ‘Bluszczyk kurdybanek płoży się wszędzie wkoło, już ledwo mogę dojrzeć pod nim mur.’

4. pełzać, płaszczyć się (przed kimś): Fyrym kroühsty ȧzu under zen fisa? Har wyt der zuwizu nist ny hyłfa, ok gynist’ȧ dih. ‘Dlaczego tak się przed nim płaszczysz? I tak ci nie pomoże, tylko cię wykorzystuje.’

5. skradać się: Har wułd śtyłnik nȧjkrihja, oder zy hon’ȧ zuwizu gyzan. ‘Chciał się po cichu wkraść do środka, ale oni i tak go zauważyli.’

ŚTJYN s. f. (pl. ŚTJYN)

czoło: Nö dam śwjera unfoł höt’ȧ gyłyklik nok ȧ klina śruma ufer śtjyn. ‘Po tym ciężkim wypadku ma na szczęście tylko małą bliznę na czole.’

FJYCIK num. (ord. FJYCIKST-, s. FJYCIKJER)

czterdzieści, 40: Ym toüzyt noünhundyt fynfȧnfjycikjer jür ent zih der ander wełtkrig. ‘W roku 1945 skończyła się II wojna światowa.’

FJYCA num. (ord. FJYCYT-, s. FJYCYNER)

czternaście, 14: S’Gretka wyt hon fjyca jür ym mjeca. ‘Małgorzata skończy 14 lat w marcu.’

FJYR₃ num. (ord. FJYD-, s. FJYRER)

cztery, 4: Wi’h y dy fjydy klas ging, hot yh can jür. ‘Jak poszedłem / poszłam do czwartej klasy, miałem / miałam 10 lat.’; Dy prifnan ging mer ganc güt, yh ho ȧn fjyrer. ‘Sprawdzian dobrze mi poszedł. Mam czwórkę.’

DUNYŚTAG s. m. (pl. DUNYŚTAG, dat. pl. DUNYŚTAGA)

czwartek: Der dunyśtag ej der fjydy tag fur woh. ‘Czwartek to czwarty dzień tygodnia.’

Por. też: der Griny Dunyśtag / der Grindunyśtag ‘Wielki Czwartek’, der fety dunyśtag ‘tłusty czwartek’.

FJYREK s. f. (pl. FJYREKJA, dim. FJYREKLA)

czworokąt: Ider ^|kwadrat / idys kwa^|drat ej ȧ fjyrek, oder ny idy fjyrek ej ȧ kwadrat. ‘Każdy kwadrat to czworokąt, ale nie każdy czworokąt to kwadrat.’

Por. też: fjyrekik ‘czworokątny’.

CY₃ conj.

1. spójnik łączący się z czasownikiem w formie bezokolicznika: Priöebjy dos cy enda bocym end śjerpjyn. ‘Spróbuj to skończyć do końca sierpnia.’; Cy bygrȧjfa, wos dy śpröh ej, dos ej ȧner fun grysta problema fur śpröhłjyr. ‘Zrozumienie, czym jest język, to jeden z największych problemów językoznawstwa.’

W niektórych kontekstach spójnik ten odpowiada polskiemu żeby + bezokolicznik: Kymsty cün mer jok cy kuza? ‘Przychodzisz do mnie tylko po to, żeby porozmawiać?’; Har ging diöt jok cy jamyn. ‘On poszedł tam tylko, żeby ponarzekać.’ –  warto zaznaczyć, że w tym znaczeniu CY₃ nie jest pomijany z czasownikami takimi jak → GEJN czy → KUMA, z którymi, w odróżnieniu od innych czasowników właściwych, często się go nie używa: Yhy ku haka. ‘Przychodzę kopać.’; por. Yh priöebjy cy haka. ‘Próbuję kopać.’ – ale: Cy wos kymsty? – Yhy ku cy haka. ‘Po co przychodzisz? – Przychodzę, żeby kopać.’

2. czy (spójnik łączący równorzędne, ale wykluczające się wyrażenia): Wyłsty ȧn banan cy ȧ bjyn? ‘Chcesz banan czy gruszkę?’ – w tym znaczeniu częściej używany jest spójnik → OBA; spójnik CY₃ używany bywa w połączeniu ze spójnikiem → OP – op..., cy...: Zej wöst ny, op’ȧ wułd gejn śłöfa, cy nö bener zyca. ‘Nie wiedziała, czy on chciał iść spać, czy jeszcze u niej siedzieć.’ – częściej używany jest jednak spójnik złożony op..., oba.

CY₅ part.

czy (partykuła pytajna): Cy ej’ȧ dyham? ‘Czy on jest w domu?’; Cy gejsty śun śłöfa? ‘Czy idziesz już spać?’

Por. też: cy..., cy... ‘czy..., czy...’: Cy hjysty, wos yh der ziöe, cy ny? ‘Czy słyszysz, co ci mówię, czy nie?’ – zamiast tego spójnika złożonego używany jest również cy..., oba...: Yhy wȧ nist ny, cy wułd’ȧ dos, oba ny. ‘Nie wiem, czy on tego chciał, czy nie.’

OP conj.

czy: Zejh jok, op dy arpułn gynüg gyzałca zȧjn. ‘Zobacz, czy ziemniaki są odpowiednio posolone.’; Hösty’ȧ śun gyfret, op’ȧ wje yns hyłfa? ‘Spytałeś go już, czy by nam pomógł?’; Za, op’ȧ ej dyham, wen dy wyst ferhejngejn. ‘Zobacz, czy on jest w domu, jeśli / kiedy będziesz przechodzić obok.’

Por. też: op..., oba... ‘czy..., czy...’: Yhy wȧ ny, op dy cün mer cyrykśrȧjwst, bo dy müst, oba bo dy wyłst myt mer kuza. ‘Nie wiem, czy mi odpisujesz, dlatego że musisz, czy dlatego że chcesz ze mną rozmawiać.’; op..., op... ‘czy..., czy...’: Zy wan kuma, op zy wan, op zy ny wan weła. ‘Przyjdą, czy będą tego chcieli, czy nie.’

TYT / TÖT / TAT s. f. (pl. TYTA)

czyn, uczynek: Güty tyta zuł’ȧ ny fjyr jynt ȧ nadgriöed maha, ok ȧ beser menć cy wada. ‘Dobrych uczynków nie należy czynić dla jakiejś nagrody, tylko żeby być lepszym człowiekiem.’

Zob. też: → TÜN

RȦN₂

czysty: Zȧjn di kłȧdyn rȧn oba świöec? ‘Czy te ubrania są czyste, czy brudne?’

Por. też: rȧnikja ‘czyścić’: Dy cyn djefsty cyderjyśt mytum confodum rȧnikja, nöhta mytum irygator, nöhta oüsśwafa, ȧn kȧrlect mytum bjyśtła owośa. ‘Zęby powinieneś najpierw wyczyścić nicią dentystyczną, potem irygatorem, potem je przepłukać, a na koniec umyć szczoteczką.’

ŁAZA v. (imp. sg. ŁEJZ / ŁAZ, pl. ŁAZT; part. perf. GYŁAZA + hon)

czytać: Yhy kon wymysiöeryś kuza, łaza ȧn śrȧjwa. ‘Potrafię mówić, czytać i pisać po wilamowsku.’; Łejz, to wysty dih łjyn. ‘Czytaj, to się nauczysz.’

GŁEJD s. n. (pl. GŁEJDYN)

1. członek (kończyna): Dy łoüt felün miöehysmöł dy głejdyn ym krig. ‘Ludzie nieraz tracą kończyny na wojnie.’

2. członek (społeczności): Dy oły głejdyn fu ynzer gyzełśoft fün uf dy jeglikscȧjt. ‘Wszyscy członkowie naszego stowarzyszenia pojechali na uroczystość.’

3. ogniwo łańcucha: Dy kyt ej güt ok derzȧnk, wen oły jyr głejdyn oü güt zȧjn. ‘Łańcuch jest dobry tylko wówczas, jeśli wszystkie jego ogniwa również są dobre.’

MENĆ s. m., n. (pl. ŁOÜT / (rzad.) MENĆA, acc. / dat. sg. MENĆA, gen. MENĆAS, dim. MENĆŁA)

1. człowiek, istota ludzka: Wen ȧ menć höt fynfȧndresik jür, kon’ȧ śun prezydent fu Pöłn wada. ‘Gdy człowiek ma 35 lat, może zostać prezydentem Polski.’ Mȧj müter dos wiöe ȧ zyta güt menćła. ‘Moja mama to był taki dobry człowiek’.

2. człowieku (forma adresatywna): No menć, wos mahsty, bysty gyśȧjt? ‘Człowieku, co robisz, czy ty masz rozum?’