Słownik

BYŁȦTA v. (imp. sg. BYŁȦT, pl. BYŁȦT; part. perf. BYŁȦT + hon)

1. zaprowadzić, odprowadzić: Byłȧt mih źe, yhy fjet mih ȧłȧn cy gejn. ‘Odprowadź mnie, boję się iść sam / sama.’

FERDINN v. (imp. sg. FERDIN, pl. FERDINT; part. perf. FERDINT + hon)

zarabiać, zarobić, zasłużyć: Zec dih źe nejder ȧn rü ȧbysła, dü höst dos ferdint. ‘Usiądź i odpocznij trochę, zasłużyłeś na to.’; Ȧn wi? Ferdinsty mejer y dar at wi yr łecta? ‘I jak? Zarabiasz lepiej w tej pracy niż w poprzedniej?’

GRYHT(A) adv.

1. zaraz, od razu: Ȧzu trynkwer yns ȧ kȧfy oüs ȧn wer gejn gryht cyryk. ‘A więc wypijemy sobie kawę i zaraz wracamy.’

2. wprost, prosto: Dy pump pumpt s’bünwoser gryhta yn śłoüh. ‘Pompa pompuje wodę ze studni wprost do węża (gumowego).’

BAŁD adv.

1. zaraz, wkrótce: Wjyr wan śun bałd zȧjn kuma. ‘Już zaraz przyjdziemy.’; Wjyr weła śun bałd enda. ‘Już wkrótce chcemy kończyć.’; Der mȧja gejt bałd cym end. ‘Maj wkrótce się skończy.’; Wer zȧjn śun yn ham gyfiöen, bo wer heta bałd oły ȧjgyśłöfa. ‘Pojechaliśmy już do domu, bo byśmy wszyscy zaraz zasnęli.’

2. prawie: Yhy bej bałd byrȧt. ‘Jestem prawie gotowy.’; Har höt bałd fynfȧnniöencik procent fur matür fum rȧhyn. ‘On ma prawie 95 procent z matury z matematyki.’; Jyśter kuzta bałd oły Wymysiöejyn wymysiöeryś. ‘Dawniej prawie wszyscy Wilamowianie mówili po wilamowsku.’

OŚTEKJA (ZIH) v. (imp. sg. ŚTEK O, pl. ŚTEKT O; part. perf. OGYŚTAKT + hon)

zarazić, zarażać (się): Myta zȧjtbłötyn kon zih der menć ny ośtekja, der wirüs fun błötyn błȧjt ym menćȧ śun ufs gancy ława śtekja. ‘Półpaścem nie da się zarazić, a wirus półpaśca pozostaje w człowieku już na całe życie.’

Zob. też: → ŚTEKJA

WEJDER₂ conj.

zaś, natomiast, z kolei: Y miöehja śpejła müsty gywyna wi ym mȧsta punkta, y andyn wejder – wi ym wingsta. ‘W niektórych grach musisz zdobyć jak najwięcej punktów, w innych zaś – jak najmniej.’; Jes möł hösty mer ȧ rök cy śmoł gynyt, ȧn dos möł wejder cy brȧt. ‘Tamtego razu uszyłeś mi za wąską marynarkę, a tym razem – za szeroką.’

MEDYTJYN v. (imp. sg. MEDYTJY, pl. MEDYTJYT; part. perf. (GY)MEDYTJYT + hon)

zastanawiać się, zastanowić się, rozmyślać: Tejda medytjyt yh, wu bysty, ȧn dy byst füt kuma. ‘Przed chwilą zastanawiałem się, gdzie jesteś, i przyszedłeś.’

FJYRHANG s. f. (pl. FJYRHENG, dim. FJYRHENGŁA)

zasłona, kurtyna, firana: Wen wysty dy noüa fjyrheng yn fanstyn ufhengja? ‘Kiedy powiesisz nowe zasłony w oknach?’; Nöm andyn wełtkrig ej y Yłrop dy zu gytoüfty ȧjzera fjyrhang ȧdśtanda. ‘Po II wojnie światowej powstała w Europie tzw. żelazna kurtyna.’

TELEFONJYN v. (imp. sg. TELEFONJY, pl. TELEFONJYT; part. perf. (GY)TELEFONJYT + hon)

(za)telefonować, rozmawiać przez telefon, (za)dzwonić (na telefon): Har telefonjyt ȧzu łang, ȧ wyt byśtymt kuza myt zer frȧjerka, bo myta kolegja wje’ȧ ny hon fu wos zu łang cy fercyła. ‘On tak długo rozmawia przez telefon, na pewno rozmawia z dziewczyną, bo z kolegami nie miałby o czym tak długo opowiadać.’

HEMA (ZIH) v. (imp. sg. HEM, pl. HEMT; part. perf. GYHEMT + hon)

zatrzymać (się), pohamować (się), hamować: S’kon zȧjn śwjer zih ym cün cy hema, oder war dos ny kon maha, cołt fjyr dos miöehysmöł ȧn huha prȧjz. ‘Trudno może być pohamować emocje w gniewie, ale kto nie umie tego zrobić, płaci za to nieraz wysoką cenę.’

ŚNJYN v. (imp. sg. ŚNJY, pl. ŚNJYT; part. perf. GYŚNJYT + hon)

(za)wiązać (sznurki, sznurówki itp.): Dy śnjyla kon mȧ oü mȧłȧjht-wi oba śejn śnjyn. ‘Sznurówki też można wiązać byle jak lub pięknie.’

Por. też: śnürjyn ‘ts.’

BYNDA (ZIH) v. (imp. sg. BYND, pl. BYNT; part. perf. GYBUNDA + hon)

1. (za)wiązać: Bynd der dy śnjyla, do dy ny śtułpyst. ‘Zawiąż sobie sznurówki, żebyś się nie potknął.’

2. (za)bandażować: Wen’ȧ höt’um dy hand cyśnyta, mü’ȧ dy rȧna myt yhta gryht bynda. ‘Gdy ktoś rozetnie sobie rękę, trzeba prędko zabandażować czymś ranę.’ 

3. (z ZIH) (z)wiązać się: Zy wułd zih śun oüsgan, oder har wułd zih nö myter ny bynda, ȧn ȧzu hon zy zih cyganga. ‘Już chciała wyjść za mąż, ale on nie chciał się jeszcze z nią wiązać, więc się rozeszli.’

RÜFA v. (imp. sg. RÜF, pl. RÜFT; part. perf. GYRÜFA + hon)

(za)wołać, wezwać, wzywać: Dy kelneryn höt gyziöet, do zy yns wan rüfa, wen’s asa wyt zȧjn fjetik. ‘Kelnerka powiedziała, że nas zawołają, kiedy jedzenie będzie gotowe.’

IND(A) adv.

zawsze: Wymysiöeryś kuz yh inda gan. ‘Zawsze chętnie rozmawiam po wilamowsku.’; Ejs at byśtenik, ejs wiöe ind ym fȧld. ‘Ona ciągle pracowała, ona zawsze była w polu.’

ȦJFERZIHTIK adj.

zazdrosny: Mah der nist deroüs mȧj kacła, zy zȧjn ju ȧjferzihtik. ‘Nic sobie z tego nie rób (nie przejmuj się) mój kotku, oni są zazdrośni.’

FERKIŁA (ZIH) v. (imp. sg. FERKIŁ, pl. FERKIŁT; part. perf. FERKIŁT + hon)

zaziębić (się), przeziębić (się): Yhy bej ȧzu ferkiłt, do’h kon nist ny rihja. ‘Jestem tak przeziębiony / przeziębiona, że nie czuję zapachu.’; Wun hösty dih zu ferkiłt? ‘Gdzie się tak przeziębiłeś / przeziębiłaś?’

Zob. też: → KIŁ

EKSPEDJYN v. (imp. sg. EKSPEDJY, pl. EKSPEDJYT; part. perf. (GY)EKSPEDJYT + hon)

załatwić (usunąć, zniszczyć): Wer hota can hinyn, oder der hinłaniöel ej gestyn kuma ȧn’ȧ höt ȧny ekspedjyt. ‘Mieliśmy dziesięć kur, ale przyleciał wczoraj myszołów i jedną załatwił.’; Wysty dan ganca taras hon gyekspedjyt, wȧł dy gest wan kuma? ‘Sprzątniesz ten cały syf, zanim przyjdą goście?’

OÜSZECA v. (imp. sg. ZEC OÜS, pl. ZECT OÜS; part. perf. OÜSGYZOCT + hon)

załatwić: Yhy śtind ym śtepsuł y Ałca ȧ cwü śtunda, ȧn s’wiöe ȧzu śpöt, do’h kund ufer Byłc nist ny oüszeca. ‘Stałem w korku w Hałcnowie dwie godziny i było tak późno, że nie mogłem w Bielsku nic załatwić.’

Zob. też: → ZECA

FÜŚJA v. (imp. sg. FÜŚ, pl. FÜŚT; part. perf. GYFÜŚT + hon)

1. (z)badać: Yhy füś śpröhynzułn. ‘Badam wyspy językowe.’; Dy badȧngrüp höt śun ołys gyfüśt, wo zy müst füśja. ‘Grupa badawcza zbadała już wszystko, co musiała zbadać.’

2. wywiedzieć się, wywiadywać się: Ȧn dar lümp kom nö cünum füśja, op’s wyt’um s’oüta łön nör śȧdung, no wȧsty’s! ‘I ten nicpoń przyszedł jeszcze do niej się wywiedzieć, czy ona mu nie zostawi samochodu po rozwodzie, no wiesz co!’

Por. też: dy füśnan ‘badanie (np. naukowe), śledztwo’.

KŁOÜN v. (imp. sg. KŁOÜ, pl. KŁOÜT; part. perf. GYKŁOÜT + hon)

zbierać, zebrać (np. owoce): Gestyn wiöe ȧ śejny zun, hoüt konsty wejder dy malina kłoün, bo zy wan śun zȧjn rȧjf.  ‘Wczoraj było piękne słońce, dziś znów możesz zbierać maliny, bo będą już dojrzałe.’

Por. też: oüskłoün ‘wybierać, wybrać’, zih cyzomakłoün ‘zebrać się razem’.

Zob. też: → UFKŁOÜN

CYZOMAKŁOÜN v. (imp. sg. KŁOÜ CYZOMA, pl. KŁOÜT CYZOMA; part. perf. CYZOMAGYKŁOÜT + hon)

1. zbierać, zebrać: Kłoü dy ślimoka fum kroüt cyzoma, do zy’s ny uffrasa. ‘Zbierz ślimaki z kapusty, żeby jej nie zeżarły.’

2. zbierać, odkładać pieniądze: Der feter höt śun gyśpendjyt s’gancy fermygja, wos der dźjada höt cyzomagykłoüt. ‘Wujek wydał już cały majątek, który zebrał dziadek.’

GYTRȦD s. n., sg. tant.

zboże: S’gytrȧd mü’ȧ cȧjtłik ohoün, do’s ny ofyngt cy foüła. ‘Zboże należy na czas skosić, żeby nie zaczęło gnić.’

CY₂ adv.

zbyt, za: Dos ej cy tojer, yhy kon mer dos ny fergyna. ‘To jest za drogie, nie mogę sobie na to pozwolić.’; Der epułboüm wiöe cy huh fjyr’ȧ ȧn’ȧ kund kȧn opuł ny krigja. ‘Jabłoń była dla niego za wysoka i nie mógł dosięgnąć żadnego jabłka.’

Przysłówek CY₂ jest częścią składową wielu innych przysłówków i wyrażeń przysłówkowych, np.:  cytrüc ‘na przekór’, cym gyłyk ‘na szczęście’, fu jür cy jür ‘z roku na rok’ i in.

ZOC s. m. (pl. ZEC, dim. ZACŁA)

1. (gram.) zdanie: Wi kon yh dos wüt ym zoc gybroühja? ‘Jak mogę użyć tego wyrazu w zdaniu?’

2. osad, kożuch (na mleku): Dy kyndyn trynkja myłih mytum zoc ny gan. ‘Dzieci nie lubią pić mleka z kożuchem.’; Y miöehja gytrenkja ȧdśtejt der zoc nȧtjyrłik, wen zy łang unbyrüt śtejn. ‘W wielu napojach naturalnie tworzy się osad, gdy długo nie są ruszane.’

3. wartość: Im mejer cȧjt ferhejngejt, y dam hon dy ołda mebln mejer zoc – ok wen zy zȧjn ym güta cüśtand. ‘Im więcej czasu mija, tym większą wartość mają stare meble – ale tylko jeśli są w dobrym stanie.’

Por. też: ym zoc zȧjn ‘mieć wysoką wartość, być cenionym’: Yn ecnikja cȧjta zȧjn dy informatykjyn ym zoc. ‘W obecnych czasach informatycy są cenieni.’

Zob. też: → HOÜT₂

TEJGJA v. (imp. sg. TEJG, pl. TEJGT; part. perf. GYTÖHT + hon)

zda(wa)ć się, nada(wa)ć się, być zdatnym: Dos rykla ej ganc cyrysa, s’toüg cynist! ‘Ta sukienka / marynarka jest całkiem podarta, do niczego się nie nadaje!’; Cy wos hösty zöfuł bihła? Cy wos wan zy tejgja? ‘Po co masz tyle książek? Na co się one zdadzą?’

OÜSKUMA v. (imp. sg. KU(M) OÜS, pl. KUMT OÜS; part. perf. OÜS(GY)KUMA + zȧjn)

zdążyć, zdążać (na czas): Kłopy, fjyder dih myt dam śjyn, bo zyst wawer ny oüskuma ufȧ cug. ‘Chłopie / Mężu, śpiesz się z tym goleniem się, bo inaczej nie zdążymy na pociąg.’

Zob. też: → KUMA

KREPJYN v. (imp. sg. KREPJY, pl. KREPJYT; part. perf. (GY)KREPJYT + hon)

zdechnąć, umrzeć, odejść (o zwierzęciu, ale nie o pszczołach i rybach): Kȧ fejś krepjyt ny. Oły fyś śtarwa. Krepjyt ȧ huć, ȧ fad, ȧ śwȧjn, ȧ fygl krepjyt, ȧn ȧ fejś śtjyrwt. Wȧst, fyrym? Bo Göter-Hjer höt zih gytȧlt myta fyś. ‘Ryba nie zdycha. Wszystkie ryby umierają. Zdycha żaba, koń, świnia, ptak zdycha, a ryba umiera. Wiesz, dlaczego? Bo Pan Bóg się dzielił rybami.’; Yh wył grenn idys möł, wen yh gydenk, wi mȧj hyndła krepjyt. ‘Chce mi się płakać za każdym razem, gdy wspominam, jak umierał mój piesek.’

NERWEZ adj.

zdenerwowany, podenerwowany, nerwowy: Yhy wiöe ȧzu nerwez ȧn fu dan nerwyn ho’h fergasa, wos yhy müst kiöefa. ‘Byłem bardzo zdenerwowany i z tych nerwów zapomniałem, co miałem / miałam kupić.’

FOTOGRȦFI s. f. (pl. FOTOGRȦFIJA)

zdjęcie, foto(grafia): War ej uf dar fotogrȧfi? ‘Kto jest na tym zdjęciu?’

Nieco rzadziej używaną formą jest dy fotegrȧfi.

GYŚÖKT adj., adv. (GYŚYKTER, GYŚYKST-)

zdolny, zręczny, zgrabny, sprawny: Der Mjyra ej der gyśyksty śtüdant yr grüp, har łjyt zih ym byhendsta. ‘Kazimierz jest najzdolniejszym studentem w grupie, uczy się najszybciej.’; Ejs ziöet, do’s ny kon rymgejn, ȧ yn gybjygja wiöe’s ȧzu gyśökt, do’h ny wȧ wi. ‘Ona mówi, że już jej ciężko chodzić, a jak była w górach, to była taka sprawna, jak nie wiem co.’

FERRETER s. m. (pl. FERRETYN, dim. FERRETELA)

zdrajca: Dü ferreter! Yh wył dih dö mej ni ny zan! ‘Ty zdrajco! Nie chcę cię już tu nigdy więcej widzieć!’

FERŚTIÖERA v. (imp. sg. FERŚTIÖER, pl. FERŚTIÖERT; part. perf. FERŚTIÖERT + zȧjn)

1. (z)drętwieć, (ze)sztywnieć (np. nogi, ręce): Der füs ej mer ferśtiöert. ‘Zdrętwiała mi noga.’; S’wiöe ȧ zyter fröst do dy hend ferśtiöerta mer ganc. ‘Był taki mróz, że ręce mi całkiem zdrętwiały.’

2. osłupieć, (ze)sztywnieć (np. ze strachu): Har śtind ganc ferśtiöert fum strah ȧn’ȧ kund zih ny rjyn. ‘Stał całkiem osłupiały ze strachu i nie mógł się ruszyć.’

Por. też: dy ömysa łoüfa imanda (ufum füs / ufer hand) ‘mrowić (o ręce, nodze)’: Dy ömysa łoüfa mer ufer hand. ‘Czuję mrowienie w ręce.’; ömysa ufum füs / ufer hand krigja ‘mrowić (o nodze / ręce)’: Yhy krigt ömysa ufum füs. ‘Czuję mrowienie w nodze.’

GYZUND adj., adv. (GYZYNDER, GYZYNDST-)

zdrów, zdrowy, zdrowo: Bysty gyzund? Ej ołys güt? ‘Czy jesteś zdrów? Czy wszystko w porządku?’

Jeśli mowa o kondycji fizycznej, często używany jest również wyraz → FRYŚ. Jeśli jednak mowa o wpływie czegoś na zdrowie, użyty może być tylko przymiotnik GYZUND: Der cöker ȧn załc zȧjn ny gyzund. ‘Cukier i sól nie są zdrowe.’

GYZUNDA s. m. (pl. GYZUNDA)

zdrowie: Trynk ny zöfuł, dos śot ufȧ gyzunda. ‘Nie pij tyle, to szkodzi zdrowiu.’

HOÜMA s. m. (pl. HOÜMA, dim. HOÜMŁA)

1. źdźbło, łodyżka: Ȧ broh ȧ hoüma myta fyngjyn. ‘Złamał źdźbło palcami.’

2. słomka: Yh trynk men drink łiwer diöhȧ hoüma. ‘Wolałabym pić swój drink przez słomkę.’

DO₁ conj.

1. że: Yhy wȧ ju, do’ȧ dos wył hon, oder’ȧ mü gydenkja, do dos ej mȧjs. ‘Wiem, że on chce to mieć, ale (on) musi pamiętać, że to jest moje.’

2. żeby, aby: Har maht dos, do’ȧ höt giełd, ȧ ny do’ȧ by dam ferbłȧjt. ‘Robi to, żeby mieć pieniądze, a nie żeby się przy tym rozerwać.’

3. (rzad.) to (spójnik oznaczający wynikanie lub przyzwolenie): Wen dy wyłst, do nejm der ȧn kotlet, ȧ piöer błȧjn mer ejwerik. ‘Jeśli chcesz, to weź sobie kotleta, kilka mi zostało.’; Wyłsty dy gytyhta fum Fliöera-Fliöera wi ym besta bygrȧjfa? Do łjy dih wymysiöeryś! ‘Chcesz jak najlepiej zrozumieć wiersze Floriana Biesika? To naucz się wilamowskiego!’ – w tym znaczeniu częściej używa się spójnika → TO.

BATŁER s. m. (pl. BATŁYN, dim. BATŁELA)

żebrak, biedak: Y dam śtottȧl bygȧnsty jok batłyn ȧn diw. ‘W tej dzielnicy spotkasz tylko żebraków i złodziei.’

Por. też: batłyn ‘żebrać’, s’batłergiełd ‘jałmużna’.

ZȦGJER s. m. (pl. ZȦGJYN, dim. ZȦGJELA)

zegar: Yhy kund s’nahts ny śłöfa, bo h’hüt byśtenik ȧ zȧgjer śłön. ‘Nie mogłem / Nie mogłam spać w nocy, bo ciągle słyszałem, jak bije zegar.’; Der rima fum zȧgjela höt zih mer ogyrysa, yh djef gejn mytum cym zotłer. ‘Urwał mi się pasek od zegarka, muszę iść z nim do rymarza.’ 

Por. też: der hözazȧgjer ‘zegarek kieszonkowy’, der wȧjzer ‘wskazówka (na zegarze)’, der zunazȧgjer ‘zegar słoneczny’.

RUNDERGEJN / ROGEJN v. (imp. sg. GEJ RUNDER / RO, pl. GEJT RUNDER / RO; part. perf. RUNDER- / RO(GY)GANGA + zȧjn)

zejść, schodzić: Wen dos derheja ny wyt zȧjn, to gejźe ro. ‘Jeśli nie będzie tego na górze, idź na dół.’; Yhy wa śun rundergejn, ȧ dü śtej hiöera uf mih. ‘Ja już zejdę, a ty na mnie zaczekaj.’

CYZOMAKUMA v. (imp. sg. KU(M) CYZOMA, pl. KUMT CYZOMA; part. perf. CYZOMA(GY)KUMA + zȧjn)

zejść się, schodzić się, mieć zebranie: Ym grüdźjyń köma zy hefa möł cyzoma, dy łanga wynteröwyta mytzoma cücybrengja. ‘W grudniu często schodzili się, żeby razem spędzać długie zimowe wieczory.’; Zejh jok, wifuł łoüt diöt zȧjn cyzomakuma! ‘Popatrz tylko, ile się tam zeszło ludzi!’

Zob. też: → KUMA

BEJGLȦJZA s. n. (pl. BEJGLȦJZA, dim. BEJGLȦJZEŁA)

żelazko: Mytum bejglȧjza konsty der s’hemb śejn oüsbejgln. ‘Żelazkiem możesz sobie ładnie wyprasować koszulę.’

Zob. też: → ȦJZA, → BEJGLN

ȦJZA s. n. (pl. ȦJZA, dim. ȦJZEŁA)