Słownik

ZÖFUŁ₂ / ZYFUŁ conj.

o ile: No y dar cȧjt gyt’s nist andyśtys ny, zöfuł yh wȧs. ‘No w tym czasie nie ma nic innego, o ile wiem.’

OJU part.

o tak, ależ tak, no tak: Gejt’s der śun beser? – Oju, fejł beser! ‘Idzie ci już lepiej? – O tak, o wiele lepiej!’; Der biznestrof höt dos möł zjyr łang gydoüyt... – Oju, s’ej śun ȧny s’nahts! ‘Spotkanie biznesowe trwało tym razem bardzo długo... – O tak, jest już pierwsza w nocy!’; Oju, ȧ hjer ȧ zyter kon’um dos derłiöen ȧn ȧni wyt’ȧ ny śtüdjyn, do ȧ zyty fiöet kon zih ungyłyklik enda. ‘No tak, taki pan może sobie na to pozwolić i nawet nie pomyśli, że taka przejażdżka może się skończyć nieszczęśliwie.’; Kon yh nȧj? – Oju, ku nȧj. ‘Mogę wejść? – Ależ tak, chodź.’

O₁ interj.

o (wyraża zaskoczenie, przestrach, żal itp.): O, wi śejn! ‘O, jak dobrze / pięknie!’; O büwy, dos ej ȧ łangy gyśiht... ‘O, chłopcze, to długa opowieść...’; O Mȧryja, wos ej gyśan? ‘O Boże / O Mario, co się stało?’; O Götüś! ‘O Boże!’

BȦDY pron., num.

obaj, obie, oba, oboje: Gingwer inda bȧdy y dy śül cyzoma. ‘Zawsze chodziliśmy obie / obaj / oboje razem do szkoły.’; Fu derzynt höt’ȧ föna bȧda nist ny gyhüt. ‘Od tamtego czasu od nich dwojga / dwóch nic nie słyszał.’

W celowniku (dat.) występuje forma bȧda.

Dawniej występowała też forma bejdy (obecnie niemal wyszła z użycia), która zarezerwowana była dla rodzaju męskiego i żeńskiego (m., f.), podczas gdy BȦDY – dla nijakiego (n.) (HM 1930, 59). U Biesika w Uf jer wełt obok bejdy pojawiają się też formy bejder, bejda i bejdys. Ślad po niej został w liczebniku ołybejdy, występującym obok ołybȧdy – oba oznaczają ‘obydwaj, obydwie, obydwa, obydwoje’ (człon oły- w nich jest nieodmienny).

YM^|GEJN₂ v. (imp. sg. YMGEJ, pl. YMGEJT; part. perf. YMGANGA + zȧjn)

obchodzić, obejść: Wen der imyd śtejt ym wȧg, müsty’ȧ ymgejn. ‘Kiedy ktoś stoi ci na drodze, musisz go obejść.’; Ym Usterzynwyt s’öwyts ej ȧ grusy procesyj ȧn dy łoüt ymgejn dy kjyh drȧj möł. ‘Wieczorem w Wielką Sobotę jest wielka procesja i ludzie obchodzą kościół trzy razy.’

FREMD₁ adj.

obcy, cudzy: Śłöf, mȧj kyndła, fest / S’kuma fremdy gest. ‘Śpij, moje dzieciątko, mocno / Przychodzą obcy goście.’ (fragment piosenki Śłöf mȧj kyndła fest); War gejt diöt? – Yhy ken’ȧ ny, jynt ȧ fremder. ‘Kto tam idzie? – Nie znam go, jakiś obcy.’; Nȧ Mȧnjü, wer kyna dos kacła myt yns ny mytnama, dos ej ȧ fremd kacła, byśtymt gyhjyt’s y imanda. ‘Nie, Marysiu, nie możemy zabrać tego kotka ze sobą, to jest cudzy kotek, na pewno ma właściciela.’

FREMD₂ s. f., sg. tant.

obczyzna, obcy kraj, zagranica: Yr fremd kuza zy y fremda śpröha. ‘Na obczyźnie mówi się w obcych językach.’

MYTAGASA s. n. (pl. MYTAGASA)

obiad: Ym ȧny wa’h śun hon s’mytagasa fjetik. ‘O pierwszej będę już miał / miała obiad gotowy.’

Zob. też: → ASA₂

FȦN (ZIH) v. (imp. sg. FȦ, pl. FȦT; part. perf. GYFȦT + hon)

1. obierać (ziemniaki): Yhy ho śun wing cȧjt, konsty mer hyłfa ȧn arpułn fȧn? ‘Mam już mało czasu, możesz mi pomóc i obrać ziemniaki?’

2. (z)bić, (s)tłuc, uderzyć: H’ho mih jynt gyfȧt ȧn dy hand ej ganc świöec. ‘Gdzieś się uderzyłam / uderzyłem i ręka jest cała czarna.’

3. (wy)czyścić (rów): Wen fȧsty dy grüw? Zy ej ganc myta brijesułn ejwerwahsa. ‘Kiedy wyczyścisz rów? Jest całkiem zarośnięty pokrzywą.’

Zob. też: → ROÜSFȦN

DERNAWA adv.

obok: Yhy bej śun bym krȧćum, oder diöt zȧjn cy hefa łoüt. Gejwer łiwer y dy kȧfyśtuw dernawa. ‘Jestem już przy restauracji, ale tam jest dużo ludzi. Chodźmy lepiej do kawiarni obok.’

Zob. też: → NAWA

MÜS s. m. (pl. MÜSA)

obowiązek, powinność, mus: Cym błöwa rök ej s’grinśjyctüh ȧ müs. ‘Do niebieskiej spódnicy zielony fartuch to mus.’; Yhy ho zöfuł müsa yr noja at, do’h ny wȧ wi! ‘Mam tyle obowiązków w nowej pracy, że nie wiem co!’

ÖEBROZ s. m. (pl. ÖEBROZA, dim. OBROZŁA)

1. obraz (ilustracja, fotografia, dzieło): Hösty dan öebroz zoüwer gymöłt? ‘Czy sam namalowałeś ten obraz?’; Yhy wył ny diöhȧ ganca tag jok zyca ȧn obrozła ym Internet ośoün. ‘Nie chcę cały dzień tylko siedzieć i przeglądać obrazki w Internecie.’

2. obraz (wyobrażenie, wizerunek): Yhy ho dih ȧzu łiw, do wen yh dy oüga cümah, za’h jok dȧj öebroz. ‘Tak bardzo cię kocham, że gdy zamykam oczy, widzę twój obraz.’

3. feretron: Wi’h hot zȧhca jür, wułd yh zjyr gejn öebroz cy triöen ufer procesyj. ‘Kiedy miałam szesnaście lat, chciałam bardzo nosić feretron na procesji.’

Obocznie występującą formą jest der obroz ‘ts.’

BILD s. n. (pl. BILDYN, dim. BILDŁA)

obraz, zdjęcie: Yr śüfłoda yr fjyrśtuw fund’ȧ ȧ piöer ołda bildyn ȧn papjyn. ‘W szufladce w przedpokoju znalazł parę starych zdjęć i dokumentów.’

Zob. też: → BYŁD

BYŁD s. n. (pl. BYŁDA, dim. BYŁDŁA)

obraz, zdjęcie: Dos ej zjyr ȧ ałd byłd, yhy kon dy gyzyhta fun łoüta koüm derzan. ‘To jest bardzo stare zdjęcie, ledwo widzę twarze tych ludzi.’

Zob. też: → BILD

BYŁȦJDIKJA (ZIH) v. (imp. sg. BYŁȦJDIK, pl. BYŁȦJDIKT; part. perf. BYŁȦJDIKT + hon)

obrazić (się): Zej wiöe ȧzu byłȧjdikt, do fu dar cȧjt o höt zy zih ny gymȧlt. ‘Była tak obrażona, że od tamtego czasu się nie odzywała.’

GYRÖTA v. (imp. sg. GYRÖT, pl. GYRÖT; part. perf. GYRÖTA + hon)

obrodzić, udać się (o owocach): Ołys y ynzum giöeta höt hojer śejn gyröta! ‘Wszystko w naszym ogrodzie w tym roku pięknie obrodziło!’

ESIK s. m. (pl. ESIKJA)

ocet: Der esik ej zoüwer. ‘Ocet jest kwaśny.’

FU… O praep. (dat.)

od (początek czynności): Fu hoüt o wa’h mej ny riöehyn. ‘Od dzisiaj nie będę już palił.’; Fu yta o zȧjter der kłop ȧn dy bow. ‘Od teraz jesteście mężem i żoną.’

W tym znaczeniu najczęściej używa się → FU.

DRYMUŁ s. m. (pl. DRYMUŁN, dim. DRYMEŁA)

odchody, stolec, kupa: Wen dȧj hund łyt ȧ drymuł ufum tretüar łejgja, müsty dos ufroüma. ‘Kiedy twój pies zostawia kupę na chodniku, musisz to sprzątnąć.’

ŚPJYN v. (imp. sg. ŚPJY, pl. ŚPJYT; part. perf. GYŚPÜT + hon)

1. odczuwać, czuć: Dy wełt ej andyśt gywiöda. Yh śpjy dos ym woser. Yh śpjy dos yr ad. ‘Świat się zmienił. Czuję to w wodzie. Czuję to w ziemi.’ (fragment wilamowskojęzycznego przedstawienia Hobbit. Hejn ȧn cyryk)

2. czuć (węchem): Śpjysty dos? Imyd höt yhta ferbrant. ‘Czujesz to? Ktoś coś spalił.’

3. (z ZIH) czuć się: Yh śpjy mih ny güt, dos ej byśtymt diöh di mjerskikjy cȧjt. ‘Nie czuję się dobrze, to na pewno przez tę paskudną pogodę.’

Zob. też: → RIHJA

ŚȦJSA v. (imp. sg. ŚȦJS, pl. ŚȦJST; part. perf. GYŚYSA + hon)

oddawać kał: Der dökter go mer zyty medycin, do zy zo mer hyłfa ufs śȧjsa. ‘Lekarz przepisał mi takie lekarstwo, które powinno mi pomóc na oddawanie kału.’

Czasownik ten jest ordynarny, ale mniej niż w języku polskim. Bardziej stylistycznie neutralnym odpowiednikiem jest uf dy grusy zȧjt gejn ‘ts. (dosł. ‘iść na wielką stronę’)’.

Por. też: śȧjsjyn ‘odczuwać potrzebę wypróżnienia; musieć pójść do toalety, by się wypróżnić’: S’śȧjsjyt mih. ‘Potrzebuję pójść do toalety.’

ZȦH(J)A v. (imp. sg. ZȦH, pl. ZȦHT; part. perf. GYZȦHT + hon)

oddawać mocz, sikać: Ny trynk zöfuł ty, bo dy wyst wejder müsa zȧha. ‘Nie pij tyle herbaty, bo znowu będziesz musiał / musiała sikać.’; Yhy wa zȧjn krank, ȧzu tüt mer der boüh wej, yhy mü byśtenik zȧha ȧn uf dy grusy zȧjt gejn. ‘Pewnie jestem chory / chora, tak boli mnie brzuch, ciągle muszę chodzić oddawać mocz i stolec.’

ÖDUM s. m. (pl. ÖDUM)

oddech, tchnienie: Wi Göt ȧ menća śuf, ȧn ejn fjyr ad ufhüw, Ȧ go jum zen ödum. ‘Gdy Bóg stworzył człowieka i uniósł go ponad ziemią, dał On mu swój oddech.’ (FB 1922)

MȦLDA (ZIH) v. (imp. sg. MȦLD, pl. MȦLT; part. perf. GYMȦLT + hon)

1. odezwać się: Yhy ho’ȧ gyrüfa, ȧn’ȧ mȧlt zih ny. ‘Zawołałem go / Wołałem do niego, a on się nie odezwał.’

2. meldować się: Wen dy byst ejwer drȧj tag y Estrȧjh, djefsty dih gejn mȧlda ys amt. ‘Jeśli jesteś ponad trzy dni w Austrii, musisz się zameldować w urzędzie.’

DERZEJDER conj., adv.

odkąd, od czasu kiedy, od tego czasu: Derzejder ej mȧj bow gyśtiörwa, ga’h mer ny röt. ‘Odkąd zmarła moja żona, nie daję sobie rady.’

Czasem używany bywa w połączeniu z → FU: S’wiöe ju zjyr ȧ kałder wynter, ȧ yhy müst desa łang zyca, do derzȧnk gyfrü’h. Fu derzejder bej’h krank. ‘Była bardzo zimna zima, a ja musiałem długo siedzieć na zewnątrz, to wtedy zmarzłem. Od tego czasu jestem chory.’

BYKJEMȦŚIN s. n. (pl. BYKJEMȦŚINN, dim. BYKJEMȦŚINŁA)

odkurzacz: Ȧtkȧn y ynzer noüyśta bykjemȧśin höt zugiöe der dyksty śtoüb kȧ śȧnca! ‘Z naszym najnowszym odkurzaczem nawet najgorszy kurz nie ma szans!’

OMASA v. (imp. sg. MAS O, pl. MAST O; part. perf. OGYMASA + hon)

1. odmierzyć, odmierzać, wymierzyć: Dü myst dos ny güt o, kȧ śnȧjder wysty ny wada. ‘Źle to odmierzasz, krawca z ciebie nie będzie.’

2. przymierzyć, przymierzać: Mas der dos o ȧn ziöe, op dy’ś past. ‘Przymierz to i powiedz, czy ci pasuje.’

Zob. też: → MASA

CYRYKZIÖEN v. (imp. sg. ZIÖE CYRYK, pl. ZIÖET CYRYK; part. perf. CYRYKGYZIÖET + hon)

odpowiedzieć, odpowiadać: Fyrym, ziöesty mer nist cyryk, wen yh dih fre? ‘Dlaczego nic mi nie odpowiadasz, gdy ciebie pytam?’

Por. też: cyrykśrȧjwa ‘odpis(yw)ać’: Yhy śökt’um śun drȧj mailn, ȧn har höt mer ȧni ȧmöł ny cyrykgyśrejwa! ‘Wysłałem mu już trzy maile, a on mi ani razu nie odpisał!’

Zob. też: → ZIÖEN

FERENDA v. (imp. sg. FEREND, pl. FERENT; part. perf. FERENT + hon)

odprawić (mszę, nabożeństwo): Der noüy fiöer höt hoüt zȧj jyśty mas ferent. ‘Nowy ksiądz odprawił dziś swoją pierwszą mszę.’

Zob. też: → MAS

OPYŁYS s. m. (pl. OPYŁYSA)

1. odpust (uroczystość lub jarmark odpustowy): Wosfer śjyctüh zuł yh ocin, wen der opyłys fełt yr fost? ‘Jaki fartuch mam włożyć, jeśli odpust wypada w post?’; Wen yh wiöe ȧ kynd ȧn wer gingja myta ełdyn ufȧ opyłys, koüftwer inda biöegla. ‘Gdy byłam dzieckiem i szliśmy z rodzicami na odpust, zawsze kupowaliśmy obwarzanki.’

2. odpust (odpuszczenie grzechów): Yr Katöłyśa Kjyh opyłys cy hon, tiöe mȧ kȧ śwjery zynd ny hon ym gywysa. Mȧ mü gejn cym byryhta, dy wysłikja gybata obata ȧn fu oła zynda mü’ȧ zih ohon. ‘Żeby otrzymać odpust w Kościele Katolickim, nie wolno mieć grzechu ciężkiego na sumieniu. Należy przystąpić do komunii, odmówić ustalone modlitwy i wyrzekać się wszelkich grzechów.’

SEPARJYN / SEPERJYN v. (imp. sg. SEPARJY / SEPERJY, pl. SEPARJYT / SEPERJYT; part. perf. (GY)SEPARJYT / (GY)SEPERJYT + hon)

(od)separować: Dy noja fyśła śłüga zih byśtenik myta ołda, ȧzu ho’h dy noja gyseperjyt. ‘Nowe rybki biły się ciągle ze starymi, więc odseparowałem te nowe.’

WȦGZECA v. (imp. sg. ZEC WȦG, pl. ZECT WȦG; part. perf. WȦGGYZOCT + hon)

odstawi(a)ć na bok, usunąć: Dan menća djef’ȧ fur polityk wȧgzeca. ‘Tego człowieka powinno się usunąć z polityki.’; Wer wün jyśter dy besta koleżankja, ȧ yta śpjy’h mih ȧzu wȧggyzoct. ‘Byłyśmy kiedyś najlepszymi koleżankami, a teraz czuję się taka odrzucona / odstawiona na boczny tor.’

Zob. też: → ZECA

FŁȦK s. n., m. (pl. FŁȦK, dat. pl. FŁȦKJA / FŁȦK, dim. FŁȦKLA)

1. odświętne ubranie, strój: Ynzer Kȧśü hot zyty śejny fłȧk! Wu zȧjn di fłȧk? ‘Nasza Kasia miała takie piękne stroje! Gdzie są te stroje?’

2. szmata, ścierka: Hösty ȧ ty cygösa? Nejm der ȧ fłȧkla ȧn wyś dos oüs. ‘Rozlałeś / Rozlałaś herbatę? Weź ścierkę i to wytrzyj.’

Zob. też: → KŁȦD, → OCIWERIK, → TRAHT

TRAHT s. f. (pl. TRAHTA, dim. TRAHTŁA)

odświętny strój regionalny: Dy śynsty ej fjyr yns dy wymysiöejer traht. (JG 2004) ‘Najpiękniejszy jest dla nas strój wilamowski.’; Hefa tancgrüpa, wo zy pönyś gytanc prezentjyn, hon dy krykjer traht, zugiöe wen zy kȧ krykjer tenc ny tanca. ‘Wiele zespołów prezentujących polskie tańce (ludowe) ma stroje krakowskie, nawet jeśli nie tańczy tańców krakowskich.’

Zob. też: → FŁȦK, → KŁȦD, → OCIWERIK

CD-ŚPEJŁER s. m. (pl. CD-ŚPEJŁYN, dim. CD-ŚPEJŁELA)

odtwarzacz CD: Dy CD-śpejłyn gejn śun ȧmałik ȧj. ‘Odtwarzacze CD już powoli odchodzą do przeszłości.’

BYZIHJA v. (imp. sg. BYZIH, pl. BYZIHT; part. perf. BYZÜHT + hon)

odwiedzać, odwiedzić, zwiedzać, zwiedzić, być u kogo w gościach: Wer łoda jüh hacagan ȧj, do der byziht dy djyfyn fur gymȧn Wymysoü. ‘Serdecznie was zapraszamy, żebyście odwiedzili wsie gminy Wilamowice.’; Der Tiöma kom yns byzihja. ‘Tymek / Tomek jest u nas w gościach (dosł. przyszedł nas odwiedzić).’

 BYZÜH s. m. (pl. BYZÜHA)

odwiedziny: Dar byzüh bym dźjada ej fejł rüikjer wi der łecty. ‘Te odwiedziny u dziadka są o wiele spokojniejsze od poprzednich.’

Por. też: uf byzüh gejn / fiöen / kuma ‘iść / jechać / przyby(wa)ć w odwiedziny, w goście’: No zejh jok, war kymt cün mer uf byzüh! ‘No popatrz tylko, kto idzie do mnie w odwiedziny!’

YMERTIHŁA s. n. (pl. YMERTIHŁA / YMYNTIHŁA)

odziewaczka (element stroju wilamowskiego: duża, kwadratowa, wełniana chusta): Ȧ zyta ymertihła hot dy müter mȧjny. ‘Taką odziewaczkę miała moja matka.’; Kyc s’kynd mytum ymertihła ym, do’s zih ny ferkiłt. ‘Otul dziecko odziewaczką, żeby się nie przeziębiło.’

OBITA v. (imp. sg. BIT O, pl. BIT O; part. perf. OGYBÖTA + hon)

oferować, zaproponować: Zy bota mer o, do’h kynd ejwergejn y jyr fjyrma, oder yh bej ny pewnik. ‘Zaproponowali mi, żebym przeszedł do ich firmy, ale nie jestem pewien.; Yhy wje’ȧ gan hyłfa, oder zoüwer wa’h mih ny gejn obita. ‘Chętnie bym im pomógł / pomogła, ale sam / sama się nie pójdę oferował / oferowała.’

Por. też: s’obita ‘oferta, propozycja’: Wos mȧnsty fu mem obita? ‘Co myślisz o mojej propozycji?’

ÖPFER s. f. (pl. ÖPFYN)

ofiara: Dy boȧytyn śłyngja jyr öpfer uf ȧmöł, ony koüyn. ‘Węże boa połykają swoją ofiarę w całości, nie przeżuwając.’

Por. też: öpfyn ‘ofiarować, składać w ofierze.’

OFICJYR s. m. (pl. OFICJYN)

oficer: Yhy ken dan oficjyr, wjyr gingja y ȧ oficjyrśül. ‘Znam tego oficera, chodziliśmy do jednej szkoły oficerskiej.’

FOJER s. n. (pl. FOJYN, dim. FOJELA)

1. ogień, płomień: Ȧ gruser łyndwüm fług ejwer Krök, fum moüł hüw zih jum s’fojer. ‘Wielki smok leciał nad Krakowem, z paszczy zionął mu ogień.’

2. pożar: Ym jür toüzyt noünhundyt cwe wiöe y Wymysoü ȧ grus fojer – s’ferbranta derzȧnk can gyboüdyn. ‘W roku 1902 był w Wilamowicach wielki pożar – spłonęło wówczas 10 budynków.’

3. (dim.) ognisko: Diöt hesa maha zy ȧ fojela fu hułc. ‘Tam na zewnątrz robią ognisko z drewna.’

HENGST s. m. (pl. HENGSTA, dim. HENGSTŁA)

ogier: Ȧn hengst djefa zy hon, do’ȧ uf ȧ köwuł zuł śpryngja. ‘Oni potrzebują ogiera do zapłodnienia klaczy.’

Zob. też: → FAD

OŚOÜN v. (imp. sg. ŚOÜ O, pl. ŚOÜT O; part. perf. OGYŚOÜT + hon)

1. oglądać, obejrzeć: Kumt, mȧkja, wawer yns dy ołda fotegrȧfija ośoün. ‘Chodźcie, dziewczyny, obejrzymy sobie stare zdjęcia.’; Yhy wułd dan film oü ośoün. ‘Też chciałem obejrzeć ten film.’

2. (po)patrzeć, spojrzeć: Śoü der o, wi śejn der hymuł ej! ‘Spójrz, jak niebo jest piękne!’

FOJERPŁON s. m. (pl. FOJERPŁAN)

ognisko: Dy oła familyjgłejdyn zȧjn fjym fojerpłon cyzomakuma. ‘Wszyscy członkowie rodziny zebrali się przed ogniskiem.’

CIÖEL s. m. (pl. CȦLN, dim. CȦLA)

ogon: Dy ołaster höt ȧn łanga ciöel. ‘Sroka ma długi ogon.’

OGÜRKI s. m. (pl. OGÜRKJA)

ogórek: Hojer ho’h ejwer dresik wekja ogürkja ȧjgyzoüwyt. ‘W tym roku ukisiłem trzydzieści słoików ogórków.’

GIÖETA s. m. (pl. GAT / GIÖETA, dim. GATŁA)

ogród, ogródek: Ym gatła ho’h rynglabłimła ȧn płacłabłimła. ‘W ogródku mam nagietki i nasturcje.’

OWJEMA (ZIH) v. (imp. sg. WJEM O, pl. WJEMT O; part. perf. OGYWJEMT + hon)

ogrzać (się), odgrzać: Dy höst s’mytagasa yr ȧjsomer, dy müst der dos ok owjema. ‘Masz obiad w lodówce, musisz go tylko odgrzać.’; Yhy bej ȧzu derfrün, yhy mü mih gejn owjema. ‘Jestem tak zmarznięty, muszę się iść ogrzać.’

Zob. też: → WJEMA

WJEMA (ZIH) v. (imp. sg. WJEM, pl. WJEMT; part. perf. GYWJEMT + hon)

(o)grzać (się), ogrzewać (się): Dy grina hećła wjema zih yr zun ufa hućjałefeła ȧn ufa śtȧn bym üwer. ‘Zielone żabki grzeją się w słońcu na żabieńcach i kamieniach przy brzegu.’; Wjem der dy hend, bo zy zȧjn ȧjskałd! ‘Ogrzej sobie ręce, bo są zimne jak lód!’

Zob. też: → OWJEMA