Słownik

FAN₁ / FON s. f. (pl. FANA, dim. FANŁA)

patelnia: Ufer fan rejst mȧ s’asa. ‘Na patelni smaży się jedzenie.’

ŚTȦKJA s. m. (pl. ŚTȦKJA, dim. ŚTȦKLA)

1. patyk: Gyrȧjz ȧn śtȧkja dos ej kȧ güt byfojyn. ‘Chrust i patyki nie są dobrym opałem.’

2. kij, laska: Myt ȧm śtȧkja cy krigja –dos mü wejtün! ‘Dostać kijem – to musi boleć!’

Por. też: s’ciöewerśtȧkla / coüerśtȧkla ‘różdżka’: Der Potter-Harry höt zȧj ciöewerśtȧkla ny oüsgykłoüt, ok ejs kłoüt ejn oüs. ‘Harry Potter nie wybrał swojej różdżki, to ona wybrała jego.’

PAŹDŹERNIK s. m. (pl. PAŹDŹERNIK(J)A)

październik: Ym paźdźernik gejn dy śtüdanta ufȧ uniwersytet śtüdjyn. ‘W październiku studenci idą studiować na uniwersytet.’

Por. też: der oktober ‘październik’.

PAZÜR s. m. (pl. PAZÜN, PAZYRYN)

pazur: Der hund ej ny bȧjsnik, oder ȧ kon dih fur frȧjd cüfełikjerwȧjz bykroca myta pazyryn. ‘Ten pies nie gryzie, ale może z radości przypadkowo podrapać pazurami.’

ŚTUSA v. (imp. sg. ŚTUS, pl. ŚTUST; part. perf. GYŚTUSA + hon)

1. pchać, pchnąć, wbi(ja)ć: Yhy wułd ȧmałik gejn, oder di bow śtus mih, do’h zo gejn byhenderer. ‘Chcę iść powoli, ale ta kobieta mnie pchnęła, żebym szybciej szedł.’

2. (u)bóść: Gej der öbaht uf di ruty kü, di ej śtusnik, di wyt dih śtusa, wen dy dih wyst ymdryn. ‘Uważaj na tę czerwoną krowę, ona jest bodliwa, ubodzie cię, jak się odwrócisz.’

3. (z ZIH) pchać się: Wen zy ziöeta, do der oütabüs ej hejngybröht ȧn’ȧ wyt weter ny fiöen, do śtusa zih dy łoüt cyn tjyn, do zy zuła wi ym byhendsta roüsgejn. ‘Gdy powiedziano, że autobus się zepsuł i dalej nie pojedzie, to ludzie pchali się do drzwi, żeby jak najszybciej wyjść.’

Por. też: nȧjśtusa (zih) ‘wpychać (się), wepchnąć (się), pchać (się) do środka’: Dos ferwynćty ołder śtyst zih cyn fanstyn ȧn cyr tjyr nȧj. ‘Ta przeklęta starość wpycha się przez okna i przez drzwi.’; roüsśtusa ‘wypchać (się), wypychać (się), wybijać się’: Rüfźe ȧ hydroülik, bo s’woser śtyst fum śympa roüs! ‘Zawołaj hydraulika, bo woda wybija z toalety.’

ŚTUS s. m. (pl. ŚTYS, dim. ŚTYSŁA)

1. pchnięcie, uderzenie, szturchnięcie: Nö dam «łȧjhta śtus» – wi dü’ȧ höst gynant – tüt mer dy zȧjt śun ȧ woh wej! ‘Po tym «lekkim pchnięciu» – jak go nazwałeś – bok boli mnie już tydzień!’

2. stos: No ny ziöeźe, do wer müsa dan ganca śtus hułc cyśȧjta! ‘Tylko mi nie mów, że musimy porąbać ten cały stos drewna!’; Kiöef ny mej kȧ bihła, bo dy höst dyham łoüter śtys bihła! ‘Nie kupuj więcej książek, bo masz w domu same stosy książek!’

3. uderzenie, raz: Dy śtys fun mjerfałda śłyfyta’ȧ ȧj. ‘Uderzenia morskich fal go usypiały.’

4. cios (bronią): Ȧ śtiöekjer śtus mytum bagnet śtyht ȧ menća ȧdiöh. ‘Mocny cios bagnetem przebija człowieka na wylot.’

KWAŁA v. (imp. sg. KWAŁ, pl. KWAŁT; part. perf. GYKWUŁA + zȧjn)

1. pęcznieć, (s)puchnąć: Ȧ bejn höt mih yn doüma gyśtoha ȧn yta ej’ȧ ȧzu gykwuła, do’h kon’ȧ giöe ny bigja. ‘Pszczoła użądliła mnie w kciuk i teraz on tak mi spuchnął, że nie mogę go zgiąć.’

2. bić (o źródle): Under dam śtȧn kwełt ȧ fryśy ȧn kołdy kwał. ‘Spod tego kamienia bije świeże i zimne źródło.’

Zob. też: → ŚWAŁA

PENZUŁ s. m. (pl. PENZUŁN, dim. PENZUŁA)

pędzel: Myt ȧm penzuł kon’ȧ möła oba śtrȧjhja. ‘Pędzlem można malować albo obrazy, albo powierzchnie.’

ŚPAŁDA v. (imp. sg. ŚPAŁD, pl. ŚPAŁT; part. perf. GYŚPAŁDA + hon)

pęknąć, pękać: Yhy fjet mih hȧs woser y dos głazła nȧjcygisa, do dos ny śpełt. ‘Boję się wlać gorącą wodę do tej szklanki, żeby nie pękła.’

Por. też: dy śpałd ‘szczelina, szpara’.

PILA s. n. (pl. PILA)

penis: Pila dos ej ȧ tȧl fum kłopagycojg. ‘«Pila» (‘penis’) to część męskich genitaliów.’

PENSYJ s. f. (pl. PENSYJA)

pensja, płaca, wynagrodzenie: Dy inflacyj wehst byhender owi pensyja. ‘Inflacja rośnie szybciej niż wynagrodzenia.’

NOWUŁ s. m. (pl. NOWUŁN)

pępek: Ider menć höt ȧn nowuł. ‘Każdy człowiek ma pępek.’

Por. też: der nowuł yr wełt ‘pępek świata’: Har tjet zih ȧzu, wi wen’ȧ wje zȧjn der nowuł yr wełt, ȧ füt ej’ȧ ny wȧs yh ny wi güt. ‘Zachowuje się tak, jak gdyby był pępkiem świata, a przecież nie jest nie wiadomo jak dobry.’

KAN s. m. (pl. KAN, dim. KANŁA, KJENŁA)

1. pestka: Y ider bżoskwiń śtekt ȧ gruser kan. ‘W każdej brzoskwini jest duża pestka.’

2. sęk: Zejh jok, wifuł kan zȧjn y dam brat, s’ej ganc ȧjgywymyt. ‘Zobacz tylko, ile sęków jest w tej desce, ona jest cała sękata.’

PESYMIST s. m. (pl. PESYMISTA)

pesymista: Uf dar łiwa wełt ȧ pesymist cy zȧjn, ej ȧmöł śwjer, ȧn ȧmöł oü fȧjn. ‘Na tym kochanym świecie bycie pesymistą raz jest trudne, a raz w porządku.’

Por. też: dy pesymistyn ‘pesymistka’.

GYWYS adv.

pewnie: Yh gydenk śun ny, wi łang toüyt dar kurs – gywys jynt ȧ cwü woha. ‘Nie pamiętam już, jak długo trwał ten kurs – pewnie ze dwa tygodnie.’

FRȦŁIK adv.

pewnie, owszem, oczywiście, jasne: No frȧłik, do’h wa uf dȧj friöed kuma! ‘No pewnie że przyjdę na twoje wesele!’; Wysty mün kuma? – Frȧłik! ‘Przyjdziesz jutro? – Pewnie!’; Frȧłik, fyrym ny? ‘Oczywiście, dlaczego nie?’

ZYHJER adj., adv.

pewny (niewątpliwy): Yh bej zyhjer, do dü konst uf dos yhta röta. ‘Jestem pewien / pewna, że możesz coś na to poradzić.’; Di zah ej ny zyhjer. ‘Ta sprawa nie jest pewna.’; Ȧ grȧćt zyhjer, śtiöek. ‘Kroczył pewnie, mocno.’

Zob. też: → PEWNIK

PEWNIK adj., adv.

pewny (niewątpliwy), niezawodny: Höfa müswer, bo nok dos ej pewnik. ‘Musimy mieć nadzieję, bo tylko to jest pewne.’

Por. też: unpewnik ‘niepewny’.

Zob. też: → ZYHJER

FYŁ s. f., sg. tant.

pełnia księżyca: Yr fył śpjy’h mih ny güt. ‘Przy pełni nie czuję się dobrze.’

FUŁ adj.

pełny, pełen: Har höt ȧ fuły łod wymysiöejer ociwerik. ‘On ma pełną skrzynię strojów wilamowskich.’; S’wiöe ȧ trojgy cȧjt ȧn wen’s fü ȧ oüta ferhejn, to wiöe’s fuł śtoüb! ‘Była sucha pogoda i jak przejeżdżał samochód, było pełno kurzu!’; Diöh Krupüwkja ging ȧ Giöerol myt ȧm kiöeb fuł giöereliśy twȧgla rym ȧn’ȧ cygo zy yn łoüta. ‘Po Krupówkach przechadzał się Góral z koszem pełnym oscypków i rozdawał je ludziom.’

ZAND s. m. (pl. ZANDA, dim. ZANDŁA)

piasek: Hiöer ok, bo’h ho dy śü fuł zand, yhy mü zy oüsśytułn. ‘Zaczekaj, bo mam w butach piasek, muszę je [buty] wytrząść.’

Por. też: zandik ‘piaszczysty, piaskowy’, zand imanda y dy oüga śtren ‘zamydlić komuś oczy, wmówić coś komuś’: Dy djefst mer kȧ zand y dy oüga śtren, ok ziöe mer würyt – wi ej dos gyśan? ‘Nie musisz mi mydlić oczu, tylko powiedz prawdę – jak to się stało?’

FRETAG s. m. (pl. FRETAG, dat. pl. FRETAGA)

piątek: Ȧ fretag ho’h gan, bo gük yhy mü y dy at gejn, wȧs yh, do’h wa ym zynwyt hon frȧj. ‘Lubię piątek, bo choć muszę iść do pracy, wiem, że w sobotę będę miał wolne.’

Por. też: der Kiöerfretag ‘Wielki Piątek’.

TRYNKJA v. (imp. sg. TRYNK, pl. TRYNKT; part. perf. GYTRUNKA + hon)

1. (wy)pić: Trynksty ty oba kȧfy? ‘Wypijesz kawę czy herbatę?’

2. (wy)pić alkohol: Fu dam kłopa höt zy kȧn nöca ny, bo ȧ trynkt byśtenik. ‘Z tego chłopa nie ma pożytku, bo ciągle pije.’

Zob. też: → FERTRYNKJA, → OÜSTRYNKJA, → OTRYNKJA

ŁOPYN v. (imp. sg. ŁOPER, pl. ŁOPYT; part. perf. GYŁOPYT + hon)

1. pić (o zwierzętach): Dy klina kacła łopyn woser fun śyseła. ‘Małe kotki piją wodę z miseczek.’

2. żłopać (o ludziach – łapczywie / dużo pić): Ny łoper zöfuł ty, der dökter höt gyziöet, do dy ny djefst mejer wi drȧj typła ufȧ tag oüstrynkja! ‘Nie żłop tyle herbaty, lekarz powiedział, że nie powinieneś / nie powinnaś wypijać więcej niż trzy kubki dziennie!’

3. nadużywać alkoholu: Zy ferdinta ju güt, oder wos fu dam, wen zy łopyta. ‘Oni dobrze zarabiali, ale co z tego, skoro nadużywali alkoholu.’

Por. też: der łoper ‘pijak’.

BRÖTA v. (imp. sg. BRÖT, pl. BRÖT; part. perf. GYBRÖTA + hon)

piec: Zej asa ym łiwsta gybröta fłȧś myt arpułn. ‘Najchętniej jedzą pieczone mięso z ziemniakami.’

Por. też: der bröta ‘pieczeń’.

UWA₁ s. m. (pl. UWA, dim. EJWŁA)

piec: Łe köła yn uwa, bo s’ej mer kałd. ‘Dołóż węgla do pieca, bo jest mi zimno.’

Por. też: der uwamaher ‘zdun’, dy uwamaheryn ‘zdunka’.

Zob. też: → BAKUWA

FYNF num. (ord. FYNFT- / FYMFT-, s. FYNFER / FYMFER)

pięć, 5: Wu ho’h dos fynf złoty hejngytön? ‘Gdzie zapodziałem te 5 złotych?’

BAKUWA s. m. (pl. BAKUWA, dim. BAKEJWŁA)

1. piec chlebowy: Y ider hyt wiöe jyśter ȧ bakuwa. ‘W każdym domu / każdej chałupie był kiedyś piec chlebowy.’

2. piekarnik: Dy ecnikja bakuwa zȧjn ufs łiht. ‘Współczesne piekarniki są na prąd.’

BAKA v. (imp. sg. BEJK / BAK, pl. BAKT; part. perf. GYBAKA + hon)

1. piec: Zȧjgja Moc / Bejk ȧn płoc / Gej cym Głüha / Śtył ȧn küha / S’ej kȧ mał / S’ej ny nist / Ku cym uwa. ‘Zȧjgja-Mocku / Upiecz placek / Idź do Głuchy / Ukradnij bułkę / Nie ma mąki / Nie ma nic / Chodź do pieca.’ (rymowanka); Jyśter büha zy brut ȧmöł ym mönda – ȧ labela wȧnt zugiöe zejwa kilo. ‘Dawniej chleb pieczono raz w miesiącu – jeden bochenek ważył nawet 7 kilo.’

2. zrosnąć się, zlepić się, przylepić się: Har zyct uf dam śtül śun wifuł śtunda – zu wi wen’ȧ wje zȧjn cünum cügybaka! ‘On siedzi na tym krześle już tyle godzin – tak jakby się do niego przylepił!’

Por. też: oüsbaka ‘wypiec’.

FUNFCIK / FUMFCIK / FUFCIK num. (ord. FUNFCIKST- / FUMFCIKST- / FUFCIKST-, s. FUNFCIKJER / FUMFCIKJER / FUFCIKJER)

pięćdziesiąt, 50: Ym toüzyt zȧhshundyt zȧhsȧnfunfciksta jür wiöd Wymysoü byriöewyt fun Śwyda. ‘W 1656 r. Wilamowice zostały spustoszone przez Szwedów.’

HOWERŚPRȦNKLA s. n. (pl. HOWERŚPRȦNKLA)

pieg: Wen imyd ej howerśprȧnkulnik, höt’ȧ hefa howerśprȧnkla. ‘Gdy ktoś jest piegowaty, ma dużo piegów.’

Por. też: howerśprȧnkulnik ‘piegowaty’.

BEKJERYN s. f. (pl. BEKJERYNA)

piekarka: Dy bekjeryn müst ida tag ryś s’mügjys ufśtejn, do zy oüskom mytum baka. ‘Piekarka musiała wstawać każdego dnia wcześnie rano, żeby się wyrobić z pieczeniem.’

BEKJERȦJ s. f. (pl. BEKJERȦJA)

piekarnia: Yr bekjerȧj ej brut, küha, zymułn, hałela, płec ȧn ołylȧ gybek. ‘W piekarni są chleb, bułki, kajzerki, chałki, ciasta i wszelkiego rodzaju wypieki.’

Por. też: cökerbekjerȧj ‘cukiernia’.

BEK s. m. (pl. BEKJA, dim. BEKJEŁA)

piekarz: Yh gej cym bek, wyłsty ȧn küha? ‘Idę do piekarza, chcesz bułkę?’

HEŁ s. f. (pl. HEŁN, dim. HEŁIHŁA)

piekło: Mȧj ława ej ȧ würy heł ufer ad. Yhy mü yhta endyn, bo’h kon dos ny oüshałda! ‘Moje życie to prawdziwe piekło na ziemi. Muszę coś zmienić, bo nie mogę tego wytrzymać!’

HEŁ to również nazwa dzielnicy Wilamowic (‘Piekło’).

ŚPYTUŁŚWASTER s. f. (pl. ŚPYTUŁŚWASTYN, dim. ŚPYTUŁŚWASTELA)

pielęgniarka: Dy śpytułśwastyn ȧn dy śpytułbridyn kymyta zih ym men foter ȧzu, do dos, do’ȧ fryś ej gywiöda, ho’h jok y jyn cy ferdanka. ‘Pielęgniarki i pielęgniarze tak dbali o mojego ojca, że to, że wyzdrowiał, zawdzięczam tylko im.’

Por. też: der śpytułbrüder ‘pielęgniarz’.

ŚTOM s. m. (pl. ŚTEM)

1. pień: Dy bjykja hon wȧjsy śtem ȧn zy zȧjn świöec gyśtrimt. ‘Brzozy mają białe pnie w czarne paski.’; Dy śoünwistela dos zȧjn dy ȧncikja fygjela y Wymysoü, wo zy kyna uf ȧm śtom rymłoüfa mytum hiöet kȧ runder. ‘Kowaliki to jedyne ptaki w Wilamowicach, które potrafią biegać po pniu drzewa głową w dół’.

2. plemię, ród: Yhy bej fum Zejmyśa śtom. ‘Jestem z rodu Zejmów.’

ŚTÖK s. m. (pl. ŚTEK, dim. ŚTȦKLA)

1. pień, pniak: Nöm biöemfeła djef’ȧ dy śtek oüshaka. ‘Po wycince drzew trzeba wykarczować pniaki.’

2. piętro: Y Wymysoü gyt’s hefa śtekikjy hyta, dos hȧst uf ȧn śtök huh. ‘W Wilamowicach jest dużo piętrowych domów, takich, co mają jedno piętro / jednopiętrowych.’

Por. też: śtekik ‘piętrowy’.

GIEŁD s. n., sg. tant.

pieniądze: Y Wymysoü hałda dy bowa yn kłopa giełd miöehysmöł. ‘W Wilamowicach kobiety nieraz przechowują mężczyznom pieniądze.’; Fyrym zeł yh dos maha ymȧzyst, wen yh kon dos maha fjys giełd? ‘Czemu miałbym to robić za darmo, skoro mogę to robić za pieniądze?’

Por. też: s’dibzakgiełd ‘kieszonkowe’, s’klingiełd ‘drobne’, dy giełdmȧśin ‘bankomat’, s’ufgiełd ‘zaliczka’, s’trynkgiełd ‘napiwek’, giełd maha ‘zamienić inwestycję w gotówkę (dosł. ‘zrobić pieniądze’)’: Yhy müst ȧbysła giełd maha, to ferkoüft yh dy wiöer. ‘Musiałam «zrobić» trochę pieniędzy, to sprzedałam towar.’

CIEKAWOSTKA: zmiękczenie g w wyrazie GIEŁD jest oznaczone przez i, a nie przez typowe j (por. → MÜGJA, → ZȦGJER) – jest to jedyny wyraz rodzimy zapisywany w taki sposób; inne wyrazy, w których miękkość poprzedzającej spółgłoski jest oznaczana przez i, to nieprzyswojone zapożyczenia lub imiona własne, np. Remigiusz Augustyniak.

Zob. też: → BARGIEŁD, → PAPJYRGIEŁD

WJYC s. f. (pl. WJYC)

pieprz: Dy wjyc ȧn s’załc dos ej s’wihtiksty gywjycuł y ider kyh ȧn zy pasa bałd cy idum asa. ‘Pieprz i sól to najważniejsze przyprawy w każdej kuchni – one pasują do prawie każdej potrawy.’

HUNGFYŚŁA s. n. (pl. HUNGFYŚŁA)

1. pierniczek: Wifuł kösta dy hungfyśła? – Fynf złoty ȧs. – To gat mer zejwa. ‘Po ile są pierniczki? – Pięć złotych za sztukę. – To poproszę siedem.’

2. znamię, pieprzyk: Yh ho ȧ hungfyśła yr füm fum hacła. ‘Mam pieprzyk w formie serduszka.’

PJEROGI s. m. (pl. PJEROG(J)A)

pieróg: Ku hyłfa, wjyr müsa hoüt fynfhundyt pjerogja maha. ‘Chodź pomóc, musimy dziś zrobić pięćset pierogów.’

RYNG s. m. (pl. RYNGJA, dim. RYNGLA)

pierścień: Der Sauron hot ȧn ryng, myt oła cy regjyn. ‘Sauron ma jeden pierścień, żeby panować nad wszystkimi.’

Zob. też: → ÜRYNGLA

FYNGJELA s. n. (pl. FYNGJELA)

pierścionek: Yhy wȧ ny, wosfer fyngjela zuł yh y mer frȧjerka kiöefa. ‘Nie wiem, jaki pierścionek mam kupić swojej dziewczynie.’

^|USTERBŁIMŁA s. n. (pl. ^|USTERBŁIMŁA)

pierwiosnek: Usterbłimła zȧjn śejn, oder zy kyna śoda uf dy oüga. ‘Pierwiosnki są piękne, ale mogą szkodzić na oczy.’

CÜDEKBET s. n. (pl. CÜDEKBET, dim. CÜDEKBETŁA)

pierzyna: Ci ufs cüdekbet dy ruty fadric. ‘Naciągnij na pierzynę czerwoną poszwę.’

Zob. też: → BET

HUND s. m. (pl. HUND, dat. pl. HUNDA, dim. HYNDŁA)

1. pies: Yr zyta cȧjt ej śłȧht ȧ hund roüscytrȧjn fur hyt. ‘W taką pogodę źle (nawet) psa wypędzić z domu.’; Hösty ȧn hund? Yhy ho zy gan! ‘Masz psa? Kocham je!’

2. wulgarne określenie na mężczyznę: Dü hund! ‘Ty psie!’

ĆJÜĆJÜ s. n. (pl. ĆJÜĆJÜ)

piesek (język dziecięcy): Zejh jok, s’ćjüćjü wył papa. ‘Zobacz, piesek chce papu.’

ŁID s. n. (pl. ŁIDYN)

pieśń: S’ełdsty wymysiöejer kjyhałid, wo wy’ś kena, ej «s’Łid fum Göta-Hjens łȧjda». ‘Najstarsza wilamowska pieśń kościelna, którą znamy, to «Pieśń o cierpieniu Pana Boga».’

Por. też: s’łiderbihła ‘śpiewnik’.

CYFÜS adv.

pieszo, na piechotę: S’oüta höt zih mer hejngybröht, müswer gejn ys gyweł cyfüs. ‘Samochód mi się zepsuł, musimy iść do sklepu na piechotę.’