Słownik

FOTER s. m. (pl. FATYN, dim. FATELA)

ojciec: Mȧj foter at ufer köłagrüw. ‘Mój ojciec pracuje w kopalni.’

Por. też: der tȧta ‘tata’.

HAMYT s. f. (pl. HAMYTA)

1. ojcowizna (miejsce, gdzie człowiek się urodził i wychował i / lub majątek, gdzie się wychował, należący do rodziców): Di gywendyn dö dos ej mȧj hamyt, ȧ jes diöt hota zy jok cügykoüft, diöh dos hȧst zih jes gywend «Noüłand». ‘Te stajania tu to jest moja ojcowizna, a tamto tam zostało dokupione, dlatego tamto stajanie nazywa się «Noüłand» (dosł. ‘nowa ziemia’).’; Dos ej mȧj hamyt, dö bej’h gybün ȧn ufgywahsa. ‘To moja ojcowizna / mój dom rodzinny, tu się urodziłem i wychowałem.’ – w tym znaczeniu używany jest również rzeczownik dy hȧjmat, który związany jest przede wszystkim z domem rodzinnym, podczas gdy HAMYT kojarzony jest przede wszystkim z ziemią.

2. ojczyzna (ziemia lub miejsce, z którym człowiek się czuje związany lub z którego pochodzi): Yhy bej yr hamyt śun łang ny gywast. ‘Już dawno nie byłem w ojczyźnie.’

OJE^|RUMA / ^|OJERUMA / O^|JERUMA interj.

ojej (wyraz zaskoczenia, zdziwienia, radości, rozpaczy), (z NȦ) o nie: Ojeruma, fu dam wöst yh nist ny! ‘Ojej, o tym nic nie wiedziałem!’ Ojeruma nȧ! Wos wawer yta maha? ‘O nie! Co teraz zrobimy?’; Ojeruma, s’ej oder hȧs! ‘Ojej, ale gorąco!’; Ojeruma, dos ej interesantyś! Fu wam hösty dos? ‘Ojej, to jest interesujące! Od kogo to masz?’; Ojeruma, ȧzu tojer ej dos? ‘Ojej, to takie drogie?’

Rzadziej używaną formą jest o^|jezuma: Ojezuma nȧ, mȧj koc ej ȧdkłoüfa! ‘O nie, uciekł mi kot!’

Por. też: Jezüs Mȧryja ‘Jezus Maria, ojej, o Boże, mój Boże’: Jezüs Mȧryja, dos ej ȧ strah ufer wełt, wos zih höt! ‘Jezus Maria, strach się bać, co się na świecie dzieje!’

FANSTER s. n. (pl. FANSTYN, dim. FȦNSTELA)

okno: Ufs fanster dö pöhta zy ȧn śłöfa łisa zy ny. ‘W okno pukali i spać mi nie dali.’ (fragment piosenki O mȧj łiwy müter);

Por. też: cym fanster roüs- ‘przez okno’: Zy zöha cym fanster roüs. ‘Spojrzeli przez okno.’; Har śprung cym fanster roüs. ‘Wyskoczył przez okno.’

OÜG s. n. (pl. OÜGA, dim. ÖEGLA)

oko: Dy oüga tün mer wej. ‘Oczy mnie bolą.’; Dy cyklopa zȧjn dos zyty öelbżyma / riza, wo zy hon jok ȧ oüg. ‘Cyklopy to takie olbrzymy, które mają tylko jedno oko.’

YMȦ praep. (acc.)

około (w przybliżeniu): Dy jyśty hełcera kjyh y Wymysoü wiöd ymȧ toüzyt drȧjhundyter jür ufgyśtełt. ‘Pierwszy drewniany kościół zbudowano w Wilamowicach około 1300 roku.’; Ku cy mjyr ymȧ mytag. ‘Przyjdź do mnie koło południa.’ – podobnie jest używany również wyraz → YHTA.

Zob. też: → YM

PERJOD s. m. (pl. PERJODA)

okres, menstruacja: Der perjod ej ȧ fizjologićnikjer proces, by wyłum ȧ śyht fur barmüterhoüt zih ośyłt. ‘Menstruacja to fizjologiczny proces polegający na złuszczaniu się warstwy błony śluzowej macicy.’

OÜGAGŁYZYN s. pl. tant.

okulary: Yhy mü mer łön maha noüy oügagłyzyn, bo di zȧjn śun cy śwah. ‘Muszę sobie sprawić nowe okulary, bo te są już słabe’.

YŁ s. n. (pl. YŁN, dim. YŁIHŁA)

oliwa, olej: Wen’s y mem foter ȧzu dy knija kwićta, ziöet’ȧ: śod, do mȧ ył diöt ny kon nȧjgisa, wjyn oły głejdyn beser ata. ‘Kiedy mojemu ojcu tak (bardzo) trzeszczały kolana, powiedział: szkoda, że nie można wlać tam [do stawów] oleju, wszystkie członki działałyby lepiej.’

OMAHA v. (imp. sg. MAH O, pl. MAHT O; part. perf. OGYMAHT + hon)

1. omaścić, omaszczać: Arpułn myt śłykjermyłih, ogymaht myt śpyrkja, ej s’besty asa. ‘Ziemniaki z kwaśnym mlekiem, omaszczone skwarkami, to jest najlepsze jedzenie.’

2. przymocow(yw)ać, przytwierdzić, przytwierdzać: Zej hon ȧ öebroz ufer wand ogymaht, ȧ wyt hałda wi der luteryśy gława. ‘Przymocowali / Przymocowały obraz na ścianie, będzie się trzymał bardzo mocno.’

Zob. też: → MAHA

HAR₁ pron.

on (zaimek osobowy): Har wiöe ȧ bjyrtikjer Wymysiöejer, ȧ śpüt dos ȧn’ȧ wöst fu dam. ‘Był rodowitym Wilamowianem, czuł to i wiedział o tym.’; Dö hower ȧn büwa fum dökter, ȧr wył kuza wymysiöeryś! ‘Tu mamy chłopca od lekarza (syna lekarza), on chce mówić po wilamowsku!’; Hütsty ny, do’ȧ zih ym yns kymyt ȧn do wer diöh ejn ȧn fjyr ejn ława? ‘Nie słyszałeś, że się o nas troszczy i że żyjemy przez niego (dzięki niemu) i dla niego?’ Ejm ys’s eng. ‘Jemu / jej jest ciasno.’; Zej ging mytum śpacjyn. ‘Poszła z nim na spacer.’; Zy hota’m oü gan fłȧś uf klina tełela ȧna wȧjn y głyzeran kełihła. ‘Dały mu też mięso na małych talerzykach i wino w szklanych kieliszkach.’ (LM 1907); Yhy wył ufȧ ȧni ny zan. ‘Nie chcę na niego nawet patrzeć.’

Formy ȦR i ȦN używane są bardzo rzadko. Formę ȦN spotyka się właściwie tylko w tekstach sprzed II wojny światowej.

Forma -M w celowniku (dat.) występuje tylko z przyimkami → CWYŚA i → NAWA: Yhy bej cwyśam ȧn cwyśar. ‘Jestem między nim i nią.’; Yhy bej nawam. ‘Jestem przy nim / przy niej.’

Gdy forma ’Ȧ w mianowniku i bierniku (nom. i acc.) występuje po samogłosce, wymawiana jest jako jȧ: Yhy ho’ȧ gyzan. ‘Widziałem / Widziałam go’ wym. Yhy ho jȧ gyzan.

Dawniej występował również przysłówek har oznaczający ruch w kierunku do mówiącego. Dziś zachował się on właściwie tylko w zwrocie → HEJN ȦN HAR. Używano go również jako przedrostka har-, por.: harkuma ‘przyjść, przybyć (tutaj)’, harrȧjta ‘(nad)jechać (tutaj) konno’ – we współczesnym języku zupełnie nieużywany.

ZEJ₁ pron.

ona (zaimek osobowy): Zej śtiörw ufȧ hacśłag. ‘Ona zmarła na zawał.’; Yhy fret zy śun fu dam. ‘Już ją o to pytałem.’; [B]oüta śül ȧn ȧ rȧjhy kjyh / war’z myt andyn kjyhja fergłyh. ‘Zbudowali szkołę i bogaty kościół / któż go do innych kościołów porównywał.’ (FB 1921); Cwe hundyt złoty go’h’er y dy hand, do zy höt uf wos. ‘Dwieście złotych dałem / dałam jej do ręki, żeby na coś miała.’; Wjyr oły gingja myter myt. ‘Wszyscy poszliśmy razem z nią.’

Forma Z’ używana jest bardzo rzadko – najczęściej spotkamy ją w tekstach sprzed II wojny światowej albo w tekstach poetyckich lub stylizowanych. Z’ w liczbie pojedynczej (sg.) używane jest prawie nie używane i występuje głównie w liczbie mnogiej (pl.) → ZEJ₂.

Zob. też: → ZEJERYN

ZEJ₂ pron.

oni, one (zaimek osobowy): Zej łisa mih ufȧ ürlop yn ham. ‘Oni puścili mnie na urlop do domu.’; Jyśter śtinda dy Wymysiöejeryna fum bet ny uf, wȧł zy zih ny hota gyhoüt. ‘Dawniej Wilamowianki nie wstawały z łóżka, zanim się nie zaczepiły.’; Niöen’z oü twȧgla cym hjeta brut, / Zyngja’z łöstik, zȧjn fryś ȧn rut. ‘Żują też serki z twardym chlebem, / Śpiewają radośnie, są zdrowi i czerwoni.’ (FB 1921); Zy śunta dy biöem, wo zy ny zocta, bo zy gyhüta ny y jyn. ‘Szanowali drzewa, których nie sadzili, bo nie należały do nich.’; Har go’ȧ rü. ‘On dał im spokój.’; Dy ałda łoüt łisa’n ida fjywyt s’błüt łön oba ȧgln zeca. ‘Starsi ludzie dawali sobie co roku spuszczać krew albo przystawiać pijawki.’ (HM 1930); Yhy wył njynt ny gejn myta. ‘Nie chcę z nimi nigdzie iść.’

Formy Z’ i N’ używane są bardzo rzadko – najczęściej spotkamy je w tekstach sprzed II wojny światowej albo w tekstach poetyckich lub stylizowanych.

Gdy ’Ȧ występuje po samogłosce, wymawiane jest jako jȧ: Har go’ȧ rü. ‘On dał im spokój.’ wym. Har go jȧ rü.

W języku wilamowskim często używa się zaimka ZEJ₂ w funkcji bezosobowej: Wen zy łoüta yr kjyh, dos hȧst, s’ej cwełf. ‘Jeśli dzwonią w kościele, to znaczy, że jest dwunasta’; Ȧ klina Fiat mahta zy bocum cwetoüzytsta jür. ‘Małego Fiata produkowano do 2000 r.’; Zy kuza, do dy łoüt ȧn dy afa zȧjn ym gyłyhter zjyr enłik. ‘Podobno (Mówi się, że) ludzie i małpy są do siebie bardzo podobni pod względem genetycznym.’

EJS pron.

1. ono, ona (zaimek osobowy rodzaju nijakiego): Ejs ej fjyr dejh zu mił, ȧ wos höst dü jum gyziöet? ‘Ona jest dla ciebie tak miła, a co jej powiedziałeś / powiedziałaś?’; Yhy ho ȧ noü radjo gykoüft. S’wiöe ganc tojer! Yhy wa’s bałd oüspaka. ‘Kupiłem / kupiłam nowe radio. Ono było dość drogie! Zaraz je rozpakuję.’; Ȧ fad cy hon dos ej güt, oder wos wysty mytum maha? ‘Dobrze jest mieć konia, ale co będziesz z nim robić?’;

2. (nom.) to (zaimek zastępujący dowolny wyraz lub całe zdanie / konstrukcję): War ging diöt ferhejn? – S’wiöe ynzer nökwer. ‘Kto tam przechodził? – To był nasz sąsiad.’; Wün dos dy kyndyn fun Kućmjerćykiśa? – Nȧ, s’wün fum Biba-Jȧśkja. ‘Czy to były dzieci Kuczmierczyków? – Nie, [to były dzieci] od Biba-Jaśka.’; Kensty dan kłopa? – Ju, s’ej mȧj güter kolega. ‘Znasz tego mężczyznę? – Tak, to mój dobry kolega.’; Ys’s ny śejn, cy hon, wos cy maha? ‘Czy to nie piękne, żeby mieć co robić?’; Yhy ho ȧ Jȧśki fjyr dy wür gan. S’ej mȧj gyhȧjmy kȧjt, ȧzu ziöe dos weter y nimanda, güt? ‘Naprawdę kocham Jaśka. To moja tajemnica, więc nie rozpowiadaj tego nikomu, dobrze?’

3. (nom.) podmiot formalny: S’ej ny cym głiöen! ‘Nie do wiary!’; Kyndyn, łoüft yn ham, bo’s śpryt śun, ȧn wyt’s nö bałd ofanga śtiöek cy rȧnn! ‘Dzieci, biegnijcie do domu, bo już mży, a jeszcze się zaraz rozpada!’; Hoüt ys’s zjyr kałd hesa. ‘Dzisiaj na zewnątrz jest bardzo zimno.’; Wi gejt’s der? ‘Jak ci idzie?’; Fu ider rejgl gyt’s nȧtjyrłik oüsnoma. ‘Od każdej reguły oczywiście są wyjątki.’

Podmiotu formalnego nie tłumaczymy z reguły na język polski: dubluje on informację gramatyczną i występuje w zdaniu tylko dlatego, że zdania oznajmujące i pytające w języku wilamowskim muszą mieć podmiot: wyjątki stanowią rzadkie wypadki pomijania zaimków osobowych w drugiej osobie liczby pojedynczej (patrz → DÜ). Pominięcie podmiotu jest poważnym błędem i może zupełnie zmienić sens zdania (przypomina to np. język angielski czy niemiecki): S’gejt ȧmałik. ‘Ona / ono idzie powoli’ lub ‘Idzie powoli (np. praca lub inna czynność)’ – por. Gejt ȧmałik. ‘Idźcie / chodźcie powoli.’ Dotyczy to też innych zaimków: Yhy śrȧjw ȧn briw. ‘Piszę list.’ – por. Śrȧjw ȧn briw. ‘Napisz list.’

4. (nom.) podmiot pozorny (tylko na początku zdania): S’köma oü ander mȧkja, di jum nawet cüzoha, oder har maht’um nist deroüs. ‘Przychodziły też inne dziewczyny, które się mu nawet przyglądały, ale on sobie nic z tego nie robił.’; S’zȧjn zöfuł śpröha ufer wełt, ȧn yhy ho zu wing cȧjt! ‘Jest tyle języków na świecie, a ja mam tak mało czasu!’; S’wundyt mih ny, do’ȧ höt dy prifnana ny byśtanda: har hot zih koüm gyłjyt! ‘Nie dziwi mnie, że nie zdał egzaminów: on ledwo się uczył!’

Podmiot pozorny używany jest po to, żeby zachować regułę, według której orzeczenie ma zajmować drugie miejsce w zdaniu, a jednocześnie chcemy użyć innych części zdania po orzeczeniu. Ten rodzaj podmiotu występuje tylko na początku zdania. Jeśli inna część zdania ma znaleźć się w miejscu podmiotu pozornego, nie stosuje się go: S’łoga ȧ piöer bihła ufum tejś. ‘Leżało kilka książek na stole.’ – por. Ufum tejś łoga ȧ piöer bihła. ‘Na stole leżało kilka książek.’ lub Ȧ piöer bihła łoga ufum tejś. ‘Kilka książek leżało na stole.’

W języku wilamowskim rodzaju nijakiego często używa się w stosunku do kobiet, z którymi mówiący / mówiąca pozostaje w zażyłych, przyjacielskich relacjach, albo od których jest starszy / starsza. Użycie rodzaju nijakiego lub żeńskiego można porównać do mówienia do kogoś per ty lub per pan / pani w języku polskim: Yhy ken s’Hȧla fu klinüf, ejs ej gyśȧjt. ‘Znam Elżbietę od dziecka, jest mądra.’; Yhy ho dy Hȧla gestyn kenagyłjyt – zy ej zjyr ȧ gyśȧjty persün! ‘Poznałem Elżbietę wczoraj – ona jest bardzo inteligentną osobą!’

Forma -YS w bierniku (acc.) występuje tylko z przyimkami → FJY(R)₂, → UF i → YM₁: Wifuł wjesty gan fjyrys? ‘Ile byś za to dał? [pytanie o cenę]’; Zy kom cym fanster ȧn zy pöht ufys. ‘Podeszła do okna i zapukała w nie.’; Dü müst dih ymys mejer kymyn. ‘Musisz bardziej się o nią starać.’ – dawniej występowała również z → Y: S’ej ȧ zjyr gyśtałt mȧkja, s’ej kȧ wunder, do’ȧ zih ȧjnys ferłiwt höt. ‘To bardzo urodziwa dziewczyna, to nie dziwota, że się w niej zakochał.’ (HM 1930)

Forma -M w celowniku (dat.) występuje tylko z przyimkami → CWYŚA i → NAWA: Yhy bej cwyśam ȧn cwyśar. ‘Jestem między nim i nią.’; Yhy bej nawam. ‘Jestem przy nim / przy niej.’

ZYNKJA v. (imp. sg. ZYNK, pl. ZYNKT; part. perf. GYZUNKA + zȧjn)

1. opadać, obniżyć się, zapaść się: Dy ołdy hyt ej śun tȧlwȧjz y dy ad gyzunka. ‘Stary dom zapadł się już częściowo w ziemię.’;

2. (u)tonąć: Y dam śejf ym kadłüb wiöe ȧ łöh, ȧn diöh dos wiöe’ȧ gyzunka. ‘W kadłubie tego statku była dziura i statek przez to zatonął.’

^|YMGEJN₁ v. (imp. sg. GEJ YM, pl. GEJT YM; part. perf. YM(GY)GANGA + hon)

opiekować się, zajmować się kimś: Yhy füt mih inda, war wyt mih uf dy ołda tag ymgejn, oder gyłyklik fund zih ȧ güt zejła, wo’s ym mejh traht. ‘Zawsze się martwiłem / martwiłam, kto będzie się mną opiekował na stare lata, ale znalazła się dobra duszyczka, która o mnie dba.’

RAFA s. m. (pl. RAFA, dim. RAFŁA)

1. opona: Yhy ho ȧ cyśpałta rafa. ‘Złapałem gumę.’

2. obręcz: Dy rafa hałda s’bytła cyzoma. ‘Obręcze trzymają beczkę.’

FERCYŁA v. (imp. sg. FERCYŁ, pl. FERCYŁT; part. perf. FERCYŁT + hon)

1. opowiedzieć, opowiadać: Hösty jum śun di noüyśy kȧjt fercyłt? ‘Opowiedziałeś / opowiedziałaś mu już tę nowinę / nowość?’; Ku cy mjyr, wawer yns nejderzeca ȧn fu mȧłȧjht-wos fercyła. ‘Przyjdź do mnie, usiądziemy sobie i będziemy opowiadali o tym i o tamtym.’

2. (po)rozmawiać: Wjyr müsa yns śtȧjder trafa ȧn fercyła. ‘Musimy się częściej spotykać i rozmawiać.’

Używa się też formy dercyła ‘ts.’.

OPTYMIST s. m. (pl. OPTYMISTA)

optymista: Der optymist zit inda dos, wo brengt höfnan. ‘Optymista zawsze widzi to, co przynosi nadzieję.’

Por. też: dy optymistyn ‘optymistka’.

OPŁOTKI s. m. (pl. OPŁOTKJA)

opłatek: Ym Hȧliköwyt brȧhwer zih myta opłotkja. ‘Na Wigilii łamiemy się opłatkami.’

Rzadziej używają formą jest s’ömbłatła ‘ts.’.

ORDYNER / ÖERDYNER adj., adv.

1. ordynarny, prostacki: Yhy hüht’um cü, ȧn yh wöst gryhta, do dos ej ȧ öerdynerer menć. ‘Posłuchałem go i od razu wiedziałem, że to jest ordynarny człowiek.’

2. zwyczajny, zwykły: Dos tihła past ny ufȧ hȧltag, s’ej ȧzu mejer ordyner. ‘Ta chustka nie pasuje na święto, ona jest taka bardziej zwyczajna.’

ÜGȦ^|NIST / ÖERGȦ^|NIST s. m. (pl. ÜGȦ^|NISTA / ÖERGȦ^|NISTA)

organista: Jyśter zos der öergȧnist ufer bejn mytum ryk kȧm ełter, bo ȧzu wiöe dy ügl gyboüyt. ‘Dawniej organista siedział na chórze plecami do ołtarza, bo tak były zbudowane organy.’

Por. też: dy ügȧ^|nistyn / öergȧ^|nistyn ‘organistka’.

ÜGL s. f. (pl. ÜGLN)

organy (instrument muzyczny): Y wymysiöejer kjyh gyt’s yta kȧ wełtikjy öergȧnista, ok dy nuna śpejła ufer ügl. ‘W kościele w Wilamowicach nie ma teraz świeckich organistów, tylko siostry zakonne grają na organach.’

UWAGA: wyraz ÜGL ma dwie sylaby; w odróżnieniu od języka polskiego wyraz ten ma liczbę pojedynczą.

NUS s. m. (pl. NYS, NYSŁA)

orzech: Nys zȧjn gyzund. ‘Orzechy są zdrowe.’; Brengja’m kyndła epułn, nysła. ‘Przynoszą dzieciątku jabłka, orzeszki.’ (fragment piosenki Śłöf mȧj kyndła fest)

Por. też: der hozułnus ‘orzech laskowy’.

Zob. też: → WȦLĆ(J)ANUS

WȦLĆ(J)ANUS s. m. (pl. WȦLĆ(J)ANYS, dim. WȦLĆ(J)ANYSŁA)

orzech włoski: Dy wȧlćanys hȧsa zy ȧzu diöh dos, do zy wahsa ym wełśa łand. ‘Orzechy włoskie nazywają się tak, bo rosną we Włoszech (dosł. ‘w ziemi włoskiej’).’

CIEKAWOSTKA: ‘Włoch’ to po wilamowsku der Wełśy lub der Itȧljener, a ‘włoski’ to / wełś- lub itȧljenyś, ale dawniej występowała również forma wȧlć ‘włoski’ – stąd nazwa orzechów.

Zob. też: → NUS

ODUŁ s. m. (pl. ODUŁN, dim. ODEŁA)

orzeł: S’gyt y Wymysoü kȧ odułn ny, hyhstyns do ym Estrȧjhyś-Madźjaryśa wapyn. ‘W Wilamowicach nie ma orłów, no chyba że w herbie Austro-Węgier.’

ȦKSUŁ s. f. (pl. ȦKSUŁN, dim. ȦKSEŁA)

oś: Dy Ad ȧn der wiöen hon ȧ ȧksuł. ‘Ziemia i wóz mają oś.’

WESP s. f. (pl. WESPA, dim. WESPŁA)

osa: Dy wespa frasa yn borüwkja grusy łehjyn oüs. ‘Osy wyjadają w borówkach wielkie dziury.’

ZIDLER s. m. (pl. ZIDLYN)

osadnik: Dy jyśta zidlyn köma uf Wymysoü fum Öwyt. ‘Pierwsi osadnicy przybyli do Wilamowic z Zachodu.’

Równie często używaną formą jest również der ozidler ‘ts.’.

Por. też: dy zidleryn ‘osadniczka’.

AHT num. (ord. AHT-, s. AHTER)

osiem, 8: Wymysoü wiöe ogyśtyft ymȧ ahthundyt jür y dam. ‘Wilamowice zostały założone blisko 800 lat temu.’; Yh bej der ahty. ‘Jestem ósmy.’

AHCIK num. (ord. AHCIKST-, s. AHCIKJER)

osiemdziesiąt, 80: Uf zen ahciksta gybürtstag zȧjn hefa gest gykuma. ‘Na jego 80 urodziny przyszło wielu gości.’; Ejwermün ho’h ahcik jür. ‘Jutro będę miał 80 lat.’

AHCA num. (ord. AHCYT-, s. AHCYNER)

osiemnaście, 18: Ȧ tiöe kȧ alkohol ny trynkja, wȧł’ȧ ahca jür ny höt. ‘Nie powinno się pić alkoholu, zanim ukończy się 18 lat.’; Har wiöe gybün ym cwetoüzyt ahcyner jür. ‘On się urodził w 2018 roku’.

YZUŁ s. m. (pl. YZUŁN, dim. YZEŁA)

osioł: Der kükük ȧn der yzuł / Zy hota’n klina śtrȧjt. ‘Kukułka i osioł / One trochę się sprzeczały.’ (fragment piosenki Der kükük ȧn der yzuł)

Wyraz YZUŁ często bywa używany jako przekleństwo oznaczające człowieka głupiego lub upartego

PERSÜN s. f. (pl. PERSÜNA)

1. osoba (człowiek): Der ambasador dos ej zjyr ȧ wihtikjy persün. ‘Ambasador to bardzo ważna osoba.’

2. (gram.) osoba: Yr jyśta persün fum hȧsdyrb höt s’cȧjtwüt «ferhyndyn» dy füm «ferhynder». ‘W pierwszej osobie trybu rozkazującego czasownik «ferhyndyn» (‘przeszkadzać’) ma postać «ferhynder» (‘przeszkadzaj’).’

EKSTRA adj., adv.

1. osobno, osobny: Zy gön yns ȧ śtuw mytum döpułtbet, oder wjyr weła śłöfa ekstra. ‘Dali nam pokój z łóżkiem dwuosobowym, ale my chcemy spać osobno.’

2. szczególnie, szczególny: Yhy at ny ym zynwytzuntag, ekstra wen’s ej mȧj gybürtstag! ‘Nie pracuję w weekend, szczególnie gdy mam urodziny!’ – w tym znaczeniu często używa się → S’MȦST(S).

3. dodatkowo, dodatkowy: Uf dy Wȧjnahta wył yh mer ȧ ekstra wentka cükiöefa. ‘Na Boże Narodzenie chcę sobie dokupić dodatkową wędkę.’

Wyraz EKSTRA jest nieodmienny.

ŁECTY₁ adj.

ostatni, pozostały: Yhy mü mer rün, bo dy łecty cȧjt wiöe zjyr śwjer. ‘Muszę sobie odpocząć, bo ostatni czas był bardzo trudny.’; Dos ej s’łecty möł, wen yh der hyłf. ‘To ostatni raz, kiedy ci pomagam.’; Tȧl dih źe myta łecta, bej ny gȧjcik! ‘Podziel się z pozostałymi, nie bądź skąpy!’

ŚIÖEF adj., adv. (ŚAFER, ŚAFST-)

1. ostry (np. ostrze): Di noüa masyn zȧjn ȧzu śiöef – ga der güt öbaht, do dy dih ny byśnetst. ‘Te nowe noże są tak ostre – uważaj, żebyś się nie pociął.’

2. ostry (spiczasty, niezaokrąglony): Myt ȧm śiöefa blȧjśtift kon’ȧ zih oü bykjyca. ‘Ostrym ołówkiem też można się skrzywdzić.’; Wyły ek ej śafer? ‘Który kąt jest ostrzejszy?’

3. ostry (o jedzeniu): Di ćipsa myt ćiligyśmak zȧjn fjyr mejh cy śiöef, gej mer łiwer di myt twiöek. ‘Te chipsy o smaku chili są dla mnie za ostre, daj mi lepiej te serowe.’

4. mocny (o napoju): Ci mer dos tyzȧkla roüs, bo zyst ej der ty cy śiöef. ‘Wyciągnij mi tę torebkę, bo inaczej herbata będzie za mocna.’

ŚŁȦJFA v. (imp. sg. ŚŁȦJF, pl. ŚŁȦJFT; part. perf. GYŚŁYFA + hon)

1. (na)ostrzyć: Łiwer feter / Śłȧjf my’ś maser / Göt bycoł dy’ś / S’ej śun śafer. ‘Drogi wujku / Naostrz mi nóż / Bóg zapłać / Już jest ostrzejszy.’ (rymowanka)

2. (wy)szlifować: S’brat ej ȧzu głot! Imyd mü hon’s güt gyśłyfa. ‘Deska jest taka gładka! Ktoś musiał ją dobrze wyszlifować.’

ŚECA v. (imp. sg. ŚEC, pl. ŚECT; part. perf. GYŚECT + hon)

1. (o)szacować, oceni(a)ć: Dy eksperta śeca, do dy coł fun fołn wyt hojer cwe möł gryser wada. ‘Eksperci szacują, że liczba wypadków się w tym roku podwoi.’; Har śect mih uf drȧjȧndresik jür, gük yhy bej jyngjer! ‘Myślał, że mam 33 lata, mimo że jestem młodszy / młodsza!’

2. wyceni(a)ć, (o)szacować: Der Pejter wyt der dȧj oüta hyłfa cy śeca, har kent zih uf dam. ‘Piotr pomoże wycenić ci samochód, on się na tym zna.’

3. cenić, doceniać: Myter cȧjt ho’h mih gyłjyt ȧ gyzunda cy śeca. ‘Z czasem nauczyłem się cenić zdrowie.’; Wjyr oły śeca dȧj hyłf! ‘Wszyscy doceniamy twoją pomoc!’

Por. też: ośeca ‘(o)szacować, oceni(a)ć; wyceni(a)ć’, ejwerśeca ‘przeceni(a)ć’: Dos ej giöe ny cy ejwerśeca, wi wihtik dar śrejt ej fjy dy łandwjytśoft. ‘To nie do przecenienia, jak ważny jest ten krok dla gospodarki.’; nejderśeca ‘nie doceniać, nie doszacować’: Har höt zen fȧjnd nejdergyśect ȧn diöh dos ferśpejłt’ȧ. ‘Nie docenił swojego przeciwnika i przez to przegrał.’

ŚPIÖEN v. (imp. sg. ŚPIÖE, pl. ŚPIÖET; part. perf. GYŚPIÖET + hon)

oszczędzać, oszczędzić, odkładać: War yht wył hon, mü cyzomakłoün ȧn śpiöen. ‘Kto chce coś mieć, musi zbierać i odkładać.’

BYTRIGJA v. (imp. sg. BYTRIG, pl. BYTRIGT; part. perf. BYTRÖGA + hon)

oszuk(iw)ać: Fyrym bytroügsty mih ȧzu? ‘Dlaczego mnie tak oszukujesz?’

Por. też: der bytrüg ‘oszustwo, nieuczciwość’.

BYTRIGZUM adj.

oszukańczy, zwodniczy, fałszywy, zawodny: Dȧj ȧgja śpröh, wen’ȧ amst y ȧr fremda, kon zȧjn ȧmöł hyłfzum, ȧn ȧmöł bytrigzum: cbś. «frynd» bydȧjt fjyr ȧn Englender «frȧjnd», ȧn «kłoün» fjyr ȧn Doüća – «śtała». ‘Twój własny język, jeśli jest podobny do języka obcego, może raz być pomocny, a raz zwodniczy: np. «frynd» (‘krewny’) oznacza dla Anglika «frȧjnd» (‘przyjaciel’), a «kłoün» (‘zbierać’) dla Niemca – «śtała» (‘kraść’).’

UFA adj.

otwarty: Cwyśam Kiöerfretag ȧn cwyśar Rezurekcyj ej dy kjyh dy gancy cȧjt ufa. ‘Między Wielkim Piątkiem a Rezurekcją kościół jest otwarty przez cały czas.’; Dy tjyr ej ufa, konsty gejn, nimyd wyt dih ny ufhałda. ‘Drzwi są otwarte, możesz iść, nikt cię nie będzie zatrzymywał.’

UFMAHA v. (imp. sg. MAH UF, pl. MAHT UF; part. perf. UFGYMAHT + hon)

1. otworzyć, otwierać: Mah dy fanstyn uf, wer müsa dö ȧbysła oüsłyfta. ‘Otwórz okna, musimy tu trochę wywietrzyć.’; S’gyweł mahwer ym noün s’mügjys uf ȧn ym zejwa s’öwyts cü. ‘Sklep otwieramy o dziewiątej rano i zamykamy o siódmej wieczorem.’

2. rozpiąć, rozpinać (guzik): Mah dy kniöefułn uf, to wyt’s der ny zu hȧs zȧjn. ‘Rozepnij guziki, to nie będzie ci tak gorąco.’

3. rozpuścić, rozpuszczać (włosy): Yhy triöe ind ufgymahty łöda, fylȧjht zuł yh jynt ȧ nojy fryzür priöebjyn? ‘Mam zawsze rozpięte włosy, może powinnam / powinienem wypróbować nową fryzurę?’

Zob. też: → MAHA

MOD s. f. (pl. MODA, dim. MODŁA)

owad, insekt, robak (naziemny): Ga der öbaht, dy höst ju ȧ mod ufer aksuł! ‘Uważaj, masz robaka na barku!’; Yr wełt gyt’s zöfuł gatunga moda, do dy füśjyn hon nö oły ȧni ny byśrejwa. ‘W świecie jest tyle gatunków owadów, że badacze nawet jeszcze wszystkich nie opisali.’

Owady mieszkające pod ziemią, owady pełzające oraz płazińce, nicienie czy pierścienica nazywa się → WÜM.

ŚÖF s. n., m. (pl. ŚYF, dim. ŚYFŁA)

owca: Śłöf, mȧj kyndła, śłöf / S’wȧt ym gatła ȧ śöf. ‘Śpij, moje dzieciątko, śpij / Pasie się w ogródku owca.’; Dy Giöeroln hita jyśter hefa śyf yn gybjygja, yta gyt’s oder śun wo ȧmöł wingjer łoüt, wo zy weła dos maha. ‘Górale pasali dawniej dużo owiec w górach, ale teraz jest coraz mniej ludzi, którzy chcą to robić.’

Rodzaju męskiego (m.) się używa w znaczeniu ‘samiec owcy’, w znaczeniu ogólnym ‘owca’ używa się rodzaju nijakiego (n.).

Zob. też: → BARÜŚ, → BÖK

ÖBST s. n., m. (pl. ÖBST)

owoc: Ufum jümyt kon’ȧ ołyla öbst kiöefa, ga jok öbaht, do zy zȧjn fryś. ‘Na targu można kupić wszelkiego rodzaju owoce, tylko uważaj, żeby były świeże.’

Por. też: s’mjeröbst ‘owoc morza’.

BLȦJŚTIFT s. m. (pl. BLȦJŚTIFTA, dim. BLȦJŚTIFTEŁA)

1. ołówek: Yh ho felün men łecta blȧjśtift, hösty fylȧjht ȧn andyn? ‘Zgubiłem swój ostatni ołówek, masz może drugi?’

2. kredka: Kyndsty mer ȧ ruta blȧjśtift ny łȧjn? ‘Nie pożyczyłbyś / Nie pożyczyłabyś mi czerwonej kredki?’

EŁTER s. n. (pl. EŁTYN, dim. EŁTELA)

ołtarz: Dy ełtyn yr kjyh y Wymysoü zȧjn oüsgykrycułt ym łyndahułc. ‘Ołtarze w kościele w Wilamowicach są wyrzeźbione z drewna lipowego.’