Słownik

ŚMJERGÜŚNIK s. m. (pl. ŚMJERGÜŚNIKJA)

śmierguśnik: Wen der wat jüh ȧzu mȧłȧjht wi ocin, water oüsśoün owi śmjergüśnikja. ‘Jeśli się ubierzecie byle jak, będziecie wyglądać jak śmierguśnicy.’

ŚMJERGÜST s. m. (pl. ŚMJERGÜSTA)

Śmiergust (tradycja związana z lanym poniedziałkiem): Ym Śmjyrgüst gingja jyśter zyty knȧht, wo zy śun hota ahca jür, ȧ yta gejn oü jyngjer büwa, oder zy hjyn ejer uf. ‘Kiedyś po śmierguście chodzili tacy kawalerowie, którzy mieli już 18 lat, a dzisiaj chodzą też młodsi chłopcy, ale za to też wcześniej przestają chodzić.’

ŁAHAWAT adj.

1. śmieszny, zabawny: Yhy zos mytum Nüśü ȧn mytum Mjeta ufer friöed cyzoma ȧn zy fercyłta zöfuł łahawaty gyśihta, do wer yns müsta dy boühja hałda. ‘Siedziałem z Anią i Marcinem na weselu i oni opowiadali tyle zabawnych historii, że musieliśmy się trzymać za brzuchy.’

2. śmieszne (ironicznie): Yhy hüt cü, wi zy kuzta, do dy wymysiöeryśy śpröh ej kȧ śpröh ny. Dos wiöe łahawat. ‘Słuchałem, jak oni mówili, że wilamowski nie jest językiem. To było śmieszne / żałosne.’

ROÜM s. m. (pl. RIÖEM dim. RIÖEMŁA)

śmietana, śmietanka: Der kȧfy ej güt, oder ȧ ziser roüm wje zih dergejn cy dam. ‘Kawa jest dobra, ale śmietanka by się do tego przydała.’

Por. też: der zisy roüm ‘śmietanka’, der zoüwer roüm ‘śmietana (kwaśna)’

ŚTANK s. m. (pl. ŚTENK)

smród: Gejwer weter, bo’h hałd y dam śtank ny oüs. ‘Chodźmy dalej, bo nie mogę wytrzymać w tym smrodzie.’

TROÜRIK adj., adv.

smutny: Ny bej troürik, ufs ander möł wyt’s der głyngja. ‘Nie bądź smutny / smutna, następnym razem dla ciebie wystarczy.’

MÜGJAASA s. n. (pl. MÜGJAASA)

śniadanie: Howerfłöka tejgja zjyr güt cym mügjaasa. ‘Płatki owsiane bardzo dobrze nadają się na śniadanie.’

Zob. też: → ASA₂

TRIÖEMA v. (imp. sg. TRIÖEM, pl. TRIÖEMT; part. perf. GYTROÜMT + hon)

1. śnić: Yhy troümt gestyn fu mer gycyłikja baba. ‘Śniłem wczoraj o swojej świętej pamięci babci.’

2. marzyć: S’triöemt zih mer ȧ ȧgja fjyrma. ‘Marzy mi się własna firma.’; Wen yh klin wiöe, troümt yh ind fu dam, do’h wa ȧ fojermon wada. ‘Gdy byłem mały / mała, zawsze marzyłem / marzyłam o tym, że będę strażakiem.’

Zob. też: → TROÜM

ŚNEJ s. m. (pl. (rzad.) ŚNEJA)

śnieg: Zȧjt gybata, ny hot frejwuł / Do wer dö śtejn undum gejwuł / Cy dam müswer nö nȧjtrata / Ym dos hytła śnej cy knata / S’mȧkja mytnama. ‘Prosimy was, nie miejcie pretensji / Że wam stoimy u szczytu domu / Do tego musimy jeszcze wejść / Wokół tego domku śnieg ugnieść / Dziewczynę wziąć ze sobą.’ (fragment pastorałki Zȧjt gybata); Der śnej fełt ȧn’ȧ błȧjt łejgja. ‘Śnieg pada i leży’; S’śnȧjt nö hater – ołys ej wȧjsüśik fum śnej gywiöda. ‘Śnieg pada jeszcze mocniej – wszystko stało się bielutkie od śniegu.’

Zob. też: → ŚNȦJN, → ŚNEJKŁOP

GIÖEW s. f. (pl. GIÖEWA, dim. GIÖEWŁA)

snop, snopek: Breng wjyr oüh hoüt dy giöewa / Nör śun ferenda an. ‘Przynosimy wam dzisiaj snopy / Po już skończonych żniwach.’

ŚNEJTÖWUŁ s. f. (pl. ŚNEJTÖWUŁN, dim. ŚNEJTÖWEŁA)

snowboard: Ufer śnejtöwuł cy fiöen dos müsty güt kyna ymfoła. ‘Żeby jeździć na snowboardzie, musisz umieć dobrze upadać.’

Zob. też: → ŚNEJ

ZYNWYT s. m. (pl. ZYNWYTA)

sobota: Fjesty ym zynwyt cyr müter? ‘Jedziesz w sobotę do matki?’

Por. też: der Usterzynwyt ‘Wielka Sobota’.

ZOFT s. m. (pl. ZOFTA, dim. ZOFTŁA)

sok: Trynksty ty myt cöker cy mytum zoft? ‘Pijesz herbatę z cukrem czy z sokiem?’; Yhy trynk ym łiwsta pomaranćazoft. ‘Najbardziej lubię pić sok pomarańczowy.’

Por. też: der sok ‘ts.’.

ZAŁC s. n. (pl. ZAŁCA)

sól: Jyśter łahta dy nökwyn fun djyfyn ymsrod, do dy Wymysiöejyn hon ufa fȧldyn załc gyzyt. ‘Dawniej sąsiedzi z okolicznych wiosek się śmiali, że Wilamowianie siali na polach sól.’; Ȧn Wymysiöejer, wo’ȧ handułt myt załc, hisa zy nöhta «der Załc-Winca», oder ȧ śrȧw zih Kuczmierczyk. ‘Pewnego Wilamowiana, który handlował solą, nazwano potem «Załc-Winca» (‘Słony Wincenty’), ale on pisał się (miał na nazwisko) Kuczmierczyk.’

ZAŁCA v. (imp. sg. ZAŁC, pl. ZAŁCT; part. perf. GYZAŁCA + hon)

(po)solić: Ny załc zöfuł, bo dy wyst dos ejwerzałca. ‘Nie sól tyle, bo przesolisz.’

ZÜS s. f. (pl. ZÜSA, dim. ZÜSŁA)

sos: Yhy as śwȧjnafłȧś ind myt züs, bo’s ej ȧzu mejer zoftik ȧn śmakhoftik. ‘Zawsze jem mięso wieprzowe z sosem, bo jest bardziej soczyste i smaczniejsze.’

FIHT s. f. (pl. FIHTA, dim. FIHTŁA)

sosna: Ufum hejwuł wühsa drȧj śejny fihta. ‘Na pagórku rosły trzy ładne sosny.’

Por. też: s’gyfihtik ‘las sosnowy’.

ŚUŁC s. m. (pl. ŚUŁCA)

sołtys: Der śułc reprezentjyt dy diöfłoüt. ‘Sołtys reprezentuje mieszkańców wsi.’

Por. też: der śołtys ‘ts.’.

ŚŁÖFA v. (imp. sg. ŚŁÖF, pl. ŚŁÖFT; part. perf. GYŚŁÖFA + hon)

spać: Gywys ys’s ȧ zyty łangśłöferyn owi yhy ȧn’s śłyft nö. ‘Pewnie ona jest takim śpiochem jak ja i jeszcze śpi.’; Śłöf, mȧj kyndła, fest / S’kuma fremdy gest. ‘Śpij, moje dzieciątko, mocno / Przychodzą obcy goście.’ (fragment piosenki Śłöf mȧj kyndła fest)

Por. też: śłöftrunka ‘senny’, zih oüsśłöfa ‘wyspać się’: Śłöf dih güt oüs! ‘Wyśpij się dobrze!’

FERBRIN v. (imp. sg. FERBRI, pl. FERBRIT; part. perf. FERBRANT + hon)

spalić (się), spłonąć: Jyśter, wen’s wiöe ju kȧ elektryśys ny, wün ufum krisboüm łihtła ȧn ny y ȧm ferbrant der krisboüm. ‘Dawniej, gdy nie było prądu, na choince były świeczki i niejednemu się choinka spaliła.’; Dy ołdy kjyh y Wymysoü ferbrant ym toüzyt noünhundyt zejwȧnfumfcikjer jür. ‘Stary kościół w Wilamowicach spłonął w 1957 roku.’

spalić (coś): Ȧ zuł kȧ ołdy papjyn ny ferbrin. ‘Nie należy palić starych papierów / dokumentów.’

UWAGA: z czasownikiem FERBRIN nie używa się ZIH.

Zob. też: → BRIN

ŚPEK^|TAKL s. m. (pl. ŚPEK^|TAKLN)

spektakl: Y Wymysoü maha zy śun zȧjt jün śpektakln yr wymysiöeryśa śpröh. ‘W Wilamowicach już od lat wystawia się spektakle w języku wilamowskim.’

ŚPYCIK adj.

spiczasty, ostro zakończony: Wen dy wjest ȧ bol myt yht śpycikjum śtusa, wyt zy cypłoca. ‘Jeśli uderzysz balonik czymś spiczastym, ten pęknie.’; Gat öbaht, dö zȧjn śpycikjy śtȧn! ‘Uwaga, są tu ostre kamienie!’

ZYNGJA v. (imp. sg. ZYNG, pl. ZYNGT; part. perf. GYZUNGA + hon)

(za)śpiewać: Der słöwik zyngt ȧzu śejn. ‘Słowik śpiewa tak pięknie.’; Zy zunga gestyn ȧzu głiöeśnje, do’ȧ hüt zy zyngja ym andyn end fur śtrös. ‘Śpiewali / Śpiewały wczoraj tak głośno, że było ich / je słychać na drugim końcu ulicy.’; Konsty fjyr yns yhta zyngja? ‘Możesz dla nas coś zaśpiewać?’

ZYNGJER s. m. (pl. ZYNGJYN)

śpiewak, piosenkarz: Gestyn wiöe’h ufum koncert fu ȧm zyngjer fu Ukrȧjin ȧn’ȧ hot ȧ zyty śejny śtym, do’h wa dos ni ny fergasa. ‘Wczoraj byłem / byłam na koncercie śpiewaka z Ukrainy i on miał tak piękny głos, że nigdy tego nie zapomnę.’

Por. też: dy zyngjeryn ‘śpiewaczka, piosenkarka’: S’Kliny-Hȧla ȧn s’Linküś-Ruzła dos wün cwü bykanty zyngjeryna y Wymysoü. ‘Elżbieta Matysiak (Mało Hala) i Rozalia Hanusz (Linkusiowo Rózka) były dwiema znanymi śpiewaczkami w Wilamowicach.’

ŚPȦJN v. (imp. sg. ŚPȦJ, pl. ŚPȦJT; part. perf. GYŚPEJN + hon)

splunąć, pluć: Zy ziöeta, do di papryk giöe ny śiöef ej, oder wi’h zy priöebjyt, mejh doüht’s, do’h wa śpȧjn. ‘Powiedzieli mi, że ta papryka nie jest w ogóle ostra, ale jak jej spróbowałem / spróbowałam, myślałem / myślałam, że będę pluł / pluła.’

Por. też: oüsśpȧjn ‘wypluć, wypluwać’.

RUTERÖK s. m. (pl. RUTEREK)

spódnica czerwona (element stroju wilamowskiego): Der ruterök ej śejn, oder har ej ȧzu śwjer, do’h nöhta bej ganc śwah. ‘Czerwona spódnica jest piękna, ale jest tak ciężka, że jestem potem całkiem zmęczona.’

Zob. też: → RÖK

RÖK s. m. (pl. REK, dim. RYKLA)

1. spódnica: Yhy ho gykrigt drȧj wymysiöejer rek fur baba. ‘Otrzymałem trzy wilamowskie spódnice od babci.’

2. marynarka: Fu mem ocug zȧjn nok dy höza gybłejn, ȧ der rök höt zih felün. ‘Z mojego garnituru zostały tylko spodnie, a marynarka się zgubiła.’

Zob. też: → BŁÖWERRÖK, → RUTERRÖK, → RYKLA, → ŚŁÖFRÖK

BŁÖWERÖK s. m. (pl. BŁÖWEREK)

spódnica niebieska (element stroju wilamowskiego): Der błöwerök ej ȧner fun śynsta wymysiöejer rek. ‘Spódnica niebieska jest jedną z najpiękniejszych wilamowskich spódnic.’

Zob. też: → RÖK

ŚTRIMIKJERÖK s. m. (pl. ŚTRIMIKJEREK)

spódnica pasiasta (element stroju wilamowskiego): Ider śtrimikjerök höt zen noma: błöwśtrimikjerök, płesnerök, gydrytaśtrimarök. ‘Każda spódnica pasiasta ma swoją nazwę: «błöwśtrimikjerök» (‘spódnica w niebieskie paski’), «płesnerök» (‘spódnica pszczyńska’), «gydrytaśtrimarök» (‘z kręconymi paskami’).’

Zob. też: → RÖK

HÖZA s. pl. tant. (dim. HYZŁA)

spodnie: Wyłsty uf dy Wȧjnahta noüy höza? ‘Chcesz na Boże Narodzenie nowe spodnie?’

Zob. też: → DRESHÖZA, → DŻINSAHÖZA, → GETNERHÖZA, → RÜRHÖZA, → UNDERHÖZA

DRESHÖZA s. pl. tant.

spodnie dresowe, dresy: Yhy mü mer noüy dreshöza kiöefa, do’h ny śam mih y dy krefterȧj cy gejn. ‘Muszę kupić sobie nowe dresy, żebym nie wstydził się chodzić na siłownię.’

GETNERHÖZA s. pl. tant.

spodnie ogrodniczki: Der gatner trjet getnerhöza. ‘Ogrodnik nosi ogrodniczki.’

RÜ s. f., sg. tant.

spokój: Yhy wył kȧ gest ny, yhy wył hȧlikjy rü hon. ‘Nie chcę żadnych gości, chcę mieć święty spokój’

Por. też: rü gan ‘da(wa)ć spokój’: Ga mer rü! ‘Daj mi spokój!’; rün ‘odpoczywać, odpocząć’: Har wje ok łejgja ȧn rün. ‘On by tylko leżał i odpoczywał.’

RÜIK adj., adv.

spokojny, spokojnie: Ejs rüik, s’ej nö zot cȧjt. ‘Jedz spokojnie, mamy jeszcze sporo czasu.’

ŚTYŁ / ŚTYŁNIK adj., adv.

1. spokojny, spokojnie: Har ej zjyr śtył, oder, wi zy dos kuza, śtył woser rȧjst dy üwyn. ‘On jest bardzo spokojny, ale, jak się mówi, cicha woda brzegi rwie.’

2. cichy, cicho: Jyr, łoüzbüwa, water diöt śtyłnik zȧjn, oba ny? ‘Wy, łobuzy, będziecie cicho czy nie?’

Por. też: śtylüśik ‘cichutki, cichutko, bardzo cicho, bardzo cichy’: Ok bej śtylüśik, bo dy kyndyn śłöfa. ‘Tylko bądź cichutko, bo dzieci śpią.’

ŚPORT s. m. (pl. ŚPORTA)

sport: Śport cy trȧjn ej güt fjyn gyzunda. ‘Uprawianie sportu jest dobre dla zdrowia.’

ŚRȦJWWȦJZ s. f. (pl. ŚRȦJWWȦJZA)

sposób zapisu, pisownia: Ider, wo śrȧw wymysiöeryś, gybroüht jyśter zȧj ȧgja śrȧjwwȧjz. ‘Każdy, kto pisał po wilamowsku, dawniej używał swojej własnej pisowni.’

DERWIÖERA v. (imp. sg. DERWIÖER, pl. DERWIÖERT; part. perf. DERWIÖERT + hon)

1. spostrzec, zauważyć, zorientować się: Wi’h śun ys gyweł wiöe kuma, derwiöert yh, do’h men pülarys ben mer ny hot. Ȧzu dryt yh mih ym ȧn yh ging yn ham cyryk. ‘Jak już przyszedłem do sklepu, zorientowałem się, że nie mam przy sobie portfela. Więc zawróciłem i poszedłem z powrotem do domu.’

2. dowiedzieć się: Yta, wi’ȧ wiöe benum y Win, derwiöert’ȧ fönum ny fejł mejer. ‘Teraz, gdy był u niego w Wiedniu, nie dowiedział się od niego o wiele więcej.’

Por. też gywiöert wada / derwiöert wada ‘ts.’

BYGȦNN v. (imp. sg. BYGȦN, pl. BYGȦNT; part. perf. BYGȦNT + zȧjn)

spotkać: Wi’h fü uf dy wakanc roüs, bej’h y hefa noüa łoüt bygȧnt ȧn ho’h gymaht hefa bykantśofta. ‘Gdy wyjechałem na wakacje, spotkałem wielu nowych ludzi i zawarłem wiele znajomości.’; Gydenksty, wi wer jum bygȧnta? ‘Pamiętasz, jak go spotkaliśmy?’

UWAGA: czasownik BYGȦNN łączy się z celownikiem (dat.).

SHOCKA s. f. (pl. SHOCKJA)

spotkanie (zazwyczaj nieplanowane): Yhy błȧ śtejn myter nökweryn fercyła, do köma oü dy müma ȧna fetyn fur nökśoft ȧn s’maht zih diöt ȧ gancy shocka. ‘Zatrzymałem / Zatrzymałam się, żeby porozmawiać z sąsiadką, to przyszli też sąsiedzi i zrobiło się z tego całe spotkanie.’

Por. też: dy bȧnklashocka ‘spotkanie, posiedzenie na ławce’.

Zob. też: → TROF

TROF s. m., n. (pl. TREF, dim. TRAFŁA)

1. spotkanie: Gestyn wiöe’h ufum trof fu ynzer gyzełśoft ȧn yh ho hefa noüys ufgyhüht ȧn derwöst. ‘Wczoraj byłem / byłam na spotkaniu naszego stowarzyszenia i wiele usłyszałem / usłyszałam i się dowiedziałem / dowiedziałam.’

2. strzał, trafienie: Dos, wi dy jum gestyn höst cyrykgyziöet, dos wiöe ȧ güter trof! ‘To, jak mu odpowiedziałaś / powiedziałaś wczoraj, to był celny strzał.’

Por. też: dy zicung ‘posiedzenie’, ‘(walne) zebranie, sesja rady’: Wen ej dy zicung fu ynzer gyzełśoft? ‘Kiedy jest walne zebranie naszego stowarzyszenia?’; Dy mama wyt śpyter yn ham kuma, bo zy ej ufer zicung yr gymȧn. ‘Mama później wróci do domu, bo jest na zebraniu w budynku urzędu gminy.’

Zob. też: → SHOCKA

TRAFA (ZIH) v. (imp. sg. TRAF, pl. TRAFT; part. perf. GYTROFA + hon)

1. spot(y)kać (się): Wȧsty, wan yh ho gestyn gytrofa? Ȧ Jȧśkja-feter! ‘Wiesz, kogo wczoraj spotkałem / spotkałam? Wujka / Pana Jana!’; Wen trafwer yns wejder? ‘Kiedy się znowu spotkamy?’

2. przydarzyć się, przydarzać się, dotknąć (spot(y)kać): Uf dy ołda tag hot mih nö ȧ zyta unzułd gytrofa. ‘Na stare lata spotkało mnie jeszcze takie nieszczęście.’

3. trafi(a)ć: Śis ȧzu, do dy tryfst! ‘Strzelaj tak, żebyś trafił!’; Yh wiöd ym krig fu ȧr koüł gytrofa ȧn fu derzynt mü’h myta koüłn gejn. ‘Na wojnie zostałem trafiony / trafiona kulą i od tego czasu muszę chodzić o kulach.’; Dos ej zjyr ȧ gytrofa gyśenk! ‘To bardzo trafiony prezent!’

4. natrafi(a)ć, natknąć się (na coś): Yhy ho uf ȧn skorp y mem giöeta gytrofa! ‘Natrafiłem / Natrafiłam na skarb w swoim ogródku!’

BȦJHTA (ZIH) v. (imp. sg. BȦJHT, pl. BȦJHT; part. perf. GYBEHT + hon)

spowiadać (się): Wen dy dih höst gybeht an dy byst łihtyn, konsty gejn cym byryhta. ‘Jeśli się wyspowiadałeś i jesteś trzeźwy, możesz iść do komunii.’ (HM, 1930); S’ej yta kȧ fiöer ny, wo’ȧ mih wje kyna bȧjhta. ‘Nie ma teraz księdza, który by mnie mógł wyspowiadać.’

FERŚPÖT adj.

spóźniony, opóźniony: Wjyr łön oüh kena, do der «Pomüż» cug fu Krök bocy uf Śćećin ej funfca minüta ferśpöt. ‘Informujemy, że pociąg «Pomorze» relacji Kraków–Szczecin jest opóźniony o 15 minut.’

PRIFA v. (imp. sg. PRIF, pl. PRIFT; part. perf. GYPRIFT + hon)

1. sprawdzić, sprawdzać: Mȧ djef inda prifa, op dy zȧta ym instrument śtyma, wȧł’ȧ cy śpejła ofyngt. ‘Powinno się zawsze sprawdzać, czy struny instrumentu są nastrojone, zanim zacznie się grać.’

2. egzaminować: Gestyn hon dy profesiöen mȧj tohter ȧzu łang gyprift, oder zy höt füt byśtanda. ‘Wczoraj profesorowie bardzo długo egzaminowali moją córkę, ale jednak zdała.’

Zob. też: → PRIFNAN

RȦHT adj.

1. sprawiedliwy, słuszny, prawy: Di müm hałt, di wiöe ju zjyr rȧht, oder yhy kant zy ny. ‘Ta ciotka była podobno bardzo uczciwa, ale ja jej nie znałem.’

2. prawy: Myter rȧhta hand kon yh śrȧjwa, ȧ myter łynkja kon yh jok śenklik krycułn. ‘Prawą ręką mogę pisać, a lewą mogę tylko brzydko bazgrać.’

FERKIÖEFA (ZIH) v. (imp. sg. FERKIÖEF, pl. FERKIÖEFT; part. perf. FERKOÜFT + hon)

sprzedać (się): Cy wos hower zöfuł fidgetspinnyn derzȧnk gykoüft, wen zy yta zih giöe ny łön ferkiöefa? ‘Po co kupiliśmy wtedy tyle fidget spinnerów, jak się teraz wcale nie sprzedają?’; Dos oüta müsty śun łang hon ferkoüft – dü höst ufys zöfuł giełd gan, do dy wjest der kyna ȧ noüys kiöefa! ‘Ten samochód powinieneś był / powinnaś była już dawno temu sprzedać – wydałeś / wydałaś na niego tyle pieniędzy, że mógłbyś / mogłabyś kupić nowy!’

Por. też: zih (ny) łön ferkiöefa ‘(nie) dać się sprzedać’. Wyrażenie używane w kontekście rozumienia jakiegoś języka. Jeśli ktoś go rozumie, nie da się sprzedać, jeśli nie – można omawiać przy nim wszystko i nic nie zrozumie, nawet gdyby miano go sprzedać: O, to ferśtejsty wymysiöeryś? Wysty dih ny łön ferkiöefa! ‘O, to rozumiesz po wilamowsku? Nie dasz się sprzedać!’

FERKIÖEFER s. m. (pl. FERKIÖEFYN)

sprzedawca: Der ferkiöefer ej uf dy poüz ganga, s’gyweł ej uf ȧ wȧjł cü. ‘Sprzedawca poszedł na przerwę, sklep jest chwilowo nieczynny.’

Por. też: dy ferkiöeferyn ‘sprzedawczyni’.

ŚWAŁA v. (imp. sg. ŚWAŁ, pl. ŚWAŁT; part. perf. GYŚWUŁA + zȧjn)

(s)puchnąć, pęcznieć:

ZYŁWER adj.

1. srebrny (ze srebra): Dy zyłwer kroücła cym wymysiöejer ociwerik bröhta zy jyśter fu Win. ‘Srebrne krzyżyki do stroju wilamowskiego przywożono dawniej z Wiednia.’

2. srebrny (kolor): Kiöef źe ȧ kyt ufȧ krisboüm, ok do zy ny zo zȧjn zyłwer, ok rut. ‘Kup łańcuch na choinkę, ale żeby nie był srebrny, tylko czerwony’

Por. też: s’zyłwer ‘srebro’.