Słownik

HOÜZ s. n. (pl. HOÜZYN, dim. HOÜZŁA)

1. sień, przedpokój: S’hoüz cytȧlt dy ałda wymysiöejer hyta ȧcwe. ‘Sień rozdzielała stare wilamowskie domy na dwie części.’

2. dom (szczególnie niedrewniany): Mjyr gyfoła ny dy noüa hoüzyn – zy zȧjn oły ȧnik, uf ȧn miöeda gyboüyt. ‘Mnie się nie podobają nowe domy – wszystkie są jednakowe, zbudowane w tym samym stylu.’

WȦZ s. f. (pl. WȦZA, dim. WȦZŁA)

sierota: Der Hamilton-Alexander wiöe ȧ öemy wȧz, ȧn füt wiöd’ȧ cy ȧr ważnikja persün y Howłanahtameryk. ‘Alexander Hamilton był biednym sierotą, a jednak stał się ważną osobistością w Ameryce Północnej.’

ZYHUŁ s. f. (pl. ZYHUŁN)

sierp: Yr Ołdbyłcer Zȧncafabryk y Wymysoü wün gyproducjyt ferśidnikjy öeta fun zyhułn ȧn zȧnca. ‘W Starobielskiej Fabryce Kos w Wilamowicach produkowano różnego rodzaju sierpy i kosy.’

ŚJERPJYŃ s. m. (pl. ŚJERPNJA)

sierpień: Ym śjerpjyń wawer fiöen uf dy Kalwaryj. ‘W sierpniu pojedziemy na dróżki kalwaryjskie (w Kalwarii Zebrzydowskiej).’

Por. też: der oügust ‘sierpień’: Ym end oügust orgȧnizjyt der GOK inda ȧ śejna festyn ufum LKS. ‘Pod koniec sierpnia GOK zawsze organizuje piękny festyn na stadionie LKS.’

ZÖT s. f. (pl. ZÖTA)

siew, czas siewu: Byr zöt ys’s wingjer at wi byr an ȧn bym rȧjfjyn. ‘Podczas siewu jest mniej pracy niż podczas żniw i zwożenia plonów z pola.’; Dy zöt ej gyröta, hefa kjenła zȧjn gyśosa. ‘Siew się udał, wiele ziaren wykiełkowało.’

Zob. też: → ZYN

ŚPRIC s. f. (pl. ŚPRICA, dim. ŚPRICŁA)

1. sikawka: Fjym krig wiöe dos zjyr wihtik, wen dy wymysiöejer fojerwer ȧ nojy śpric höt gykoüft. ‘Przed wojną było bardzo ważne, że wilamowska straż pożarna kupiła nową sikawkę.’

2. strzykawka, zastrzyk: Wen dy śwaster dy śpric nȧjśprict, müst yh dy oüga cümaha, bo’h fjet mih fjyn śprica. ‘Gdy pielęgniarka dawała zastrzyk, musiałem / musiałam zamknąć oczy, bo się boję strzykawek.’

3. szczepienie, szczepionka: Yhy ho łang uf dy śpric ym krönwirüs ȧtkȧn gyhiöert. ‘Długo czekałem na szczepionkę przeciwko koronawirusowi.’

^|MOTOR₁ s. m. (pl. ^|MOTON)

silnik: Yhta śtymt ny ym motor, hjysty ny dos gyroüś? ‘Coś nie jest w porządku w silniku, nie słyszysz tego szmeru?’

ŚTIÖEK adj., adv. (ŚTȦKJER, ŚTȦKST-)

1. silny: Gük zy zöfuł jür höt, ej zy byśtenik nö ȧzu śtiöek. ‘Mimo że ona ma tyle lat, jest wciąż jeszcze silna.’

2. mocny, silny (o smaku): Der imbjyr höt ȧn śtiöekja gyśmak. ‘Imbir ma mocny smak.’

3. mocny (o alkoholu): Der brantwȧjn ej śtȧkjer owi der wȧjn. ‘Wódka jest mocniejsza od wina.’

ŚWASTER s. f. (pl. ŚWASTYN, dim. ŚWASTELA)

siostra: Mȧj śwaster ej cwe jür ȧn cwej mönda jyngjer wi yhy. ‘Moja siostra jest dwa lata i dwa miesiące młodsza ode mnie.’

ŚWASTERTOHTER s. f. (pl. ŚWASTERTEHTYN, dim. ŚWASTERTEHTELA)

siostrzenica: Mȧj śwastertohter ej yta ryhteryn y Katowic, oder zy kymt mih inda byzihja, wen zy uf Wymysoü kymt. ‘Moja siostrzenica jest sędzią w Katowicach, ale zawsze przyjeżdża mnie odwiedzić, gdy jest w Wilamowicach.’

ŚWASTERZUN s. m. (pl. ŚWASTERZYN, dim. ŚWASTERZYNŁA)

siostrzeniec: Mȧj śwasterzun höt ufgyśtełt ȧ śejny hyt ym Tȧjh, zejh jok, wen dy wyst ferhejnfiöen. ‘Mój siostrzeniec wybudował ładny dom w Stawie (dzielnica Wilamowic), zobacz, kiedy będziesz przejeżdżać.’

ZEJB s. n.  (pl. ZEJWYN, dim. ZEJWŁA)

sito: Mał müsty diöh ȧ zejb rada, do’s kȧ knołyn ny zȧjn. ‘Mąkę musisz przesiać przez sito, żeby nie było grudek.’

ŚÜSTERPAP / ŚÜSTERPOP s. f. (pl. ŚÜSTERPAPA / ŚÜSTERPOPA)

siusterpop, szusterpop (jajecznica po wilamowsku): Wen dy wyłst śüsterpap maha, müsty hon ȧjyn, myłih ȧn mał. ‘Jeśli chcesz zrobić siusterpop, musisz mieć jajka, mleko i mąkę.’

KROFT s. f. (pl. KREFTA)

siła, moc: Yhy ho kȧ kroft śun ny, yhy mü rün. ‘Nie mam już sił, muszę odpocząć.’; Dü byst ejweron! Wi mahsty dos? Hösty jynt kynstłikjy krefta oba wi? ‘Jesteś wszędzie! Jak to robisz? Masz jakieś magiczne moce czy co?’

Zob. też: → MAHT

MAHT s. f. (pl. MAHTA)

1. siła, moc: Jyśter at yh śwjer, oder yta kon yh śun ny ata, bo yh ho mej kȧ maht. ‘Dawniej ciężko pracowałem / pracowałam, ale teraz nie mogę już pracować, bo nie mam już siły.’

2. władza: Hjy uf cy grasjyn, bo dy höst kȧ maht ejwer mjyr ny. ‘Przestań mnie prześladować, bo i tak nie masz nade mną władzy.’

Zob. też: → KROFT

FU WU pron., adv.

skąd: Fu wu gejsty? Fur śül? ‘Skąd idziesz? Ze szkoły?’; Fu wu śtomsty roüs? ‘Skąd pochodzisz?’; Yhy wȧ ny, fu wu dy fürfatyn fun Wymysiöejyn zȧjn kuma. ‘Nie wiem, skąd przyszli przodkowie Wilamowianie.’

GȦJCIK adj.

skąpy: Ȧn zyta gȧjcikja menća wi har ho’h nö ny gyzan! ‘Tak skąpego człowieka jak on jeszcze nie widziałem / widziałam!’

TROPUŁN v. (imp. sg. TROPUŁ, pl. TROPUŁT; part. perf. GYTROPUŁT + hon)

1. skap(yw)ać, kapać: Błüt tropułt fur ufa rȧna ufȧ dywan. ‘Krew kapała z otwartej rany na dywan.’

2. lać dużymi kroplami (o ulewie): Yhy wöst, do’s zo rȧnn, oder wun het yh gydöht, do’s wyt ȧzu tropułn. ‘Wiedziałem / Wiedziałam, że ma padać, ale gdzieżbym tam myślał / myślała, że będzie tak lało.’

Por. też: tropa ‘kapać, kropić’.

ZOK s. f. (pl. ZOKA)

1. skarpeta: Zat ok, wosfer fȧjny zoka höt mer dy baba oüsgyśtrykt! ‘Tylko patrzcie, jakie fajne skarpety babcia zrobiła mi na drutach!’

2. pończocha (element stroju wilamowskiego): Śtrimikjy ruty zoka zȧjn fjyr idy wymysiöeryś ogycüny bow ȧ müs. ‘Czerwone pasiaste pończochy musi mieć każda kobieta w stroju wilamowskim.’

GYWEŁ s. n. (pl. GYWEŁN, dim. GYWEŁA)

1. sklep: Gejsty ny fylȧjht ys gyweł? Wysty mer yhta zisys brengja? ‘Nie idziesz przypadkiem do sklepu? Przyniesiesz mi coś słodkiego?’

2. sklepienie: Yr Mȧryjakjyh y Krök hon zy ȧ zyta śejn gyweł! ‘W Kościele Mariackim w Krakowie mają tak piękne sklepienie!’

3. podniebienie: Miöehjy łoüt głiöen, do dy hund, wo zy hon świöecy gywełn, zȧjn bȧjsnik. ‘Niektórzy wierzą, że psy, które mają czarne podniebienie, gryzą.’ –  w tym znaczeniu używa się również wyrazów → GOÜMA i → HYMUŁ.

ŚPRYNGJA v. (imp. sg. ŚPRYNG, pl. ŚPRYNGT; part. perf. GYŚPRUNGA + zȧjn / hon)

1. (+ zȧjn / hon) skoczyć, skakać: Ny śpryng ȧzu, bo dy mahst s’bet cynist! ‘Nie skacz tak, bo psujesz łóżko!’

2. (+ zȧjn) zapłodnić, zapładniać (o zwierzętach): Der öks ej uf dy kü gyśprunga. ‘Byk zapłodnił krowę.’

3. (+ hon) (za)atakować: Yta śpryngt’ȧ ȧzu uf mih, ȧ jyśter höt’ȧ dosnymłikjy gymaht. ‘Teraz mnie tak atakuje, a przecież on kiedyś robił to samo’.

Jeśli czasownika ŚPRYNGJA używa się w znaczeniu zmiany miejsca, np. Ejs ej ejwys bahła gyśprunga. ‘Ona przeskoczyła strumyk.’, używa się czasownika posiłkowego zȧjn. Jeśli zaś mowa o samym procesie skakania, możliwe jest użycie zarówno zȧjn, jak i hon: Dy kyndyn zȧjn / hon cwü śtunda ufer trampolin gyśprunga. ‘Dzieci skakały na trampolinie dwie godziny.’

Por. też: roüsśpryngja ‘wyskoczyć, wyskakiwać’: Yh fur frȧjd śpryng yh roüs. ‘Ja z radości wyskakuję.’ (fragment piosenki Diöt fum hejwuł)

ENDA (ZIH) v. (imp. sg. END, pl. ENT; part. perf. GYENT + hon)

(s)kończyć (się): Ołys ent zih ȧmöł. ‘Wszystko się kiedyś kończy.’; End dos endłik ȧn gejwer. ‘Kończ to w końcu i idziemy.’

Por. też: derenda ‘dokończyć, doprowadzić do końca’: Ym wihtiksta ys’s dy an cy derenda – nöhta kynwer fu zystwos śtüdjyn. ‘Najważniejsze jest, żeby dokończyć żniwa – później możemy pomyśleć o czymś innym.’

ŁADER s. n. (pl. ŁADYN)

skóra (garbowana): Śü mü’ȧ fu gütum łader maha, zyst wada zy bałd cynist. ‘Buty trzeba robić z dobrej skóry, inaczej prędko się niszczą.’

Zob. też: → HOÜT₂

HOÜT₂ s. f. (pl. rzad. HOÜTA, dim. HOÜTŁA)

1. skóra (materiał): Dy hoüt uf dam fotel ej zjyr roü. ‘Skóra na tym fotelu jest bardzo szorstka.’

2. skóra, naskórek: Yhy bej hȧglik uf dy pȧrȧdȧjsepułn / pomidon: wen yh gük ȧ śtykla śłyng, gryht wjyd mer dy hoüt ym gyzyht rut. ‘Jestem uczulony / uczulona na pomidory: gdy połknę choć kawałek, od razu czerwieni mi się skóra na twarzy.’

3. (dim.) skórka (banana itp.): Wos maht dö dos bananhoütła? ‘Co robi tu ta skórka z banana?’

4. błona: Dy hoüt fur brötwjyśt wjyd bym koha hater / hjeter. ‘Błona kiełbasy twardnieje podczas gotowania.’

5. kożuch (na mleku): Dy hoüt ufer myłih ȧdśtejt, wen dy myłih okiłt. ‘Kożuch na mleku powstaje, kiedy mleko stygnie.’

Zob. też: → ŁADER, → ZOC

ŚŁȦJHJA v. (imp. sg. ŚŁȦJH, pl. ŚŁȦJHT; part. perf. GYŚŁYHJA + hon)

skradać się, przemykać: Yhy wa mih diöh dos fulk ȧzu śłȧjhja, do’ȧ mih ny zit. ‘Przemknę się przez ten tłum tak, żeby mnie nikt nie zobaczył.’

ŁOD s. f. (pl. ŁODA, dim. ŁODŁA)

1. skrzynia: Yhy ho hefa kłȧdyn yr łod łejgja, fylȧjht wyt zy imyd ȧmöł ocin. ‘W mojej skrzyni leży wiele ubrań, może je ktoś kiedyś założy.’

2. lada: Dy ferkiöeferyn cug fu under łod hefa śejny bynzeła. ‘Sprzedawczyni wyciągnęła spod lady wiele ładnych wstążek.’

Por. też: s’łodałejd ‘wieko skrzyni’.

Zob. też: → BȦJŁODŁA, → ŚÜFŁOD

KOSTA s. m. (pl. KOSTA, dim. KASTŁA)

1. skrzynia: Wos hösty y dam kosta? Oü fłȧk? ‘Co masz w tej skrzyni? Też stroje?’ – w tym znaczeniu używa się również → ŁOD, szczególnie gdy mowa o skrzyni wilamowskiej (posagowej i / lub na stroje).

2. pudło: Wun hösty s’kastła fu dan śüja? ‘Gdzie masz pudełko od tych butów?’; Yhy ho cwej kosta cy triöen, ȧłȧn ga’h mer ny röt – wysty mer myt ȧm hyłfa? ‘Mam dwa pudła do przeniesienia, sam nie dam sobie rady – pomożesz mi z jednym?’

3. (dim.) klatka: Babela, hösty nö ufer śtuw dos fyglkastła? Konsty my’ś gan? Bo’h wył ȧn knarek kiöefa. ‘Babciu, masz jeszcze na strychu tę klatkę na ptaki? Możesz mi ją dać? Bo chcę kupić kanarka.’

4. (dim.) kostka (np. cukru): Ga mer cwe kastła cöker. ‘Daj mi dwie kostki cukru.’

5. sześcian: Der kosta ej gyboüyt fu zȧhs fjyrekja. ‘Sześcian jest zbudowany z sześciu czworokątów.’

6. (dim.) kostka (do gry): Eta dü, wejf s’kastła! ‘To twoja kolej, rzuć kostką!’

7. (dim.) kostka brukowa: S’ej niby śejn, do zy hon ym centrum kastła gyłet, oder fur andyn zȧjt fjet’s zih diöt yta ny güt mytum oüta. ‘To może i ładnie, że położono w centrum kostkę, ale z drugiej stronę nie jeździ się tam teraz dobrze samochodem.’

Por. też: (s’müster) myta kastła ‘wzór w kratę’: Uf kliner hȧltag trügwer s’ymertihła myta grina kastła. ‘Na mniejsze święta nosiliśmy odziewaczkę w zieloną kratkę (dosł. ‘z zielonymi skrzynkami’).’

Zob. też: → OŚOÜKOSTA

FEJDUŁ s. f. (pl. FEJDUŁN, dim. FEJDEŁA / FEJDŁA)

skrzypce: Ufer fejduł konsty unȧ fejdułböga ny śpejła. ‘Na skrzypcach nie zagrasz bez smyczka.’

UWAGA: w odróżnieniu od języka polskiego wyraz FEJDUŁ jest używany w liczbie pojedynczej, gdy mowa jest o jednych skrzypcach.

Por. też: der fejdułböga ‘smyczek’.

FADERŚŁȦJSA s. n.

skubanie pierza (pierzowiec): Nöm faderśłȧjsa hota zy hefa möł oü müzik. ‘Po skubaniu pierza często organizowano muzykę (potańcówkę).’

Zob. też: → ŚŁȦJSA

ŚLYNĆKI s. m. (pl. ŚLYNĆKJA)

ślęczek (osoba nie zaproszona na wesele): Dy ślynćkja tüśa ny tanca, wȧł zy imyd fun friöedagest ny höt gybata. ‘Ślęczkom nie wolno było tańczyć, zanim nie zaprosił ich ktoś z gości weselnych.’

HJERIK s. m. (pl. HJERIKJA)

śledź: Der hjerik ej ȧner fun ym mȧsta gasa fyś y Pöłn ȧn Wymysoü. ‘Śledź jest jedną z najczęściej jadanych ryb w Polsce i Wilamowicach.’

BŁYND adj.

ślepy, niewidomy: Uf dy ałda jün ej’ȧ błynd gywiöda. ‘Na stare lata oślepł.’

ŚLIMOK s. m. (pl. ŚLIMOKA)

ślimak bez muszli: Dy ferwynćta ślimoka frasa dy fłanca nö hater owi dy śnȧkja. ‘Przeklęte ślimaki bez skorupy zżerają rośliny jeszcze bardziej niż ślimaki, które mają skorupę.’

Zob. też: → ŚNȦK

ŚNȦK s. f. (pl. ŚNȦKJA, dim. ŚNȦKŁA)

ślimak (taki, co ma skorupę): Dy śnȧkja śłepa jyr hoüzła inda ȧnöh. ‘Ślimaki zawsze wloką swoje domki za sobą.’

Por. też: śnȧkjagłot ‘śliski jak ślimak’.

Zob. też: → ŚLIMOK

ŚPJYC s. f. (pl. ŚPJYCA)

ślina: Śun dy śpjyc fyngt ȧ cjenproces o. ‘Już ślina zaczyna proces trawienia.’

Por. też: śpjyca ‘pluć’.

FŁOÜM s. f. (pl. FŁOÜMA, dim. FŁOÜMŁA)

1. śliwka (owoc): War höt dy oła fłoüma ufgasa? ‘Kto zjadł wszystkie śliwki?’

2. śliwa (drzewo): Imyd wyt mer hon dy fłoüm myt yht gyftikjum undergösa ȧn zy ej fertiörwa – jyr błytyn zȧjn ganc broün ȧn dyr. ‘Ktoś pewnie podlał mi śliwę czymś trującym i ona uschła – liście są całkiem brązowe i suche.’

TROÜ₁ / TROJ s. f. (pl. TROÜA / TROJA)

ślub: Uf dy troü wa’h gejn, oder uf dy friöed śun ny. ‘Na ślub pójdę, ale na wesele już nie.’; Cyr troj ho’h fjy mȧj kynftikjy bow zjyr ȧ tojer fyngjela gykoüft. ‘Z okazji ślubu kupiłem swojej przyszłej żonie bardzo drogi pierścionek.’

GÖT GYZȦNT JÜH interj.

smacznego: Yta kynwer asa, Göt gyzȧnt jüh! ‘Teraz możemy jeść, smacznego!’

Mimo że Göt gyzȧnt jüh dosłownie tłumaczy się jako ‘(niech) Bóg wam (po)błogosławi’, tego wyrażenia używa się nawet w zwrotach do jednej osoby.

ŚMAKHOFTIK adj., adv.

smaczny: Zu śmakhoftik wi mȧj babela koht ju nimyd ny! ‘Moja babcia gotuje najsmaczniej!’

ŚMEKJA v. (imp. sg. ŚMEK, pl. ŚMEKT; part. perf. GYŚMAKT + hon)

1. smakować: Śmekt’um dos? ‘Smakuje mu to?’

2. (s)próbować (o jedzeniu): Cyderjyśt müsty’s śmekja, ȧn ołdyśt nöhta załca. ‘Najpierw musisz spróbować, a dopiero potem solić.’

Zob. też: → KÖSTA, → PRIÖEBJYN

ŚMOLC s. m. (pl. ŚMOLCA)

smalec: Śmolc śmekt güt myt hamyśum brut ȧn myta ȧjgyzoüwyta ogürkja. ‘Smalec dobrze smakuje ze swojskim chlebem i kiszonymi ogórkami.’

ŚMJEN v. (imp. sg. ŚMJE, pl. ŚMJET; part. perf. GYŚMJET + hon)

smarować: Śmje der ȧ śnytła brut myt puter ȧn łe ufys ȧ płacła śynki, to wysty hon ȧ kanapka. ‘Posmaruj kromkę chleba masłem i połóż na nią plasterek szynki, to będziesz miał kanapkę.’

Por. też: myt oła zołwa gyśmjet zȧjn ‘być doświadczonym w wielu dziedzinach, posiadać różnorodne umiejętności’: Der Piöel ej myt oła zołwa gyśmjet, har gyt’um röt. ‘Paweł nie z jednego pieca chleb jadł, poradzi sobie.’

REJSA v. (imp. sg. REJS, pl. REJST; part. perf. GYREJST + hon)

1. (u)smażyć: Jyśter rejsta zy dy łyndarynd ufum roüm, ȧn nöhta łeta zy ufs wejtünikjy ȧn dos hułf uf ołys. ‘Dawniej smażono lipową korę na śmietanie, a później przykładano ją do bolącego miejsca i to pomagało na wszelkie dolegliwości.’; Wyłsty dy ȧjyn gyrejst oba gykoht? ‘Chcesz jajka sadzone czy gotowane?’

2. (na)moczyć, (z)rosić (tylko len): Dy gytrojgta fłahsśtengln rejsta zy ym woser ȧ piöer woha, wȧł zy zy roüsnöma ȧn ufs fȧld füta, do zy zuła wejder trojgja. ‘Wysuszone źdźbła lnu moczono w wodzie z kilka tygodni, zanim go wyjmowano i wieziono na pole do ponownego wyschnięcia.’

ŁAHA v. (imp. sg. ŁAH, pl. ŁAHT; part. perf. GYŁAHT + hon)

śmiać się: Ȧ kent ȧ duła fu zem łaha. ‘Głupiego poznasz po śmiechu jego.’; Wen dy łoüt łaha, wada dy gyzyhta gryhta śyner. ‘Gdy ludzie się śmieją, twarze od razu pięknieją.’; Der giöeta wiöe ȧzu śejn, s’wün diöt zyty śejny błimła, do s’wje zih der s’hac łaha dercün. ‘Ogródek był tak piękny, były takie piękne kwiaty, że aż się dobrze na sercu robi.’

KÜRȦŹ s. f., sg. tant.

śmiałość, odwaga: Mjyr fałt kürȧź, dos cy maha. ‘Mnie brakuje odwagi, żeby to zrobić.’

Por. też: kürȧź ‘śmiały, odważny’.

TJYŚA v. (imp. sg. TIÖE, pl. TJYŚT; part. perf. GYTÜŚT + hon)

śmieć, (od)ważyć się, powinien (czasownik modalny): Dy głoüwikja jüda ȧn muzułmana tjyśa kȧ śwȧjnfłȧś ny asa. ‘Wierzący żydzi i muzułmanie nie powinni jeść wieprzowiny.’; Yhy wa diöt śun kȧ möł mej ny gejn: yhy tüś ju diöt piöer möł ȧjtrata, ȧn zy hon mih jok oüsgyłaht. ‘Już nigdy tam nie pójdę: odważyłem się parę razy tam wstąpić i oni mnie tylko wyśmiali.’; Yh tiöe fu dam ȧni ny kuza. ‘Nie śmiem o tym nawet mówić.’

GYMYŁ s. n., sg. tant.

śmieci: Triöe s’gymył roüs, do’s uf dy hȧltag ny śtynkt. ‘Wynieś śmieci, żeby na święta nie cuchnęło.’

TUT₁ s. m., sg. tant.

śmierć: Mümy, wos mahter? – Yhy zyc hiöera ufȧ tut, ȧn’ȧ kymt ny. ‘Ciociu, co ciocia robi? – Siedzę i czekam na śmierć, a ona nie przychodzi.’

ŚTYNKNIK adj.

śmierdzący: Y dam śympa wiöe’s ȧzu śtynknik, do’h diöt ȧni ȧ sekund mejer ny kund oüshałda. ‘W tej toalecie tak śmierdziało, że nie mogłem / nie mogłam wytrzymać tam ani sekundy dłużej.’

ŚTYNKJA v. (imp. sg. ŚTYNK, pl. ŚTYNKT; part. perf. GYŚTUNKA + hon)

śmierdzieć: Dos ej kȧ wunder, do’s ufer wjytśoft śtynkt myt mejst. ‘Nie dziwota, że na gospodarstwie śmierdzi gnojem.’