Słownik

babcia: Mȧj gyciłikjy babela koht dy besta kłejzła ufer wełt! ‘Moja świętej pamięci babcia gotowała najlepsze kluski na świecie!’; Mȧj baba ziöet inda: wen’s mej ny gyt kȧ höfnan, ym Göt ej dy rytnan. ‘Moja babcia mówi(ła) zawsze: gdy już nie ma nadziei, w Bogu ratunek.’

BADȦN v. (imp. sg. BADȦ, pl. BADȦT; part. perf. GYBADȦT + hon)

badać: Yn gyśihta, wo zy zȧjn fercyłt fun kesułgłejdyn kon’ȧ badȧn śpröhideologyja ȧn -ȧjśtełnana. ‘W historiach opowiedzianych przez członków danej społeczności można badać ideologie i postawy językowe.’

FJETA ZIH v. (imp. sg. FJET MIH, pl. FJET’ÜH; part. perf. ZIH GYFÜT + hon)

bać się: Ny fjet dih, s’wyt güt zȧjn. ‘Nie bój się, będzie dobrze.’; Zy füta zih ȧzu, do zy kunda ny śłöfa. ‘Tak się bali, że nie mogli spać.’

Por. też: fjetnik ‘bojaźliwy, płochliwy’.

STRAH HON v. (imp. sg. HO STRAH, pl. HOT STRAH; part. perf. STRAH GYHOT + hon)

bać się, obawiać się: Zej kuza jok ȧzu cym śpas, ny ho kȧ strah. ‘Oni tak tylko mówią na żarty, nie bój się.’; Gejt uny mih, yh ho strah fur heja, dar oüszihtstüm ej fjyr mejh cy huh. ‘Idźcie beze mnie, mam lęk wysokości / boję się wysokości, ta wieża widokowa jest dla mnie za wysoka.’

Por. też: angst hon ‘ts.’

Zob. → HON₁

BADȦN v. (imp. sg. BADȦ, pl. BADȦT; part. perf. GYBADȦT + hon)

badać: Yn gyśihta, wo zy zȧjn fercyłt fun kesułgłejdyn kon’ȧ badȧn śpröhideologyja ȧn -ȧjśtełnana. ‘W historiach opowiedzianych przez członków danej społeczności można badać ideologie i postawy językowe.’

FÜŚJER s. m. (pl. FÜŚJYN, dim. FÜŚJELA)

badacz: Wun! Yhy bej kȧ füśjer ny, yhy łjy mih ołdyśt. ‘Skąd! Nie jestem żadnym badaczem, dopiero się uczę.’

GYPEK s. n., sg. tant.

bagaż: Zöfuł gypek wyt y mȧj oüta ny nȧjgejn! ‘Tyle bagażu nie wejdzie / nie zmieści mi się do auta!’

KOPAMYNIH s. m. (pl. KOPAMYNIHJA, dim. KOPAMYNIHŁA)

bąk (zabawka): Dy kyndyn fur nökwerśoft zöha cü, wi der kopamynih drymułt ufum njen. ‘Dzieci z sąsiedztwa przyglądały się, jak bąk kręci się na podłodze.’

BONK s. m. (pl. BONKJA, dim. BONKJEŁA)

bąk (owad): Dy bonkja kyna zȧjn bocy cwejȧnhołp centymetyn grus, ȧn jyr bysa zȧjn zjyr wejtünik. ‘Bąki mają do 2,5 centymetra długości, a ich ugryzienia są bardzo bolesne.’

FÜC s. m. (pl. FÜCA, dim. FÜCŁA)

bąk, pierd: Der śmejd ej krank / Ȧ zyct ufer bank / Ȧ łis ȧ füc ȧn’ȧ füł under dy bank. ‘Kowal jest chory / Siedzi na ławce / Puścił bąka i spadł pod ławkę.’ (rymowanka)

BANAN s. m. (pl. BANANA, dim. BANANŁA)

banan: Dy małpa frasa gan banana. ‘Małpy chętnie jedzą banany.’; Fyrym ysty nist ny? Ejs gükja ȧn banan uf. ‘Czemu nic nie jesz? Zjedz chociaż banana.’

BAND₂ s. f. (pl. BANDA, dim. BANDŁA)

banda: Yr gygend płiöeśjyta hefa banda. ‘W okolicy grasowało wiele band.’

FERBAND s. n. (pl. FERBANDYN, dim. FERBȦNDŁA)

bandaż, opatrunek: Gat mer byhend dy ferbandyn, bo’ȧ błüt  oüs! ‘Dajcie mi szybko bandaże, bo się wykrwawi!’

BANK₂ s. m. (pl. BANKA, dim. BȦNKŁA)

bank: Ym bank hełt mȧ s’giełd. ‘W banku trzyma się pieniądze.’

BANKMON s. m. (pl. BANKŁOÜT, dim. BANKŁOÜTŁA)

1. bankier: Dy bankłoüt zȧjn konkurenc fjyrnander. ‘Bankierzy są konkurencją dla siebie nawzajem.’

2. pracownik banku: Har at oüz ȧ bankmon. ‘On pracuje w banku.’

PAPJYRGIEŁD s. n., sg. tant.

banknot, banknoty: Y Estrȧjh-Ungan drökta zy papjyrgiełd cwüśpryhik: uf ȧr zȧjt wiöe der tekst gyśrejwa madźjaryś, ȧ ufer andyn – doüć. ‘W Austro-Węgrzech drukowano banknoty w dwu językach: na jednej stronie tekst był po węgiersku, a na drugiej – po niemiecku.’

BANKOMAT s. m. (pl. BANKOMATA, dim. BANKOMATŁA)

bankomat: Fercȧjt, wu ej der nyndsty bankomat? ‘Przepraszam, gdzie jest najbliższy bankomat?’

Por. też: dy giełdmȧśin ‘bankomat’.

BÖK s. m. (pl. BEK, dat. pl. BEKJA, dim. (m.) BARÜŚ)

1. baran: Dü byst ȧ zyter hałcśtiöekjer bök! ‘Jesteś takim upartym baranem!’

2. (dim.) baranek: Ym usterkjywła mü inda zȧjn der barüś. ‘W koszyczku wielkanocnym zawsze musi być baranek.’

Wyraz BÖK używany jest również do określania samców niektórych innych zwierząt, głównie kozy: Der har fur cejg dos ej der cejgjabök. ‘Samiec kozy to kozioł.’

Zob. też: → ŚÖF

OGRIÖEMNJE adv.

bardzo, mocno, ogromnie: Der tüm fu wymysiöejer kjyh ej ogriöemnje grus. ‘Wieża kościoła w Wilamowicach jest bardzo duża.’

Zob. też: → OKRIÖEPNJE, → STRȦŚNJE

OKRIÖEPNJE adv.

bardzo, mocno, okropnie: Nöm krig pśeślȧdowȧta zy yns okriöepnje, wen wer wymysiöeryś kuzta. ‘Po wojnie bardzo nas prześladowali za mówienie w języku wilamowskim.’

Zob. też: → OGRIÖEMNJE, → STRȦŚNJE

STRȦŚNJE adv.

bardzo, mocno, strasznie: Y dam jyśta hotel wiöe’s śejn, oder y dam andyn wiöe’s strȧśnje śłȧht. ‘W tym pierwszym hotelu było pięknie, ale w tym drugim strasznie (bardzo) źle.’

Zob. też: → OKRIÖEPNJE, → OGRIÖEMNJE

ZJYR adj., adv. (MEJER / HATER / rzad. ZJYNER, MȦSTA / HATSTA / HACTA / rzad. ZJYNSTA)

bardzo, niezmiernie: Dank zjyr śejn! ‘Bardzo dziękuję!’; Yhy wiöe hater ȧn hater cükuma ȧn yhy wöst nist ny, fyrym, bocȧr wȧjł, wȧł dy döktyn mer ny ziöeta, do’h cökerkrank bej. ‘Coraz bardziej traciłem / traciłam wagę i nie wiedziałem / nie wiedziałam, dlaczego aż do czasu, gdy lekarze mi powiedzieli, że mam cukrzycę.’; Dos ej zjyr güt gymaht. ‘To jest bardzo dobrze zrobione.’; Dy śtot wehst wo ȧmöł zjyner, ȧ miöe zȧjn, wyt’s boca dam kuma, do’z ȧ grusy śtot wyt wada. ‘Miasto rosło coraz bardziej i być może dojdzie do tego, że stanie się wielkim miastem.’ (LM 1907); Dar moment wiöe ym mȧsta nybezpjećnik yr ganca rȧz. ‘Ten moment był najbardziej niebezpieczny w całej podróży.’; Uf dy wymysiöeryśy śpröh amst ym hatsta s’ełcneryśy. ‘Do języka wilamowskiego najbardziej podobna jest hałcnowszczyzna.’

Pisownia HATSTA jest rzadsza niż HACTA. Formy ZJYNER i ZJYNSTA obecnie wyszły już z użycia.

Zob. też: → HEFA, → HJET, → MEJER, → S’MȦST(S)

AKSUŁ s. f. (pl. AKSUŁN, dim. AKSEŁA)

1. bark: Hiöet ȧn aksułn / Knija fis, knija fis / Moüł ȧn ün, ȧn dö yh nis, dö yh nis / Ȧn oüga, ün ȧn moüł, ȧn noz / Dö yh hjy, ȧn dö yh łaz, dö yh łaz. ‘Głowa i barki / Kolana stopy, kolana stopy / Usta i uszy, a tu kicham, tu kicham / I oczy, uszy i usta, i noc / Tu słyszę, a tu czytam, tu czytam.’ (piosenka Hiöet ȧn aksułn)

2. (anatom.) łopatka: Jyśter yn łendyn wi Xina oba Mongolyj zoha zy byfür s’gyśyk fu ȧm menća nö ȧr cypłocta fiaksuł. ‘Dawniej w krajach takich jak Chiny czy Mongolia przepowiadano los człowieka po łopatce zwierzęcia.’

BOŚĆ s. m. (pl. BOŚĆJA, dim. BOŚĆŁA)

barszcz (czerwony): Yhy wje gan byśteła bość mytum krokjet. ‘Chętnie zamówiłbym/zamówiłabym barszcz z krokietem.’

BARWYNKL s. m. (pl. BARWYNKLN, dim. BARWYNKJEŁA)

barwinek: Ym hacta ho’h gan dy fjoleta barwynkln. ‘Najbardziej podobają mi się fioletowe barwinki.’

BAZBOL s. f. (pl. BAZBOLN, dim. BAZBȦLA)

baseball, bejsbol: Śpejłsty bazbol? ‘Grasz w bejsbola?’

BAWJȦN (ZIH) v. (imp. sg. BAWJȦ DIH, pl. BAWJȦT’ÜH; part. perf. ZIH GYBAWJȦT + hon)

1. (z ZIH) bawić się: Oüz kynd bawjȧtwer yns ym bahła. ‘Za dziecka bawiliśmy się w strumyczku.’; Ku cy mjyr nör śül, wawer zih bawjȧn ym zandkosta. ‘Przyjdź do mnie po szkole, pobawimy się w piaskownicy.’

2. (bez ZIH) bawić, zajmować się dziećmi: Wen yh wułd gejn y dy at, müst yh ȧ bow nama, wo zy bawjȧt mer dy kyndyn. ‘Kiedy chciałem/chciałam iść do pracy, musiałem/musiałam zatrudnić kobietę, która zajmowała się moimi dziećmi.’; Der foter bawjȧt dy kyndyn. ‘Ojciec bawił dzieci.’

ŚNEJKŁOP s. m. (pl. ŚNEJKŁOPA, acc. / dat. sg. ŚNEJKŁOPA, gen. ŚNEJKŁOPAS, voc. ŚNEJKŁOPY)

bałwan: Mah ȧn śnejkłopa. ‘Zrób bałwana.’

Zob. też: → ŚNEJ i → KŁOP.

ŚTRUWBÖŁA s. m. (pl. ŚTRUWBÖŁA)

bela słomy: Zy łisa dy śtruwböła ym fȧld łejgja. Wos wen kymt der rȧn? ‘Oni zostawili bele słomy na polu. Co jak przyjdzie deszcz?’

BÖŁA s. m. (pl. BÖŁA, dim. BÖŁIHŁA)

belka, bal (z drewna): Jyśter boüyta zy dy hyta fun böła. ‘Dawniej budowano domy z drewna.’

BESTYJ s. f. (pl. BESTYJA, dim. BESTYJŁA)

1. negatywne określenie człowieka konfliktogennego: Dar oütor dos wiöe oü ȧ krytyśy bestyj! ‘Ten autor to też był krytykant!’

2. bestia: Zy wün wi dy śejny ȧn dy bestyj. ‘Byli jak piękna i bestia’.

Wyraz najczęściej używany jako przekleństwo. 

Por. też: dy würy bestyj ‘prawdziwa bestia’, bestyjśt-y / -er ‘okropny, bestialski’.

UNY / ONY praep. (acc.)

bez: Uny ȧjyn kon yh ȧn küha ny baka. ‘Nie mogę upiec bułki bez jajek.’; Ysty dos śnytła brut ȧzu ony nist uf? ‘Zjesz tę kromkę chleba tak bez niczego?’; Yh mü mer łön ȧ protez maha, bo ony cyn kon yh ny bȧjsa. ‘Muszę sprawić sobie protezę, bo bez zębów nie mogę gryźć.’

Po UNY nie występuje rodzajnik określony. Rzadziej UNY ma postać una, szczególnie gdy występuje przed rzeczownikami rodzaju męskiego w liczbie pojedynczej (m. sg.), ale nie tylko: Wandyn una cył. ‘Wędrówka bez celu.’; Har kom una pöha y dy hyt nȧj. ‘Wszedł do domu bez pukania.’; Dy łoüz dos zȧjn klinüćikjy błütziöegjikjy moda una fłygln. ‘Wszy to malutkie żywiące się krwią owady bez skrzydeł.’

W starszych tekstach można również znaleźć formę un (+ acc.): [Zej] zułda fjy dos un ȧn dank błȧjn? ‘Powinni byli za to zostać bez słowa podziękowania?’ (FB 1921)

Funkcjonuje również przedrostek un-, nadający rzeczownikom i przymiotnikom znaczenie przeciwne (odpowiednik polskiego nie-): → MEJGŁIK ‘możliwy’ > unmejgłik ‘niemożliwy’, → GYŁYK ‘szczęście’ > s’ungyłyk ‘nieszczęście’ itp. Podobną funkcję pełni przedrostek ny- (zob. też: → NY): formȧlnik ‘formalny’ > nyformȧlnik ‘nieformalny’, gyakcentjyt ‘akcentowany’ > nygyakcentjyt ‘nieakcentowany’. Choć w większości wyrazów zwyczajowo używany bywa albo jeden, albo drugi przedrostek, w niektórych używane są one zamiennie, np. → GYNOÜ ‘dokładnie’ > ungynoü / nygynoü ‘niedokładnie’

NISTNYCIK adj.

bezużyteczny, nieużyteczny, niezdarny, nic nie warty, szkodliwy: Di nistnycikja myłma hon mer ȧ śejn ymertihła cyfrasa. ‘Te szkodliwe mole pogryzły mi piękną odziewaczkę.’

WȦJS adj.

1. biały: Dy höst zyty śejny wȧjsy cyn, do zy oüsśoün owi pela ym moüł. ‘Masz tak piękne białe zęby, że one wyglądają jak perły w ustach.’

2. blady: Ejs ziöet, do’s zih güt śpjyt, oder ejs ej wȧjs owi der tut. ‘Ona mówi, że się dobrze czuje, ale jest blada jak śmierć.’

Por. też: s’wȧjsy ‘białko jajka’, wȧjsüśik ‘bielutki, bieluteńki’, kiöelkwȧjs ‘biały jak wapno’.

BIBÜŁ s. f. (pl. BIBÜŁN, dim. BIBÜŁA)

bibuła: Ȧn śmjergüśnikjahüt konsty uny bihüł ny maha. ‘Kapelusza śmierguśnickiego nie sposób zrobić bez bibuły.’

ŚŁÖN (ZIH) v. (imp. sg. ŚŁÖ, pl. ŚŁÖT; part. perf. GYŚŁIÖEN / GYŚŁÖN + hon)

bić (się), uderzyć (kogoś / coś): Ny śłöt’üh kyndyn, ok zȧjt gyhüźum, bo’h wȧ ołys y ojer ełdyn fercyła. ‘Nie bijcie się dzieci, bądźcie grzeczne, bo opowiem wszystko waszym rodzicom.’; War śłyt dy fad, dan hȧsa zy fadśynder. ‘Kto bije konie, nazywa się «fadśynder»’; Zy ziöen, do s’water ny śłyt cwe möł y ȧn płoc, ȧ füt ys’s ny wür. ‘Mówi się, że piorun nie uderza dwa razy w to samo miejsce, a przecież to nieprawda.’

HOÜN₂ v. (imp. sg. HOÜ, pl. HOÜT; part. perf. GYHOÜN + hon)

(z)bić: Ziöe dos nö ȧmöł ȧn yh hoü der yn śaduł! ‘Powiedz to jeszcze raz a dostaniesz w głowę!’; Wi zy yns jata, dos ej ny cym głiöen! ‘Jak oni nas bili, to jest nie do wiary!’

ŁOÜFA v. (imp. sg. ŁOÜF, pl. ŁOÜFT; part. perf. GYŁOÜFA + zȧjn)

1. biec, biegać, szybko iść / chodzić: Har ziöet, do’ȧ nöm noja jür wyt ida tag cwü śtunda łoüfa ȧn’ȧ łis’s ny. ‘On mówił, że po nowym roku będzie biegał codziennie dwie godziny i nie popuścił.’; Kłopy, łoüfźe ys gyweł ȧn kiöef nö ȧ pakła cöker, bo zöfuł wyt yns ny gynigja. ‘Mężu, leć / biegnij do sklepu i kup jeszcze opakowanie cukru, bo taka ilość nam nie wystarczy.’

2. szybko przemijać (o czasie): Byr at łjeft dy cȧjt ind byhend. ‘Przy pracy czas zawsze szybko leci.’

3. lecieć (być wyświetlanym w telewizji / kinie), być wystawianym (w teatrze): Wos łjeft yta uf National Geographic? ‘Co leci teraz na National Geographic?’

BJYDOK(A) s. m. (pl. BJYDOKA, dim. BJYDOKŁA)

1. biedak (ktoś, komu brakuje środków do życia): Dar ej ȧ zyter bjydok, fönum wyst nist ny krigja. ‘Ten to taki biedak, od niego nic nie dostaniesz.’

2. biedak, biedactwo (ze współczuciem o kimś): O dü bjydoka, wos hon zy der gymaht? ‘O biedaku / biedactwo, co oni ci zrobili?’

ÖEM adj., adv. (AMER / ÖEMER, AMST- / ÖEMST-)

biedny, ubogi, biednie: Gük har wiöe fu ȧr öema familyj, kant’ȧ oü zyty, wo zy wün nö amer. ‘Mimo że był z biednej rodziny, znał takich, którzy byli jeszcze biedniejsi.’

Por. też: dy öemyt ‘bieda, ubóstwo (brak pieniędzy, bieda materialna)’.

LEĆPATRÜNKA s. f. (pl. LEĆPATRÜNKA)

biedronka: Dy xinyśa lećpatrünkja hon mih gestyn ȧzu gyfrasa, do’h giöe ny kund śłöfa. ‘Chińskie biedronki tak mnie wczoraj gryzły, że w ogóle nie mogłam / nie mogłem spać.’

ŁOÜF s. m. (pl. ŁIÖEF)

bieg, szybki chód: Yh kon ny łoüfa, bo’h krig kȧ łöft ym łoüf ny. ‘Nie mogę biec, bo nie mogę oddychać biegając / jak biegnę.’

BILET / BILYT s. m. (pl. BILETA, BILYTA, dim. BILETŁA, BILYTŁA)

bilet: Unȧ ważnikja bilet djef’ȧ mytum cug ny fiöen. ‘Bez ważnego biletu nie powinno się jechać pociągiem.’

BISKÜP s. m. (pl. BISKÜPA, dim. BISKÜPŁA)

biskup: Der bisküp höt ejwer zejh ȧ papst. ‘Biskup ma nad sobą papieża.’

GYŚŁIÖENER ROÜM adj. + s. m.

bita śmietana: Wjyr wjyn weła drȧj gofra myt gyśłiöenum / mytum gyśłiöena roüm. ‘Chcielibyśmy trzy gofry z bitą śmietaną.’

GYŚŁIÖENER adj.

bity (prawdziwy): Zej ej ȧ gyśłiöeny Wymysiöejeryn. ‘Ona jest bitą (prawdziwą) Wilamowianką.’

BJURO s. n. (pl. BJURO)

biuro: Der śwöger at ym bjuro: har höt can łoüt underum. ‘Szwagier pracuje / pracował w biurze: ma 10 ludzi pod sobą.’

BIŻUTERYJ s. f. (pl. BIŻUTERYJA)

biżuteria: Biżuteryj fun würa ydułśtȧnn ej ny wuwuł. ‘Biżuteria z prawdziwych kamieni szlachetnych nie jest tania.’

BŁȦH₁ s. n. (pl. BŁȦHA, dim. BŁȦHŁA)

blacha: S’błȧh łyt zih głȧjh bigja. ‘Blachę da się łatwo zgiąć.’

BŁȦH₂ adj.

1. blady: Zȧj gyzyht wiöe błȧh fum strah. ‘Jego twarz była blada ze strachu.’

2. (w złożeniach) jasno-: Yhy wje weła dy wend y dar śtuw błȧhgrin möła. ‘Chciałbym pomalować ściany w tym pokoju na jasnozielono.’

Zob. też: → BŁȦHRUT

BŁȦHERA adj.

blaszany: Fun cwü zȧjta fum błȧhera dah wün błȧhera ryna. ‘Po dwóch stronach blaszanego dachu były blaszane rynny.’