Słownik

NJEN s. m. (pl. NJEN, dim. NJENŁA)

podłoga: Ny łö ȧ tiöerba ufum njen łejgja, bo zyst ȧdkłjeft der s’gancy giełd. ‘Nie zostawiaj torby na podłodze (dosł. ‘leżeć na podłodze’), bo inaczej uciekną ci wszystkie pieniądze.’

TYHTER s. m. (pl. TYHTYN)

poeta: Der grysty wymysiöejer tyhter dos wiöe der Fliöera-Fliöera. ‘Największym wilamowskim poetą był Florian Biesik.’

Por. też: dy tyhteryn ‘poetka’.

Zob. też: → GYTYHT, → TYHTA

BYGRYTNYS s. n. (pl. BYGRYTNYSA, dim. BYGRYTNYSŁA)

pogrzeb: S’Hȧla ej ejwergestyn gyśtiörwa ȧn yhy gej ufs bygrytnys. ‘Elżbieta zmarła przedwczoraj, idę na pogrzeb.’

BYŚTOTA v. (imp. sg. BYŚTOT, pl. BYŚTOT; part. perf. BYŚTOT + hon)

(po)grzebać, (po)chować: Der Biöetuł-Moc-Jüza wiöe byśtot, nö zem łecta wyłn, ufum Janowskja-Kjyhüf y Lemberg. ‘Biöetuł-Moc-Jüza (Józef Bilczewski) został pochowany, według swej ostatniej woli, na Cmentarzu Janowskim we Lwowie.’; Zy wiöda ekstra byśtot. ‘Zostali pochowani osobno.’

TRENKJA v. (imp. sg. TRENK, pl. TRENKT; part. perf. GYTRANKT + hon)

(na)poić: Wu hösty dy ki gytrankt: yr grüw, ym Zöł oba ym śtȧnbün? ‘Gdzie poiłeś krowy: w dole, w Sole czy w kamiennej studni?’ (HM 1936); Wi wiöe’s byr müm y Win? – Zjyr śejn, ejs höt mih śejn ufgynuma, gyfityt ȧn gytrankt. ‘Jak było u cioci w Wiedniu? – Bardzo dobrze, przyjęła mnie, nakarmiła i napoiła.’

BYGRȦJFA v. (imp. sg. BYGRȦJF, pl. BYGRȦJFT; part. perf. BYGRYFA + hon)

1. pojąć, zrozumieć: Yhy kon dos ny bygrȧjfa, ziöe my’ś nö ȧmöł. ‘Nie rozumiem tego, powiedz mi jeszcze raz.’

2. pochwycić, chwycić, łapać: Diöh dos, do zy kȧ fłigjaśłöjer ny hot, wułd zy dy fłigja myter hand bygrȧjfa. ‘Przez to, że nie miała łapki na muchy, chciała wyłapać muchy ręką.’

3. ogarnąć, ogarniać (np. wzrokiem): Dy hit ym Tśyńjec ej ȧzu grus, do ȧ menć kon dos myt zen oüga ny bygrȧjfa. ‘Huta w Trzyńcu jest tak wielka, że człowiek nie ogarnie tego wzrokiem (dosł. oczami).’

4. pot. ogarnąć, ogarniać (da(wa)ć sobie radę, potrafić): Har djef nist ȧłȧn ny orgȧnizjyn, bo’ȧ bygrȧjft ny. ‘Nie powinien nic sam organizować, bo nie ogarnia.’

Por. też: pot. (ny)bygryfa ‘(nie)ogarnięty’.

BYGREJF s. m. (pl. BYGRYFA, dim. BYGREJFŁA)

1. pojęcie: Ȧ łecta bygrejf, wo’h’üh wył hoüt fürśteła, ej ym śwjensta, ȧzu gatźe öbaht! ‘Ostatnie pojęcie, które chcę dzisiaj państwu przedstawić, jest najtrudniejsze, więc proszę uważać!’

2. zdolności: Har höt ȧn zyta bygrejf cyn fremda śpröha, har łjyt zih zjyr byhend. ‘On ma takie zdolności do języków obcych, on bardzo szybko się uczy.’

3. zrozumienie, pogląd: Yhy wył’üh fürśteła men bygrejf fu dar sytuacyj. ‘Chcę wam przedstawić swoje zrozumienie tej sytuacji.’

GEJN v. (imp. sg. GEJ, pl. GEJT; part. perf. (GY)GANGA + zȧjn)

1. pójść, iść, chodzić: Śoü der ok o, yhy ho s’byłd gyfunda, uf wyłum ynzer Pejtela gejt s’jyśty möł rym! ‘Popatrz tylko, znalazłem zdjęcie, na którym nasz Piotrek chodzi po raz pierwszy!’; Wos gejsty ȧzu ymsrod? Hösty ny, wos cy tün? ‘Czemu tak chodzisz wkoło? Nie masz czym się zająć?’

2. (z → EJS) iść, wieść się, powodzić się: Wi gejt’s der? Wos ej nojys? ‘Jak ci idzie? Co nowego?’; Yr Mina ging’s yn łecta piöer tag ny ym besta, fylȧjht wysty cüner telefonjyn ȧn derfren, wi’s’er yta gejt? „Marii nie za bardzo się wiodło przez ostatnie kilka dni, może zadzwonisz do niej i dopytasz, jak jej teraz idzie?

3. iść, pójść, przejść, przechodzić (na emeryturę): No, der Staha gejt śun uf dy emerytür. ‘No, Staszek idzie już na emeryturę.’

4. dać się zrobić, być możliwym: Nȧ, zuwos gejt ny – müsty ȧn andyn plan maha ȧn fylȧjht wyt’s gejn. ‘Nie, czegoś takiego nie da się zrobić – musisz zrobić inny plan i może się uda.’; S’gasła ej ȧzu myt śnej ferwyt gywiöda, do’s gejt ny diöhgejn! ‘Uliczka jest tak zawiana śniegiem, że nie idzie przejść!’

5. chodzić, uczęszczać: Yhy gej y dy śül uf aht s’mügjys. ‘Chodzę do szkoły na 8 rano.’; Wun gejsty iba? ‘Dokąd chodzisz ćwiczyć?’; Ej der nojy basen śun ufa? Yh wje weła diöt gejn. ‘Czy nowy basen już jest otwarty? Chciałabym / Chciałabym tam chodzić.’; Gejsty hoüt łoüfa? ‘Idziesz dziś biegać?’

6. chodzić (ubranym w jakiś sposób itp.): Mȧkja, fyrym gejsty ny wymysiöeryś ogycün? ‘Dziewczyno, dlaczego nie chodzisz ubrana po wilamowsku?’; Zy gejt yr trojer nöm tut fu jym kłopa. ‘Chodzi w żałobie po śmierci męża.’

7. (z → EJS) chodzić o coś, dotyczyć czegoś: Wen’s gejt ym dy at, ho’h ȧ piöer fröga. ‘Jeżeli chodzi o pracę, mam kilka pytań.’; Gejt’s der yms giełd cy ym wos? ‘Chodzi ci o pieniądze czy o co?’

8. chodzić, funkcjonować (o zegarze itp.): Mȧj kyhrobot gejt wi ȧ śwȧjcer zȧgjer –dank śejn, do dy mer’ȧ höst reperjyt! ‘Mój robot kuchenny chodzi jak szwajcarski zegarek – dzięki, że mi go naprawiłeś / naprawiłaś!’

9. wejść dokądś, (z)mieścić się gdzieś: Dos kastła ej cy eng, dy śüja wan diöt ny (nȧj)gejn! ‘To pudełko jest za ciasne, buty tam nie wejdą!’; Ȧn s’łecty gejt ufȧ śrank – yta ys’s ufgyroümt! ‘A reszta idzie na regał – teraz jest posprzątane!’

10. iść, pójść (do wojska): Jyśter müsta oły kłopa gejn cyn drowa, yta gyt’s śun kȧ zyta müs ny. ‘Dawniej wszyscy mężczyźni musieli iść do wojska, teraz już nie ma takiej konieczności.’

UWAGA: w odróżnieniu większości pozostałych czasowników w języku wilamowskim, czasownik GEJN nie wymaga spójnika łączącego się z czasownikiem w formie bezokolicznika (por. → CY₃): priöebjyn cy ferśtejn ‘(s)próbować zrozumieć’, ale – gejn śłöfa ‘iść spać’.

Por. też: ȧ gejźe / ȧ gejźe, gej! ‘a idźże / a idźże, idź!’ – wyrażenie niedowierzania (‘no co ty nie powiesz?’), zmęczenia lub irytacji (‘daj spokój!’), oburzenia lub konsternacji (‘no wiesz co?’): Di kiöep wȧnt ejwer cwe kilo? Ȧ gejźe, gej! ‘Ten karp ważył ponad dwa kilo? A dajże spokój!’

Zob. też: → UFGEJN

^|EJWERMÜN adv.

pojutrze: Gejsty myt mjyr ufȧ koncert ejwermün? ‘Idziesz ze mną na koncert pojutrze?’

WȦJZA v. (imp. sg. WȦJZ, pl. WȦJZT; part. perf. GYWEJZA + hon)

pokaz(yw)ać, wskaz(yw)ać: Yhy wöst, do’s jynt wün dy ołda papjyn fum dźjada, oder dy baba höt zy mer nymer ny gywejza. ‘Wiedziałem, że gdzieś były stare dokumenty dziadka, ale babcia mi ich nigdy nie pokazała.’

ŚEJNY ŚTUW s. f. (adj. + s.)

„piekno izba” (najbardziej reprezentatywna izba w chacie), pokój gościnny: Yr śejna śtuw śłüf cy yns nimyd ny, bo dos wiöe ȧ śtuw uf dy parad. ‘U nas nikt nie spał w pięknej izbie, bo to była izba na paradę (reprezentacyjna).’

Zob. też: → ŚTUW

ŚTUW s. f. (pl. ŚTUWA, dim. ŚTEJWŁA)

pokój, izba: Dy kłaka fum hund hower yta ejweron łejgja, y ider śtuw. ‘Sierść psa leży tam wszędzie, w każdym pokoju.’

Por. też: ufer śtuw ‘na strychu (dosł. ‘na pokoju’)’: Dy ganca ołda zgrota ȧn gyrympuł hałd yh ufer śtuw, ȧzu do zy ferhyndyn mer ny dö dunda. ‘Wszystkie stare graty trzymam na strychu, żeby nie przeszkadzały mi tu na dole.’; uf dy śtuw ‘na strych (dosł. ‘na pokój’)’: Triöe ȧ krisboüm uf dy śtuw. ‘Zanieś choinkę na strych.’

Zob. też: → ŚEJNY ŚTUW

FRYNDŚOFT s. f. (pl. FRYNDŚOFTA)

1. pokrewieństwo: Mȧj fryndśoft mytum wiöe zu wȧjt wi di mȧjny myt mem śwöger – dos wiöe pjyćkjawoserfryndśoft ‘Moje z nim pokrewieństwo było tak odległe jak mnie z moim szwagrem – byliśmy w bardzo dalekim pokrewieństwie.’

2. krewni: Jyr gancy fryndśoft hot mih ny gan: zy mȧnta, do zy zułd’er imanda besyn fynda. ‘Wszyscy jej krewni mnie nie lubili: uważali, że powinna sobie była znaleźć kogoś lepszego.’

Zob. też: → FRYND

BRIJESUŁ s. f. (pl. BRIJESUŁN, dim. BRIJESEŁA)

pokrzywa: Ȧ śüsterpap kon mȧ myt gyrejsta śpyrkja oba myt brijesuł omaha. ‘Śusterpop można omaścić skwarkami lub pokrzywą.’; Har höt zih myt brijesułn bybrant. ‘On oparzył się pokrzywą.’

Ten wyraz ma również rzadziej używane formy bresuł i brinezuł.

BÜS₁ s. f. (pl. BÜSA, dim. BÜSŁA)

1. pokuta: Der fiöer go jum jynt ȧ büs, wegja mjyr wiöe zy oder cy łȧjht. ‘Ksiądz zadał mu jakąś pokutę, ale według mnie była za lekka.’

2. męka: S’ej ȧ würy büs, dy mebln ȧłȧn cyzomacyłen! ‘To jest prawdziwa męka, żeby składać meble!’

BYGISA v. (imp. sg. BYGIS, pl. BYGIST; part. perf. BYGOSA + hon)

polać, polewać, oblać, oblewać: Gejsty ym Ustermöntag ufȧ Rynk dy mȧkja bygisa? ‘Idziesz w Poniedziałek Wielkanocny na rynek polewać dziewczyny?’

FȦLD s. n. (pl. FȦLDYN)

1. pole (posiadana ziemia uprawna): Der Jüza höt cwencik miöergja fȧld, har ej ȧ gruser wjyt. ‘Józef ma dwadzieścia morgów pola, jest dużym gospodarzem.’; Yhy ho jok cwe kliny gywendyn: ȧs «ym Tȧjh», ȧn ufs ander ziöewer «Klinkja» – dos ej ny fejł fȧld, oder zoüwer kon yh dos zuwizu ny oata, to fermit yh dos. ‘Mam tylko dwa małe stajania (kawałki pola): jedno «w Stawie», a na drugie mówimy «Klinki» – to niewiele pola, ale sama tak czy siak nie mogę tego obrobić, więc je wynajmuję.’ Wifuł fȧld hösty? – Co wos wyłsty’s wysa? Yhy wył mih ny rima. ‘Ile masz pola? – Po co chcesz to wiedzieć? Nie chcę się chwalić.’

2. pole (jako powierzchnia uprawna): Hoüt ryś s’mügjys fü’ȧ ufs fȧld ȧn’ȧ ej nö ny cyrykgykuma. ‘Dziś wcześnie rano pojechał na pole i jeszcze nie wrócił.’; Wen yh wiöe klin, gingwer inda myta ełdyn ufs fȧld cy hyłfa. ‘Gdy byłam mała, zawsze chodziliśmy z rodzicami do pola pomagać.’; Wüwer ym fȧld ok ȧ hołwy śtund, ȧn’s füng śun o cy rȧnn! ‘Byliśmy w polu dopiero pół godziny, a już zaczęło padać!’

3. tło: Yn rehera wersyja fu wymysiöejer łoda möłta zy gan griny wȧjnbjer ufum gała fȧld. ‘Na droższych wersjach skrzyń wilamowskich często malowano zielone winogrona na żółtym tle.’

4. obszar, zakres (zainteresowań, badań, wiedzy itp.): Oüz füśjer at yh ufum fȧld fur kistiöeryśa śpröhłjyr. ‘Jako badacz pracuję w obszarze językoznawstwa historycznego.’

5. pole (wyodrębniona w jakiś sposób powierzchnia): Cöw den tüm ufs fȧld A3. ‘Przesuń swoją wieżę na pole A3.’

Konkretną działkę ziemi uprawnej (kawałek pola) nazywa się w Wilamowicach stajaniem, a po wilamowsku → GYWEND. Większą jednostką jest → JEW ‘rola’, która odnosi się zapewne do dawnego łanu leśnego (ok 48 morgów / 25 ha), używanego do dzielenia ziemi w Wilamowicach na działki. Nie ma już dziś osób posiadających całej roli, ale określenia tego wciąż się używa: głównie dlatego że wiele z nich to nazwy terenowe (np. s’Fickja Jew ‘Fickowa rola’). Ich granice wyznaczały kiedyś długie miedze (→ RȦJA), które również często miały swoje nazwy (np. der Biöetuł-rȧja ‘Botłowa miedza’). Dawna rola podzielona jest miedzyckami – miedzami podłużnymi – (rȧla, patrz → RȦJA) i obrotnikami / óbrotnikami / ówrotnikami – miedzami poprzecznymi – (→ OWAND) na stajania. Obrotniki i miedzycki wyznaczają stajania.

CYGRUNDGEJN v. (imp. sg. GEJ CYGRUND, pl. GEJT CYGRUND; part. perf. CYGRUND (GY)GANGA + zȧjn)

1. polec, zginąć: Ȧ ging ym wełtkrig cygrund. ‘Poległ w I wojnie światowej.’

2. (za)ginąć, zgubić się: Bym remont zȧjn mer ȧ piöer zaha cygrundganga. ‘W trakcie remontu zaginęło mi kilka rzeczy.’

ŚAN^|DAR s. m. (pl. ŚAN^|DAN)

policjant: Dy śandan hon mih ufgyhałda ȧn zy gön mer śtröf, bo’h fü cy byhend. ‘Policjanci mnie zatrzymali i dali mandat, bo jechałem / jechałam za szybko.’

Por. też: dy śandaryn ‘policjantka’: Cwü śandaryna köma ȧ płoc, wu dos ej gyśan, ocyśoün. ‘Dwie policjantki przyszły obejrzeć miejsce wypadku.’

ZŁOTY s. m. (pl. ZŁOTY)

polski złoty: Dy benzyn köst śun ȧmöł ejwer aht złoty. ‘Benzyna już kiedyś kosztowała ponad osiem złotych.’

ŁUZA v. (imp. sg. ŁUZ, pl. ŁUZT; part. perf. GYŁUZT + hon)

poluzować, uwolnić: Ȧ zos diöt ȧzu cügybunda, oder yh ho’ȧ gyłuzt. ‘Siedział tam przywiązany, ale ja go uwolniłem / uwolniłam.’

POMARANĆ s. f. (pl. POMARANĆA)

pomarańcza: Güter öwyt mümy, kynwer kolendowȧn? – No frȧłik, kumtźe nȧj. Ȧn byśenkt’üh źe myta cökela ȧn pomaranća. ‘Dobry wieczór pani, możemy (u was) zakolędować? – No pewnie, chodźcie. I poczęstujcie się cukierkami i pomarańczami.’

PȦRȦ^|DȦJSOPUŁ s. m. (pl. PȦRȦDȦJSEPUŁN, dim. PȦRȦDȦJSAPEŁA)

pomidor: Dy pȧrȧdȧjsepułn ym giöeta wada mer ny rȧjf, yh zuł zy hon ym głozhoüz gyzoct. ‘Pomidory w ogrodzie nie chcą mi dojrzeć, powinienem je był / powinnam je była posadzić w szklarni.’

Por. też: dy pȧrȧdȧjsepułzüp ‘zupa pomidorowa’, der pomi^|dor ‘ts.’.

DERCWYŚA adv.

pomiędzy: Fum ołda höf ej śun nyfejł gybłejn, jok cwe gynȧgta gyboüdyn ȧn ȧ łehynikjer coün dercwyśa. ‘Z dawnego dworu już niewiele zostało, tylko dwie pochylone budowle i dziurawy płot pomiędzy.’

HYŁF s. f. (pl. HYŁFA)

pomoc: Ȧłȧn śof yh dos ny, yhy djef hon hyłf. ‘Sam tego nie zrobię, potrzebuję pomocy.’; Dank zjyr śejn fjyr dȧj hyłf! ‘Bardzo dziękuję za pomoc!’

HYŁFA v. (imp. sg. HYŁF, pl. HYŁFT; part. perf. GYHUŁFA + hon)

pomóc, pomagać: Dü höst mer by mer magisterat zjyr gyhułfa, Göt bycoł dy’ś! ‘Bardzo pomogłeś mi przy mojej pracy magisterskiej, dziękuję!’; Cy wos hyłfsty jum idys möł, gük’ȧ nymer der ny hyłft? ‘Po co mu za każdym razem pomagasz, mimo że on ci nigdy nie pomaga?’

EJWER₂ adv.

ponad: Der Staha wyt hon śun ejwer funfcik jür. ‘Stanisław ma już pewnie ponad 50 lat.’

EJWER₁ praep. (acc., dat.)

1. (dat.) (po)nad: Ejwum Piöel fługa wo ȧmöł mejer wespa, oder’ȧ maht’um nist deroüs. ‘Nad Pawłem latało coraz więcej os, ale on sobie nic z tego nie robił.’; Ejwer śtot hüng’s ȧ grus gywylk. ‘Nad miastem wisiała wielka chmura.’

2. (acc.) przez: Der hjer ging ejwyn höf ȧn’ȧ wiöe cyfrejd myt dam, wi’ȧ wiöd diöh dy łecta jün oüsgyboüt. ‘Pan szedł przez dwór i był zadowolony z tego, jak on [dwór] został w ciągu ostatnich lat rozbudowany.’; Ny gej ejwer dy bryk, bo zy ej śun ołd. ‘Nie idź przez most, bo jest już stary.’; Der śtȧjg łȧt’ȧ ejwer dy wejz. ‘Ścieżka prowadziła [go] przez łąkę.’

3. (acc.) przez, (po)nad: Yhy kon ejwer dan coün ny śpryngja, bo’ȧ ej cy huh! ‘Nie mogę przeskoczyć przez ten płot, bo jest za wysoki!’; Wjyr wułda zȧjn beser ȧner ejwer andyn. ‘Chcieliśmy być od siebie lepsi. / Wywyższaliśmy się.’

4. (dat.) (po)nad (wyżej w hierarchii): Ejwum kardynał ej der papst. ‘Nad kardynałem jest papież.’

5. (acc.) o uczuciu obejmującym kogoś (o dreszczach, strachu itp.): Dar film ej ȧzu śrȧklik, do’s friza kymt ejwyn menća! ‘Ten film jest tak straszny, że człowiek aż drży!’

6. (dat.) o, nad (np. dyskutować, zastanawiać się): Wjyr dyśkürjyta łang ejwer dam temat, oder wjyr köma uf nist ny. ‘Długo dyskutowaliśmy nad tym tematem, ale nie doszliśmy do żadnego wniosku.’ – w tym znaczeniu EJWER₁ obecnie często zastępowane jest przez → FU.

7. (acc.) ponad (siłę): Ny at ejwer maht, do dy ny wjydst krank. ‘Nie pracuj ponad siłę, żebyś się nie rozchorował.’

8. (acc.) po (wymiar przestrzenny): Y dam hotel gön zy yns cy asa ejwer dy ün. ‘W tym hotelu dawano nam jedzenia po uszy.’; S’woser kom’um śun ejwyn hołc. ‘Woda doszła mu już do szyi.’

Na temat sposobu, w jaki poszczególne formy rodzajnika określonego łączą się z EJWER zob. → DER.

EJWER₁ funkcjonuje też jako przedrostek nierozdzielny (ejwer-), nadający czasownikom różne znaczenia, np. ejwer^|hjyn ‘niedosłyszeć, przesłyszeć’. Może jednak funkcjonować też jako przedrostek rozdzielny ^|ejwerhjyn ‘(rzad.) przestać, ustać (o deszczu)’: Der śpjeg hüht jyr gykuz uf, oder uf ȧmöł kom ȧ grusy grüp fun turysta ȧn’ȧ ejwer^|hüt ȧ piöer noma. ‘Szpieg podsłuchiwał ich rozmowę, ale naraz przyszła wielka grupa turystów i on nie dosłyszał kilku imion.’; Der rȧn hüt śun ^|ejwer, oder har wiöe tif y zen gydanka gyzunka ȧn’ȧ trüg nö s’parabli ejwum hiöet. ‘Deszcz już ustał, ale on był głęboko pogrążony w swoich myślach i wciąż trzymał parasol nad głową.’.

MÖNTAG s. m. (pl. MÖNTAG / MÖNTAGA, dat. pl. MÖNTAGA)

poniedziałek: Yhy kon dy möntaga ny łȧjda! Zy ziöen, do dy ślahta at ny, ȧ yhy mü ȧzu ryś ufśtejn, grr! ‘Nienawidzę poniedziałków! Mówi się, że szlachta nie pracuje, a ja muszę tak wcześnie wstawać, grr!’

Por. też: der Błöwy Möntag ‘Wielki Poniedziałek’.

NÖMYTAG s. m. (pl. NÖMYTAG, dat. pl. NÖMYTAGA)

popołudnie: Dos ej ȧ śejner nömytag, dy zun śȧjnt, s’wył zih giöe ława. ‘To piękne popołudnie, słońce świeci, aż chce się żyć.’

Por. też: nömytags ‘popołudniu’: Nömytags fłeć yh ind ufer kanap ȧn yh śoü mer güty tȧln o. ‘Po południu siadam sobie zawsze na kanapie i oglądam dobry serial.’

Zob. też: → GÜTER NÖMYTAG, → MYTAG

BESYN (ZIH) v. (imp. sg. BESER, pl. BESYT; part. perf. GYBESYT + hon)

poprawiać, polepszać: Dy müst dih ȧmöł besyn! ‘Musisz się kiedyś poprawić (nawrócić, stać się lepszym człowiekiem).’; Hösty ołys yr śül gybesyt? ‘Poprawiłeś wszystko w szkole?’

Zob. też: → FERBESYN

FERBESYN (ZIH) v. (imp. sg. FERBESER, pl. FERBESYT; part. perf. FERBESYT + hon)

poprawi(a)ć: Ferbeser der ȧ hüt, bo’ȧ zyct krump. ‘Popraw sobie kapelusz, bo krzywo leży.’; Yhy ho den tekst gyłaza ȧna’h ho ȧjnum ȧ piöer fałyn gyfunda – dy müst zy ferbesyn bocy mün s’mügjys. ‘Przeczytałem twój tekst i znalazłem w nim kilka błędów – musisz je poprawić do jutra rana.’; Dy jemułn y dam rök gyfoła mer ny, kyndsty zy ferbesyn? ‘Rękawy tej marynarki mi się nie podobają, mógłbyś je poprawić?’

Zob. też: → BESYN

(Y DY) TWAR / TWAR- adv., pref.

poprzeczny, w poprzek: S’brat łȧjt y dy twar ufum tejś. ‘Deska leży w poprzek stołu.’; Dy kü śtełt zih ym wȧg y dy twar ȧn wer kunda ny diöhfiöen. ‘Krowa ustawiła się w poprzek drogi i nie mogliśmy przejechać.’; Di śtrös ej ȧ twarśtrös. ‘To jest poprzeczna ulica.’ Ufum twarböła yr ełdsta wymysiöejer hyt śtejt’s gyśrejwa, do zy wiöe ym toüzyt zejwahundyt cwejȧnniöencikjer jür gymojyt. ‘Na belce tragarzowej w najstarszym wilamowskim domu jest napisane, że został wymurowany w 1792 r.’

Por. też: twoś ‘w poprzek’: Dos ej śwjer, ȧ łȧter diöhȧ puś twoś cy triöen. ‘Trudno jest nieść drabinę przez las [trzymając ją] w poprzek.’

JÜRFJYTUŁ s. n. (pl. JÜRFJYTUŁN)

pora roku: S’gyt fjyr jürfjytułn. ‘Są cztery pory roku.’

ŚȦJTA v. (imp. sg. ŚȦJT, pl. ŚȦJT; part. perf. GYŚET + hon)

(po)rąbać drewno: Yhy kund ołys maha – mytum kłopa hiw yh s’gytrȧd, oder wos kund yh ny, to hułc śȧjta. ‘Wszystko umiałam robić – z mężem kosiłam zboże, ale to, czego nie potrafiłam, to rąbać drewna.’

POTRȦT s. m. (pl. POTRȦTA)

1. poronienie: Mȧj tohter höt drȧj möł potrȧta gyhot, wȧł zy ny höt gybün. ‘Moja córka trzy razy poroniła, zanim urodziła.’

2. aborcja: Ȧ potrȧt cy maha y Pöłn ej zjyr zełda derłiöet. ‘Przeprowadzanie aborcji w Polsce jest dozwolone w niewielu wypadkach.’

Por. też: potrȧtmaha ‘zrobić aborcję’, potrȧthon ‘poronić’.

FERGŁȦJHJA (ZIH) v. (imp. sg. FERGŁȦJH, pl. FERGŁȦJHT; part. perf. FERGŁYH(J)A + hon)

1. porówn(yw)ać (się): Wen dy wyłst dȧj oüsśpröh ferbesyn, konsty dih ufśpejła ȧn nöhta fergłȧjhja, wi dü kuzt, myt dam, wi kuzt imyd, y wam dy ȧnöhkuzt. ‘Jeśli chcesz polepszyć swoją wymowę, możesz się nagrać i później porównać, jak mówisz, z tym, jak mówi ktoś, kto jest dla ciebie wzorem.’; Ny fergłȧjh dih myta andyn, ok myt djyr fu gestyn. ‘Nie porównuj się z innymi, tylko z sobą z wczoraj.’

2. zrównać, wyrównać: Dy wend hota łehjyn ȧjna, oder zy hon ołys śejn myt püc fergłyhja. ‘Ściany miały wiele dziur, ale oni to pięknie wyrównali tynkiem.’

PÜLARYS s. m. (pl. PÜLARYSA, dim. PÜLARYSŁA)

portfel: Yhy ho inda klingiełd ym pülarys, ufs trynkgiełd s’mȧsts. ‘Zawsze mam drobne w portfelu, głównie na napiwki.’

RJYN (ZIH) v. (imp. sg. RJY, pl. RJYT; part. perf. GYRÜT + hon)

(po)ruszać (się): Menć, dü konst ȧzu dy gancy cȧjt ny zyca – śtej uf ȧn rjyźe dih ȧbysła! ‘Człowieku, nie możesz tak cały czas siedzieć – wstań i poruszaj się trochę!’; Wen dy wyst zȧjn zu ȧmałik wi yta, wjyr wan byśtymt ny oüskuma – rjy dih! ‘Jeśli będziesz taki powolny, jak teraz, na pewno nie zdążymy – rusz się!’

poruszyć, poruszać (coś, czymś): Rjy dy züp, do zy ny ferbrit. ‘Poruszaj (pomieszaj) zupę, żeby się nie przypaliła.’; Der skaner wyt ny ata! – Hösty śun ȧ śtekjer gyrüt? Dos hyłft gywynłik. ‘Skaner nie działa! – Ruszałeś już wtyczkę? To zazwyczaj pomaga.’

ÖERNUNG s. f. (pl. ÖERNUNGA)

porządek: Kon ejs diöt ny gejn myt dan lumpa öernung cy maha? ‘Czy ona nie może tam pójść i zrobić porządku z tymi łajdakami?’

POŻYĆKI s. m. (pl. POŻYĆKJA)

porzeczka: Yh wył pożyćkja. – Oder wosfer pożyćkja? Dy pożyćkja kyna zȧjn rut, świöec oba wȧjs. ‘Chcę porzeczek. – Ale jakich porzeczek? Porzeczki mogą być czerwone, czarne albo białe.’

ŚTEŁ s. f. (pl. ŚTEŁN, dim. ŚTEŁA)

1. posada, stanowisko: Kymer dih jok, do dy krigst ȧ güty ȧn ȧ festy śteł. ‘Postaraj się tylko, żebyś dostał / dostała dobrą i stałą posadę.’

2. miejsce (gdzie są stali klienci): Mȧj müter hot kȧn śtand ufer Bejł ny, ok zy fü uf dy śtełn. ‘Moja matka nie miała w Białej straganu, tylko jeździła „na miejsca” (do domów stałych klientów).’

3. miejsce gospodarstwa, posiadłość: Mȧj ełdyn hon di śteł ny gykrigt, ok gykoüft.  ‘Moi rodzice nie dostali tej posiadłości, tylko ją kupili’.

Por. też: dy ferbłȧjnikjy śteł / dy ufhałdnikjy śteł ‘zabawa, rozrywka’.

NEJDERZECA (ZIH) v. (imp. sg. ZEC NEJDER, pl. ZECT NEJDER; part. perf. NEJDERGYZOCT + hon)

1. (z ZIH) posadzić (się), usiąść: Kuźe nȧj, zec dih nejder. ‘Chodź, usiądź.’; Wen wer yns wan cyr śysuł nejderzeca, wyt dö nist ny ejwerbłȧjn. ‘Kiedy usiądziemy do miski, nic tu nie zostanie.’

2. posadzić, postawić: Zec ȧ dźjada ufs wȧnła nejder ȧn fjy’ȧ cy yns, ȧ höt yns inda gan byzüht. ‘Posadź dziadka na wózek i przywieź go do nas, on nas zawsze lubił odwiedzać.’

Zob. też: → ZECA

BETA v. (imp. sg. BET, pl. BET; part. perf. GYBET + hon)

pościelić łóżko: Cyderjyśt müsty s’bet ufbeta, ȧn nöhta konsty gejn, wu dy wyłst. ‘Najpierw musisz pościelić łóżko, a później możesz iść dokąd chcesz.’

Por. też: ufbeta ‘zaścielić, pościelić’.

ÖEŚKOP s. f. (pl. ÖEŚKOPA)

pośladek: Ȧ hund höt mih gybysa ufer łynkja öeśkop. ‘Pies ugryzł mnie w lewy pośladek.’

FJYDYN (ZIH) v. (imp. sg. FJYDER, pl. FJYDYT; part. perf. GYFJYDYT + hon)

(po)śpieszyć (się), pośpieszać: Ny fjyder mih, bo’h wa yhta fergasa! ‘Nie pośpieszaj mnie, bo czegoś zapomnę!’; Müsty dih fjydyn, bo zyst wawer kuma ferśpöt. ‘Musisz się pośpieszyć, bo inaczej będziemy spóźnieni.’

UFROÜMA v. (imp. sg. ROÜM UF, pl. ROÜMT UF; part. perf. UFGYROÜMT + hon)