Słownik

PIŚA (ZIH) v. (imp. sg. PIŚ, pl. PIŚT; part. perf. GYPIŚT + hon)

(z)sikać (się), robić siku: Beser gej yta piśa, bo nöhta kon śun’s zȧjn cy śpöt. ‘Lepiej idź teraz siku, bo potem może już być za późno.’; Dy klina kyndyn bypiśa zih zu łang, wȧł dy ełdyn zy ny oüsłjyn gejn piśa. ‘Małe dzieci moczą się tak długo, aż rodzice nie nauczą ich chodzić siusiu.’

Por. też: bypiśa ‘osikać’, bypiśa zih ‘zsikać się’.

ŻUBER s. m. (pl. ŻUBYN)

żubr: Dy żubyn zȧjn gryser owi öksa ȧn zy kyna zȧjn śtusnik. ‘Żubry są większe od byków / wołów i mogą ubodnąć.’

ZÜP s. f. (pl. ZÜPA, dim. ZÜPŁA)

1. zupa: S’gyt ołylȧ züpaöeta: pjyćkjazüp, brutzüp, pȧrȧdȧjsepułzüp, cwypułzüp ȧn hefa andyn. ‘Są wszelkiego rodzaju zupy: zupa z suszonych owoców, zupa z chleba, zupa pomidorowa, zupa cebulowa i wiele innych.’

2. rosół: Fjy miöehja łoüt kon ȧ zuntag ony züp ny zȧjn. ‘Dla niektórych nie ma niedzieli bez rosołu.’

Zob. też: → RUTY ZÜP, → RYNDZÜP

RUTY ZÜP adj. + s. f.

zupa ze świeżych buraków (dosł. ‘czerwona zupa’): Dy ruty züp koht mȧ fun fryśa büroka, ȧn ȧ bość fun ȧjgyzoüwyta. ‘Czerwoną zupę gotuje się ze świeżych buraków, a barszcz z kiszonych.’

Zob. też: → BOŚĆ, → ZÜP

GANC₂ part., adv.

1. zupełnie (bardzo), całkiem: Har ej ganc śtył gywiöda. ‘Zupełnie ucichł.’; Yhy bej ganc ȧłȧn. ‘Jestem całkiem sam.’; Wjyr zȧjn oły ganc nos. ‘Wszyscy jesteśmy całkiem mokrzy.’

2. całkiem, dosyć: Wi gejt’s der? – Mjyr gejt’s ganc güt, Göt zȧj dank! Ȧ djyr? ‘Jak ci idzie? – Mnie idzie dosyć dobrze, dzięki Bogu! A tobie?’; Byst ganc ȧ gyśȧjter kala! ‘Jesteś całkiem mądrym chłopakiem!’

Por. też: ganc-ganc ‘nawet, nawet; niczego sobie’: Ȧn wi wiöe’s y dam hostel? – Wȧsty wos, s’bet wiöe nö ganc-ganc, oder der pryśnic – ga mer rü! ‘I jak było w tym hostelu? – Wiesz co, łóżko było jeszcze niczego sobie, ale prysznic – daj spokój!’

ZOÜWYŚ s. n., m., sg. tang.

żur: Y Wymysoü asa zy cwelȧ zoüwyś: ȧs ej gywynłik, ȧzu wi ejweron ymsrod, ȧ dos andry dos ej s’fyśzoüwyś. ‘W Wilamowicach je się dwa rodzaje żuru: jeden jest zwykły, taki jak wszędzie w okolicy, a ten drugi to żur na rybach.’

WȦNN (ZIH) v. (imp. sg. WȦN, pl. WȦNT; part. perf. GYWȦNT + hon)

1. (z)ważyć, odważyć: Wȧł yh ziöe ȧ prȧjz, mü’h dy arpułn wȧnn. ‘Zanim powiem cenę, muszę zważyć jabłka.’; Wifuł wȧnt ojer hund? ‘Ile waży pana / pani / państwa pies?’

2. (z ZIH) odważyć się: Yhy wöst ju, do’ȧ wyt zih ny wȧnn, di śweł nejwercytrata. ‘Wiedziałem / Wiedziałam, że nie odważy się przekroczyć tego progu.’

3. ważyć, rozważać: Har wȧnt idys wüt, wo’ȧ roüsziöet. ‘On ważył każde słowo, które wypowiadał.’

BAND₁ s. m. (pl. BEND, dim. BȦNDŁA)

1. związek: Yhy go mih oüs cwencik jür y dam, oder mytum kłopa bej’h śun drȧjȧncwencik jür ym band. ‘Wyszłam za mąż 20 lat temu, ale z mężem jestem już od 23 lat w związku.’; Yhy ho mih oüsgan nöm krig fjyr men kłopa ȧn wer wün y dam band ejwer zȧhcik jür. ‘Wyszłam za mąż po wojnie i byliśmy w związku (małżeńskim) ponad sześćdziesiąt lat.’

DRYMŁA s. n. (pl. DRYMŁA)

związka (część stroju wilamowskiego): Ufa mejer hoüa triöen dy Wymysiöejeryna inda drymła. ‘Na większej liczbie czepców Wilamowianki zawsze nosiły drymły (‘związki’).’

FI s. n. (pl. FIHJYN, dim. FIHJEŁA)

zwierzę: Hösty gan fihjyn? ‘Lubisz zwierzęta?’

Dawniej wyraz ten oznaczał głównie ‘bydlę’ (‘bydło’), – teraz oznacza po prostu ‘zwierzę’.

Por. też: s’hoüzfi ‘zwierzę domowe’, s’fihjynwȧzahoüz ‘schronisko dla zwierząt’.

HOÜZFI s. n. (pl. HOÜZFIHJYN, dim. HOÜZFIHJEŁA)

zwierzę domowe: Der gułdfejś ej ȧ hoüzfi, łö’ȧ yn tȧjh ny frȧj. ‘Złota rybka to zwierzę domowe, nie wypuszczaj jej do stawu.’

ZOÜMA v. (imp. sg. ZOÜM, pl. ZOÜMT; part. perf. GYZOÜMT + hon)

zwlekać: Wos ziöemsty ȧzu? Wjyr zuła śun ȧ can minüta y dam zȧjn roüsganga! ‘Czemu tak zwlekasz? Już dziesięć minut temu powinniśmy byli / powinnyśmy były wyjść!’

ÖBAHT GAN v. (imp. sg. GEJ / GA ÖBAHT, pl. GAT ÖBAHT; part. perf. ÖBAHT (GY)GAN + hon)

1. zwracać uwagę, uważać (na coś): S’zȧjn zöfuł łehjyn y dam tretüar – ga jok öbaht, do dy ny ymfełst. ‘W tym chodniku jest tyle dziur – uważaj, żebyś się nie wywrócił.’; Ny gej ufȧ öbaht, ȧn har wyt dih łön zȧjn. ‘Nie zwracaj na niego uwagi, a zostawi ciebie w spokoju.’

2. pilnować: War gyt öbaht uf dy kyndyn, wen der zȧjt ołycwe yr at? ‘Kto będzie pilnował dzieci, jeśli oboje będziecie w pracy?’

BROÜH s. m. (pl. BROÜHJA, dim. BROÜHŁA)

zwyczaj: Fjyr miöehja ys’s ȧ broüh, yht myta mytcybrengja, wen zy gejn imanda byzihja. ‘Dla wielu to jest zwyczaj, żeby coś z sobą przynieść, gdy idą do kogoś w gości.’

GYBROÜH s. m. (pl. GYBROÜHJA)

zwyczaj: Dos wiöe jyśter ȧ gybroüh, do dy Wymysiöejyn gingja inda ym zuntag nör kjyh yn krȧćum. ‘Był kiedyś taki zwyczaj, że po mszy w niedzielę Wilamowianie chodzili do restauracji.’

GYWYNŁIK adj., adv.

1. zwykły, zwyczajny: Yhy bej ȧ gywynłikjer menć, yhy djef zyty luksusa ny hon. ‘Jestem zwykłym człowiekiem, nie potrzebuję takich luksusów.’

2. zazwyczaj: Gywynłik ej der Myhuł zjyr cȧjtłik, ȧ yta ej’ȧ ȧ hołwy śtund ferśpöt ȧn’ȧ mȧlt zih ny. Yhta mü zȧjn gypasjyt. ‘Zazwyczaj Michał jest bardzo punktualny, a teraz jest pół godziny spóźniony i się nie odzywa. Coś musiało się stać.’

ŁAWA₁ v. (imp. sg. ŁAW, pl. ŁAWT; part. perf. GYŁAWT + hon)

żyć, mieszkać: Wi hösty dih? – Yhy ław nö, ȧn dü? – Ȧ, s’gejt ȧmałik byfür. ‘Jak się masz? – Jeszcze żyję, a ty? – A, powoli do przodu.’; Yh wje weła y ȧr grusa śtot ława. ‘Chciałbym / Chciałabym mieszkać w wielkim mieście.’; Ława nö dȧj ełdyn? ‘Czy twoi rodzice jeszcze żyją?’

ŁAWA₂ s. n. (pl. ŁAWA)

życie: S’ława müswer cübrengja, s’hyłft nist ny. ‘Życie musimy jakoś przeżyć, nic na to nie pomoże.’ (przysłowie wilamowskie)

WYNĆA v. (imp. sg. WYNĆ, pl. WYNĆT; part. perf. GYWYNĆT + hon)

życzyć sobie, pragnąć: Yhy wynć mer, do’h uf ȧn güta uniwersytet gej śtüdjyn. ‘Życzę sobie, żebym poszedł / poszła studiować na dobry uniwersytet.’

życzyć komuś: Yhy ging diöt, bo’h wułd yr müm ufȧ nomastag wynća, oder zy łisa mih ny nȧj. ‘Poszedłem / Poszłam tam, bo chciałem / chciałam złożyć życzenia cioci z okazji imienin, ale nie wpuszczono mnie.’

ŻY^|RAF s. f. (pl. ŻYRAFA, dim. ŻYRAFŁA)

żyrafa: Dy żyrafa ława y Pöłn jok ym zoo. ‘Żyrafy żyją w Polsce tylko w zoo.’

GYWYNA v. (imp. sg. GYWYN, pl. GYWYNT; part. perf. GYWUNA + hon)

zyskać, zarobić: Dy Wymysiöejer hon by zen rȧza hefa fum handuł gywuna. ‘Wilamowianie podczas podróży wiele zarobili na handlu.’; Bysty cyfrejd? Zöfuł hösty felün, ȧn wos hösty gywuna? ‘Jesteś zadowolony? Tyle straciłeś, a co zyskałeś?’; Wifuł gywynt dȧj foter? ‘Ile zarabia twój ojciec?’

KÜN s. n. (pl. KÜNA, dim. KÜNŁA)

żyto: Ym Usterzuntag gingja zy jyśter dy kroücła y dy künfȧldyn zeca ȧn zy zy myt gywȧjtum woser byśprengja. ‘W niedzielę Wielkanocną dawniej chodzono na pola żyta, żeby umieszczać tam krzyżyki i kropić je wodą święconą.’

CIEKAWOSTKA: dawniej wyraz KÜN oznaczał też ‘ziarno’. W tym znaczeniu miał on formę liczby mnogiej (pl.) kjenyn i formę zdrobniałą (dim.) → KJENŁA, która jako jedyna obecnie jest używana w znaczeniu ‘ziarno, ziarnko’.

Por. też: s’künmał ‘mąka żytnia’.

ŁANIK adj.

żywy: Di kynstłikjy fłanc śoüt wi łanik oüs. ‘Ta sztuczna roślina wygląda jak żywa.’

KRYP s. f. (pl. KRYPA, dim. KRYPŁA)

żłób: Der Neźü łȧjt ym krypła. ‘Jezusek leży w żłóbku.’

DIB s. m. (pl. DIW, dat. pl. DIW(A), dim. DIWŁA)

złodziej: Mȧj dźjada fercwȧjwułt uf dy ołda jün yn łoüta ȧn’ȧ zit ejweron łoüter diw. ‘Mój dziadek zwątpił w ludzi na stare lata i wszędzie widzi samych złodziei.’

Por. też: dy diwerȧj ‘złodziejstwo’, Dreca Hyta Fjyca Diw ‘Trzynaście Domów Czternastu Złodziei’ (dzielnica Wilamowic).

GUŁD s. n. (pl. GUŁDA)

1. złoto: Ȧmöł hot zy hefa biżuteryj fum würa gułd, oder zy müst zy ferkiöefa, bo zy hot kȧ giełd ny. ‘Kiedyś miała dużo biżuterii z prawdziwego złota, ale musiała ją sprzedać, bo nie miała pieniędzy.’

2. złota moneta, złoty: Ym toüzyt ahthundyt ahta jür koüfta dy Wymysiöejyn Wymysoü fum Psarskja-Karol oüs fjyr dresik toüzyt gułda. ‘W roku 1808 Wilamowianie wykupili Wilamowice od Karola Psarskiego za 30 tysięcy guldenów.’ – w znaczeniu ‘polski złoty’ z reguły używa się rzeczownika → ZŁOTY.

Zob. też: → GYŁDERA

GYŁDERA adj.

złoty: Dar höt ȧn gyzunda ȧn gyłderan, dar wyt nö łang ława! ‘Ten ma złote zdrowie, ten jeszcze długo pożyje!’

Zob. też: → GUŁD

CYZOMAŁEN v. (imp. sg. ŁE CYZOMA, pl. ŁET CYZOMA; part. perf. CYZOMAGYŁET + hon)

1. złożyć, składać: Miöehja cydułn zo’ȧ ny ȧcwe cyzomałen. ‘Niektórych dokumentów nie należy składać na pół.’; Zej wiöe ȧzu ferwundyt, do zy łet ok dy hend cyzoma ȧn zy kund nist ny ziöen. ‘Była tak zdziwiona, że tylko złożyła ręce i nic nie mogła powiedzieć.’

2. układać, ułożyć (wiersz, piosenkę): Śpejł mer źe wejder dos śtykla, wo dy’s höst gestyn cyzomagyłet. ‘Zagraj mi znów ten kawałek, który ułożyłeś wczoraj.’

Zob. też: → ŁEN

ŚŁȦHT adj., adv.

1. zły, nikczemny, niemoralny: Ejweron zȧjn łoüt ȧn łoüt, güty ȧn śłȧhty, y ider nȧcyj. ‘Wszędzie są ludzie i ludziska, dobrzy i źli, w każdym narodzie.’; Dos, wo dy höst gymaht, ej ju zjyr śłȧht. ‘To, co zrobiłeś, jest bardzo złe.’

2. zły, niedobry, gorszej jakości: Dy śejna rek trüga zy uf dy hȧltag, ȧ dy śłȧhta – uf dy fost. ‘Lepszej jakości spódnice noszono na święta, a gorszej jakości – w czasie postu.’; Mȧj müm koht śłȧhtys asa, yhy wył cüner ufs mytagasa ny gejn. ‘Moja ciocia niedobrze gotuje (dosł. ‘gotuje niedobre potrawy’), nie chcę iść do niej na obiad.’

3. złego zdrowia, schorowany, słaby: Fyrym fün zy ny uf wakanc? Hałt, do dy müm ej zjyr śłȧht nö dar łecta krankyt. ‘Dlaczego nie pojechali / pojechały na wakacje? Prawdopodobnie dlatego, że ciocia jest bardzo słaba po ostatniej chorobie.’

4. źle, słabo (o samopoczuciu): Śpjysty dih ny śłȧht? Dü byst ganc błȧh ym gyzyht. ‘Nie czujesz się źle? Jesteś całkiem blady / blada na twarzy.’

BEJZ adj.

1. zły (rozgniewany), źle (gniewnie): Ny bej bejz, oder yhy ho s’gancy giełd ferśpejłt. ‘Nie bądź zły / zła, ale przegrałem/przegrałam całe pieniądze.’; Wen’ȧ kom yn ham, wiöe’ȧ ȧzu bejz, do’ȧ wiöe rut wi ȧ ogykohter krawys. ‘Gdy wrócił do domu, był tak rozgniewany, że był czerwony jak (ugotowany) rak.’

2. zły (niedobry), źle (niedobrze): Jyśter wiöe’s zjyr bejz yr śül. Eta hon dy kyndyn ȧ pȧrȧdiz. ‘Kiedyś w szkole było bardzo źle. Teraz dzieci mają raj.’