Słownik

KOMBȦJN s. m. (pl. KOMBȦJNA, dim. KOMBȦJNŁA)

kombajn: Mytum kombȧjn cy drȧśa ys’s fejł byhender, owi s’gytrȧd fum fȧld rȧjcyfjyn ȧn myta fłygln cy drȧśa. ‘Kosić i młócić zboże kombajnem jest o wiele szybciej, niż zwozić zboże z pola i młócić cepami.’

KÜMET s. f. (pl. KÜMETA, dim. KÜMETŁA)

1. kometa: Miöehja kümeta konsty ym hymuł unȧ teleskop derzan. ‘Niektóre komety możesz zobaczyć na niebie bez teleskopu.’

2. badminton: Konsty kümet śpejła? ‘Umiesz grać w badmintona?’

KÜMIN s. n. (pl. KÜMINA, dim. KÜMINŁA)

komin: Yh wiöe ȧ piöer mönda wȧg, ȧn wen yh cyrykkom, derfü’h, do dy śtiöhja mahta uf mer kümin ȧ nast. Wi zo’h yta brin? ‘Nie było mnie przez parę miesięcy, a kiedy wróciłem, dowiedziałem się, że bociany zrobiły mi na kominie gniazdo. Jak mam teraz palić w piecu?’

UWAGA: wyrazu KÜMIN czasem używa się też w rodzaju męskim, ale rzadziej niż w nijakim

KÜMIÖED s. f. (pl. KÜMIÖEDA, dim. KÜMIÖEDŁA)

komoda: Nö mer baba ej mer ȧ ołdy kümiöed gybłejn. ‘Po mojej babci została mi stara komoda.’

KOMER s. f. (pl. KOMYN, dim. KAMELA)

1. komora: Yr ołda wymysiöejer hyt wiöe dy komer gryhta fur rȧhta zȧjt, wen dy nȧjkomst. ‘W starym wilamowskim domu komora była od razu po prawej stronie, kiedy wchodziłeś do środka.’

2. (dim.) komórka: Der Harry wönt y ȧm kamela undyn śtüfa. ‘Harry mieszkał w komórce pod schodami.’

Zob. też: → KAMELA

KOMPÜTER s. m. (pl. KOMPÜTYN, dim. KOMPÜTELA)

komputer: Fercȧj, do’h der ołdyśt yta cyrykśrȧjw, oder bej’h ołdyśt kuma cym kompüter. ‘Wybacz, że dopiero teraz ci odpisuję, ale dopiero teraz dotarłem przed komputer.’

FAD s. n. (pl. FAD, dat. pl. FADA, dim. FADŁA)

koń: Jyśter jet mȧ myta fada, ȧ yta maht mȧ dos myta mȧśinn. ‘Kiedyś orano końmi, a teraz robi się to maszynami.’

Jeśli jest pierwszym członem złożenia, zazwyczaj ma postać fads-: der fadsśtoł ‘stajnia’, der fadshołc ‘szyja konia’, dy fadsȧgl ‘pijawka końska’, der fadsmejst ‘nawóz koński’. Jeśli drugi człon złożenia rozpoczyna się ś-, spółgłoska -s czasem bywa pomijana: der fadśynder ‘osoba, która bije konie; wyzwisko’. Dzieje się tak dlatego, że – gdy w języku wilamowskim w bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się dźwięki ś i s – spółgłoska s często zanika, por. → OÜSŚOÜN, które często wymawia się jako oüśoün.

Zob. też: → FYŁIHŁA, → HENGST, → KÖWUŁ

KONCERT s. m. (pl. KONCERTA, dim. KONCERTŁA)

koncert: Yh gydenk śun ȧni ny, wen yh s’łecty möł wiöe uf ȧm koncert. Nejm mer źe jynt uf ȧn! ‘Nie pamiętam już nawet, kiedy po raz ostatni byłam / byłem na koncercie. Weź mnie w końcu na jakiś!’

KON s. f. (pl. KAN, dim. KANŁA)

konewka: Yhy koüft ymjemtag cwü kan ufum jümyt ȧn zy zȧjn wejder ferśwunda, s’mü zy mer imyd hon undernuma. ‘Kupiłem parę dni temu dwie konewki na targu i one zniknęły, ktoś mi je pewnie podebrał / zabrał.’

KONFERENCYJ s. f. (pl. KONFERENCYJA)

konferencja: Y Wymysoü wada hefa konferencyja gyorganizjyt, bo dy füśjyn fur ganca wełt interesjyn zih myter wymysiöeryśa śpröh ȧn kultür. ‘W Wilamowicach organizuje się wiele konferencji, bo badacze z całego świata interesują się językiem wilamowskim i kulturą wilamowską.’

BȦJHTŚTÜL s. m. (pl. BȦJHTŚTILN, dim. BȦJHŚTIŁIHŁA)

konfesjonał: Der fiöer zect zih ym bȧjhtśtül ȧn’ȧ bȧjht dy zyndikja. ‘Ksiądz zasiada w konfesjonale i spowiada grzeszników.’

Zob. też: → ŚTÜL

END s. n. (pl. ENDA, dim. ENDŁA)

1. koniec, zakończenie: Wjyr dergingja bocum end Wymysoü. ‘Doszliśmy do końca Wilamowic.’; Dy fyngjyn zȧjn ym end fur hand. ‘Palce są na końcu ręki.’

2. koniec (moment, gdy coś się kończy): Dy at hot kȧ end. ‘Praca nie miała końca.’; S’end fur Grusa Fost dos ej der Poümzuntag ȧn dy Grusy Woh. ‘Końcem Wielkiego Postu jest Niedziela Palmowa i Wielki Tydzień.’

3. (dim., gram.) końcówka: S’wüt «ełter» ferendyt zȧj endła yr mejcoł. ‘Wyraz «ełter» (‘ołtarz’) zmienia końcówkę w liczbie mnogiej.’

4. koniec życia, śmierć: Wen’ȧ wiöe niöencik jür ałd, fü’ȧ s’łecty möł uf Frankrȧjh ȧn diöt höt’ȧ zȧj end gyfunda. ‘Gdy miał już 90 lat, pojechał po raz ostatni do Francji i tam przyszedł jego koniec (dosł. znalazł tam swój koniec).’; Yh śpjy dos, mȧj end ej śun nönd. ‘Czuję to, mój koniec jest już blisko.’

5. końcówka, ostatni kawałek czegoś: Yhy mü gejn cym fryzjer ok dy endła fun łöda cy byśtripa. ‘Muszę iść do fryzjera tylko żeby przyciąć końcówki włosów.’

DIÖHOÜS adv.

koniecznie: Wełty’ś diöhoüs wysa? ‘Chcecie to koniecznie wiedzieć?’; Har wułd diöhoüs, do yhy mytum gej. ‘Koniecznie chciał, żebym z nim szedł / szła

HAKA v. (imp. sg. HAK, pl. HAKT; part. perf. GYHAKT + hon)

1. kopać, wykop(yw)ać (coś za pomocą jakiegoś narzędzia z ziemi): Yhy gej arpułn haka. ‘Idę kopać ziemniaki.’

2. kopać (nogą): Yhy wułd dos śun roüsziöen, oder ȧ hakt mih undum tejś. ‘Chciałem już to powiedzieć, ale on kopnął mnie pod stołem.’

GROWA₁ v. (imp. sg. GREJW / GROW, pl. GROWT; part. perf. GYGROWA + hon)

kopać, (z)ryć: Wos grywsty diöt ȧzu tif, ȧn bün? ‘Co tam tak głęboko kopiesz, studnię?’;

Zob. też: bygrowa ‘pogrzebać’, oüsgrowa ‘wykopać’, ufgrowa ‘wykopać, odkopać’.

HIÖELA s. n. (pl. HIÖELA)

kopaczka: Mytum hiöela konsty arpułn haka. ‘Za pomocą kopaczki można kopać ziemniaki.’

KÖŁAGRÜW s. f. (pl. KÖŁAGRÜWA)

kopalnia: Mȧj dźjada at ufer köłagrüw, har wiöe ȧ oberśtȧjgjer. ‘Mój dziadek pracował na kopalni, on był nadsztygarem.’

TYŁ s. f. (pl. TYŁN, dim. TYŁIHŁA)

koper, koperek: Ogürkja ȧjgyzoüwyt ony tył zȧjn nist wat. ‘Ogórki ukiszone bez kopru są nic nie warte.’

RYND₁ s. f. (pl. RYNDA, dim. RYNDŁA)

kora: Ny rȧjs dy rynd fun biöema o, by dy bykjyct zy ȧzu. ‘Nie zrywaj drzewom kory, bo robisz im tak krzywdę.’

ŚTEPSUŁ s. m. (pl. ŚTEPSUŁN, dim. ŚTEPSEŁA)

1. korek: Konsty ȧ śtepsuł roüscin? Ok ga der öbaht, do’ȧ ny śoüst! ‘Możesz wyciągnąć korek? Tylko uważaj, żeby nie strzelił!’

2. korek (samochodowy): Diöh di śtepsułn het yh bałd uf dy cȧjt ny derkuma. ‘Przez korki prawie nie dotarłem na czas.’

KOROL s. m. (pl. KOROLN, dim. KOROLIHŁA)

1. koral (materiał): Dy wymysiöejer koroln mahta zy fu dam korol, wo’ȧ wehst ym mjer. ‘Wilamowskie korale robiono z tego korala, który rośnie w morzu’.

2. naszyjnik z korala: Dy Wymysiöejeryna trüga dy koroln miöehysmöł zugiöe wen zy gingja pönyś ogycün. ‘Wilamowianki nosiły korale nieraz nawet wówczas, gdy chodziły ubrane po polsku (tj. nie po wilamowsku, tylko jak mieszkanki okolicznych miejscowości).’

3. (dim.) koralik: Dy krykjer gyśtałt wada oüsgynyt myt łoüter korolihła. ‘Krakowskie gorsety wyszywane są samymi koralikami’

Rzadziej używaną formą tego rzeczownika jest dy kiöeroln.

TRÖG s. m. (pl. TRYG, dim. trygla)

koryto: Wi zy jyśter uf dy friöeda płoc mahta, to tȧgta zy ȧj y ȧm grusa, hełcera trög. ‘Gdy dawniej pieczono placki (kołacze) na wesela, ciasto robiono w dużym, drewnianym korycie.’

WÜCUŁ s. f. (pl. WÜCUŁN, dim. WJYCŁA)

1. korzeń: Dy bźyma hon śwahy wücułn, diöh dos foła zy łȧjht ym. ‘Modrzewie mają słabe korzenie, przez co łatwo się przewracają.’

2. (pl.) korzenie (pochodzenie): Yhy głiöe, do dy wücułn fu Wymysiöejyn zȧjn hyhstyns y Holand. ‘Uważam, że Wilamowianie mają korzenie najprawdopodobniej w Holandii.’

BȦN s. n. (pl. BȦN, dim. BȦNŁA)

kość: Ȧ höt’um cwe bȧn cybroha. ‘Złamał sobie dwie kości.’

Wyraz BȦN w liczbie pojedynczej (sg.) ma długą samogłoskę, w liczbie mnogiej (pl.) zaś – krótką.

Por. też: fu błüt ȧn bȧn ‘z krwi i z kości’: Yh bej ȧ Wymysiöejer fu błüt ȧn bȧn. ‘Jestem Wilamowianem z krwi i kości.’

KJYHABYTNER s. m. (pl. KJYHABYTNYN)

kościelny: Der kjyhabytner dint yr kjyh, oder’ȧ ej kȧ fiöer ny. ‘Kościelny służy w kościele, ale nie jest księdzem.’

KJYH s. f. (pl. KJYHJA, dim. KJYHŁA)

kościół: Yh priöebjy y dy kjyh ida zuntag cy gejn. ‘Staram się chodzić do kościoła co niedziela.’

GROZMȦŚIN s. f. (pl. GROZMȦŚINN, dim. GROZMȦŚINŁA)

kosiarka: Myter grozmȧśin grozt mȧ s’groz. ‘Kosiarką kosi się trawę.’

HOÜN₁ v. (imp. sg. HOÜ, pl. HOÜT; part. perf. GYHOÜN + hon)

kosić: Konsty mer hyłfa bym grozhoün? ‘Możesz mi pomóc przy koszeniu trawy?’; Jyśter hiwa zy s’gytrȧd myta zȧnca ȧn zyhułn ȧn nöhta köma dy kombȧjna. ‘Dawniej koszono zboże kosami i sierpami, a później przyszły kombajny.’

Por. też: der hiöejer ‘kosiarz’.

KNYHUŁ s. m. (pl. KNYHUŁN, dim. KNYHEŁA)

kostka u nogi: Ȧ yter bȧs’ȧ bym knyhuł. ‘Żmija ugryzła go przy kostce.’

KIÖB s. m. (pl. KJYW, dim. KJYWŁA)

kosz: Mȧj dźjada kund kjywła fłȧhta. Wjyr hon nö wifuł ufer śtuw. ‘Mój dziadek umiał wyplatać koszyki. Tyle (koszyków) jeszcze mamy na strychu.’

KÖSTA v. (imp. sg. KÖST, pl. KÖST; part. perf. GYKÖST + hon)

1. kosztować (o pieniądzach): Wen dy śtuw wje kösta wingjer owi toüzyt noünhundyt ufȧ mönda, wje’h zy mita. ‘Gdyby ten pokój kosztował mniej niż 1800 miesięcznie, wynająłbym go.’

2. kosztować (o wysiłku, pracy itp.): Dü konst dy’ś nawet ny fürśteła, wifuł nerwyn höt’s mih gyköst, zih myt dar froü fu Bejm cy derkuza! ‘Nie możesz tego sobie nawet wyobrazić, ile to mnie kosztowało nerwów, żeby dogadać się z tą panią z Czech!’

3. (s)kosztować, spróbować: Yhy wa der gan kösta, dü wyst zan, op dos ej güt oba ny. ‘Dam ci tego spróbować, zobaczysz, czy to jest dobre, czy nie.’ – w tym znaczeniu używa się również czasowników → PRIÖEBJYN (2.) i → ŚMEKJA (2.).

4. klaskać: Nö zem wystymp hon oły gyköst. ‘Po jego / jej występie wszyscy klaskali.’

HEMB s. n. (pl. HEMB / HEMBA, dim. HEMBŁA)

1. koszula: Wosfer hemb past mer beser: dos oba dos? ‘Która koszula lepiej mi pasuje: ta czy ta?’

2. (dim.) T-shirt: Yhy ho śun cwe hembła ufer krefterȧj felün – yhy wȧ nist ny, wu zy ferśwynda! ‘Zgubiłem już dwa T-shirty na siłowni – nie wiem, gdzie one znikają!’

KIÖBBOL s. f. (pl. KIÖBBOLN, dim. KIÖBBȦLA)

koszykówka: Y dy kiöbbolwełt nama zy ym łiwsta dy huha uf. ‘Do świata koszykówki najchętniej przyjmuje się wysokich.’

KOC s. f. (pl. KOCA, dim. KACŁA)

1. kot: Wen mȧj koc ȧzu mjoüct, ej zy ind hungjerik. ‘Kiedy mój kot tak miauczy, zawsze jest głodny.’; S’kacła łopyt dy myłih. ‘Kotek pije mleko.’; Yh zoh ȧmöł cwü koca / Ufum kjyhüf kroca /S’hot mih wunder, ejwerwunder / Wi dy koca kroca. ‘Widziałem raz dwa koty / Jak na cmentarzu drapią / Dziwiłem się, bardzo się dziwiłem / Jak koty drapią.’ (fragment piosenki Yh zoh ȧmöł cwü mykja);

2. (dim.) kochanie, kotek, kotku, kotusiu: Yh ho dih ȧzu gan, mȧj łiwys kacła! ‘Tak cię kocham, mój drogi kotku!’; Mȧj kacła, dos ej ju zjyr troürik. ‘Mój kotku, to takie smutne.’

Zob. też: → KIĆ, → KOTER

KIĆ s. f. (pl. KIĆA)

kotka: Mȧj kić ej wejder ȧzu cükuma, yhy mü zy nama cym weteryner. ‘Moja kotka znów tak schudła, muszę ją wziąć do weterynarza.’

Zob. też: → KOC

ŚNICL s. m. (pl. ŚNICLN)

kotlet mielony: Der feter höt ȧ ganca tag śnicln gyrejst, bo’ȧ wöst, do hefa gest wan kuma. ‘Wujek cały dzień smażył kotlety mielone, bo wiedział, że przyjdzie dużo gości.’

KOTLET s. m. (pl. KOTLETA, dim. KOTLETŁA)

kotlet / sznycel wiedeński: Wysty asa kotleta fum śwȧjnafłȧś? ‘Będziesz jadł kotlety z wieprzowiny?’

ŚMEJD s. m. (pl. ŚMYD, dim. ŚMEJDŁA)

kowal: Hefa wymysiöejer śmyd łjyta jyśter jyr fȧh y Win. ‘Wielu wilamowskich kowali dawniej uczyło się swojego fachu w Wiedniu.’

CEJG s. f. (pl. CEJGJA, dim. CEJGŁA)

koza: Uf dy cejg mü’ȧ ufpasa, bo zy kon bałd ołys uffrasa. ‘Na kozę należy uważać, bo może zjeść prawie wszystko.’

FÖŁ s. m. (pl. FYŁN)

kół do robienia otworów w ziemi (głównie do sadzenia ziemniaków): Y Wymysoü mahta zy dy łehjyn ufs arpułzeca myta fyłn, ȧ yn ütśofta ymsrod fu Wymysoü nȧ. Arpułzeca myt ȧm föł ej eht wymysiöeryś. ‘W Wilamowicach robiono dziury do sadzenia ziemniaków kołami, a w sąsiednich miejscowościach nie. Sadzenie ziemniaków za pomocą koła jest prawdziwie wilamowskie.’

KUNER s. m. (pl. KUNYN, dim. KYNELA)

kołnierz: Der kuner by dam hemb ej ganc cyknytyt, dü müst’ȧ oüsbejgln. ‘Kołnierz tej koszuli jest całkiem pognieciony, musisz go wyprasować.’

ROD s. n. (pl. RYDYN, dim. RADŁA)

1. koło: S’oüta höt fjyr rydyn. ‘Samochód ma cztery koła.’

2. (dim.) kółko: Dy wȧjsa tihła zȧjn myta ferśidnikja müstyn: myta kocafisła, myta klina ȧn grusa fłigja, myta radła. ‘Białe chusty mają różne wzory: z kocimi łapkami, z małymi i wielkimi muchami, z kółkami.’

3. rower: Yhy fiöe śun ny ym / ufum rod, bo fu derzynt, wi’h bej ymgyfoła, łön mih dy kyndyn ny fiöen. ‘Nie jeżdżę już na rowerze, bo od czasu, gdy spadłam / spadłem, dzieci nie pozwalają mi jeździć.’

UWAGA: wymowa tego wyrazu różni się od wymowy wyrazu → ROT długością: rzeczownik ROD wymawiany jest długo.

BȦLA v. (imp. sg. BȦL, pl. BȦLT; part. perf. GYBȦLT + hon)

kołysać: Hüśu, hüśu, bȧla / S’pipi łet ȧ ȧla / Dy mama wyt rejsa / Ȧn s’kyndła wyt asa. ‘Kołysz się, kołysz się / Kurczątko składa jajko / Mama je usmaży / A dzieciątko zje.’ (rymowanka)

WIGJA (ZIH) v. (imp. sg. WIG, pl. WIGT; part. perf. GYWIGT + hon)

1. kołysać: Dy müter wigt s’wigła mytum kyndła. ‘Matka kołysze kołyskę z dzieckiem.’

2. (z ZIH) kołysać się: Dy łynda wigta zih ym wynd. ‘Lipy kołysały się na wietrze.’; Der olifant wigt zih hefa möł, wen’ȧ y ȧm płoc śtejt – s’wyt’um bang zȧjn ȧn’ȧ wył zih gywys ȧbysła rjyn. ‘Słoń się często kołysze, stojąc w miejscu – pewnie mu się nudzi i chce się trochę poruszać.’

Zob. też: → BȦLA₂

ŚWYNGJA v. (imp. sg. ŚWYNG, pl. ŚWYNGT; part. perf. GYŚWUNGA + zȧjn / hon)

1. kołysać się, bujać się, huśtać się: Yhy ken di bow fu klinüf; wi wer kyndyn wün, to śwungwer ind cyzoma ufer śwyng ben yns ym giöeta. ‘Znam tę kobietę od dziecka; gdy byliśmy mali, to huśtaliśmy się zawsze razem na huśtawce u nas w ogrodzie.’

2. wywijać, machać, wymachiwać: Der Geralt śwung mytum śwat gyśökt ejwer zem hiöet. ‘Geralt zręcznie wymachiwał mieczem nad głową.’

UWAGA: czasownik ŚWYNGJA w znaczeniu 1. nie jest zwrotny (tj. używa się go bez ZIH ‘się’), inaczej niż po polsku.

Por. też: dy śwyng ‘huśtawka’.

BȦL s. f. (pl. BȦLN, dim. BȦLA)

kołyska: Yr bȧl bȧla zy dy kyndyn, do zy ȧjśłöfa. ‘W kołysce kołysze się dzieci, żeby zasnęły.’

Zob. też: → WIG

WIG s. f. (pl. WIGJA, dim. WIGŁA)

kołyska: Der mönd kom roüs hyndrum gybjyg, / S’śłyfyt mih ȧj wi s’kynd yr wig. ‘Księżyc wyszedł zza góry, / Usypiał mnie jak dziecko w kołysce.’ (FB 1921)

Zob. też: → BȦL

KRAN s. m. (pl. KRANA, dim. KRANŁA)

1. kran (z którego cieknie woda): O jerumȧ nȧ! Ho’h ȧ kran hejngybröht! Telefonjyźe gryhta cy ȧm mȧster, bo s’woser ej ejweron! ‘O nie! Zepsułem / Zepsułam kran! Dzwoń prędko do majstra, bo woda jest wszędzie!’; Yh trynk kȧ woser fum kran ny, ok cyderjyśt koh yh’s. ‘Nie piję wody z kranu, tylko najpierw ją gotuję.’

2. dźwig (na budowie): Ȧ gyboüd uf piöer śtek huh wysty unȧ kran ny ufśteła. ‘Budynku na kilka pięter bez dźwigu nie zbudujesz.’

ŚTAŁA v. (imp. sg. ŚTYŁ / ŚTAŁ, pl. ŚTAŁT; part. perf. GYŚTÖŁA + hon)

kraść: Śtała dos hȧst oü, kȧ śtȧjer, oba fjyr ȧ bilet ny coła. ‘Kradzieżą jest też nieopłacenie podatku lub biletu.’; Ȧ śłȧhter menć höt mer ȧ kü ȧn ȧ fad gyśtöła! ‘Zły człowiek ukradł mi krowę i konia!’

BINDL s. n. (pl. BINDLN)

krawat: Zy kuzta fu bryć, golf, polityk ȧn bindln. ‘Rozmawiali o brydżu, polityce i krawatach.’; Dos wȧjsy bindl past giöe ny cy zem gała rök. ‘Ten biały krawat wcale nie pasował do jego żółtej marynarki.’

Zob. też: → KRAWATL