Słownik

NÖND adj., adv. (NYNDER, NYNDST-)

bliski, blisko: Yhy wiöe myt dam menća nymer ny ȧzu nönd. ‘Nie byłem z tym człowiekiem nigdy szczególnie blisko.’; Ku nynder. ‘Podejdź bliżej.’; Ider mü zih hon ym dy nyndsta. ‘Każdy powinien dbać o najbliższych.’; Ej der hotel nönd cym centrum? ‘Czy hotel jest blisko centrum?’

NÖND często występuje z przyimkiem → BY: Wen dy byst nönd by dar büd, to konsty gükja nȧjgejn zih ocywjema. ‘Gdy jesteś blisko tej budy, to możesz przynajmniej wejść i się ogrzać.’; Dos ej ny wȧjt, nönd by jer śoün. ‘To niedaleko, blisko tamtej stodoły.’

Por. też: nöndüśik ‘bliziutko’: Dos ej nöndüśik byr kjyh. ‘To bliziutko przy kościele.’; ufs nynder gejn ‘iść na skróty’: Gejwer ufs nynder, bo zyst wawer ufs mytagasa ny oüskuma. ‘Chodźmy na skróty, bo inaczej nie zdążymy na obiad.’

GYŚPON s. m. (pl. GYŚPONA)

(bliski) przyjaciel, (bliska) przyjaciółka: S’ej güt cy hon gyśpona, di kyna der inda oüshyłfa. ‘Dobrze jest mieć przyjaciół, którzy mogą ci zawsze dopomóc.’

CIEKAWOSTKA: dawniej w Wilamowicach dwóch zaprzyjaźnionych gospodarzy – z których każdy miał tylko jednego konia – umawiało się na wspólne obrabianie pola dwoma końmi w jednym zaprzęgu. Wyraz GYŚPON pochodzi od regularnego czasownika śpona (zih), oznaczającego ‘sprzęgać się’, por.: Mȧj foter śpont zih mytum Jüza, ȧ wi’ȧ ferkoüft s’fad, to nöhta mytum Stȧnćü. ‘Mój ojciec sprzęgał się z Józkiem, a gdy ten sprzedał konia, to potem ze Stancim.’ Relacja dwóch GYŚPONA była bardzo ważna, dlatego że od niej zależało powodzenie prac rolnych. Jeden GYŚPON często zostawał ojcem chrzestnym dzieci drugiego. Z czasem konie zastąpiły maszyny, a wyraz GYŚPON zaczął oznaczać bliskiego przyjaciela, na którego zawsze można liczyć, z którym się jest ściśle związanym, sprzężonym.

BLÜZ s. f. (pl. BLÜZA, dim. BLÜZKA)

bluza: Wun hösty ȧ zyty miöedyśy blüz gykoüft? Ny ziöe, do ym lumpeks! ‘Gdzie kupiłaś / kupiłeś taką modną bluzę? Nie mów, że w lumpeksie!’

BO conj.

bo, ponieważ, dlatego że: Hyłf mer źe, bo’h wȧ ny, wi’ȧ dos zo maha. ‘Pomóż mi, bo nie wiem, jak to się robi.’; Wjyr kunda ny maha kȧ fojela, bo dö wiöe’s ny derłiöet. ‘Nie mogliśmy zrobić ogniska, bo tu nie było wolno.’; często bywa używany w połączeniu z → NO: Kyndyn, müster cühühja! No bo wen der foter cyrykkymt ȧn’ȧ wyt’üh ȧzu zan brojyn, krigter byśtymt kȧ dibzakgiełd ny! ‘Dzieci, musicie być posłuszne! No bo jak ojciec wróci i zobaczy, że tak rozrabiacie, na pewno nie dostaniecie kieszonkowego!’

BUN s. f. (pl. BUNA, dim. BUNŁA)

bób: Ny ejs cy fejł buna, do der boüh der ny wejtüt. ‘Nie jedz za dużo bobu, żeby nie rozbolał ci się brzuch.’

BIWER s. m. (pl. BIWYN, dim. BIWELA)

bóbr: Dy biwyn maha yn fłys tam fu est, gyrejz ȧna giöe fu mȧłȧjht-wosfer hułcśtykla. ‘Bobry robią w rzekach tamy z gałązek, gałęzi i w ogóle jakichkolwiek kawałków drewna.’

LABELA s. n. (pl. LABELA)

bochenek chleba: Cwe labela brut glengja ny uf zöfuł łoüt. Kiöefźe nö küha dercün. ‘Dwa bochenki chleba nie wystarczą na tyle ludzi. Dokup jeszcze bułki.’

BȦJŁODŁA s. n. (pl. BȦJŁODŁA)

boczna, nieruchoma szufladka wewnątrz skrzyni: Ym bȧjłodła hüłda zy koroln ȧn ołylȧ nejtłikjy klinikkȧjta. ‘W szufladce w skrzyni trzymano korale i wszelkiego rodzaju przydatne drobnostki.’

Zob. też: → ŁOD

GÖT s. m. (pl. GÖTA, gen. GÖTYS, dim. GÖTÜŚ)

1. (sg. tant., dużą literą) Bóg: Der Göt ȧłȧn wȧs, wosfer gyśyk dih derhiöert. ‘Tylko Bóg wie, jaki cię czeka los.’

2. bóg: Dy ałda Germana głiöeta y hefa göta. ‘Dawni Germanie wierzyli w wielu bogów.’

Wyraz GÖT używany również bywa jako wykrzyknik (interj.): O Göt, wos ej gyśan? ‘O Boże, co się stało?’ – jednak o wiele częściej w tym kontekście występuje wyraz → GÖTÜŚ.

Jeśli jest pierwszym członem złożenia, ma postać Göts-, por.: der Götstron ‘tron Boga’, der Götsśtym ‘głos Boga’, dy Götsgöw ‘dar Boga’ i in.

Por. też: Göt zȧj dank ‘dzięki Bogu, na szczęście’, Göt byhit ‘broń Boże’, gris Göt ‘dzień dobry, witaj (rzadziej używane pozdrowienie)’, (noü)götyś ‘(neo)gotycki’, gytłik ‘boski’, Göt gej / Göt ga ‘daj Boże’, dy götsśtröf ‘kara Boska’, Göt wȧs ‘Bóg wie’.

Zob. też: → GÖTY HJER, → HYŁF GÖT, → ZȦN GÖT, → GÖT GYZȦNT JÜH, → GÖT BYCOŁ DY’Ś, → GÖTS NOMA,  

RȦJHTÜM s. m., sg. tant.

bogactwo: Miöehja ziöen, do mytum giełd kon mȧ s’gyłyk ny kiöefa, oder der rȧjhtüm kon cym gyłyk oü hyłfa. ‘Niektórzy mówią, że za pieniądze nie można kupić szczęścia, ale bogactwo też może pomóc, żeby stać się szczęśliwym.’

RȦJH adj., adv. (REHER, REHST-)

bogaty, dostatni: Jyśter wułda dy rehsta y Wymysoü nynder bym Rynk wönn, ȧ yta śteła zy jyr hyta łiwer weter fum Rynk uf. ‘Dawniej najbogatsi w Wilamowicach chcieli mieszkać bliżej rynku, a teraz stawiają sobie domy dalej od rynku.’

BOKSERKJA s. pl. tant

bokserki: Wejder kiöefsty jum ufȧ gybürtstag oüz prezent noüy bokserkja? ‘Znów kupujesz mu na urodziny jako prezent nowe bokserki?’

WYTNAN s. f. (pl. WYTNANA)

ból: Di priöeśkja hüłfa mer zjyr uf di wytnan, wo zy ny wułd fergejn. ‘Leki bardzo pomogły mi na ból, który nie chciał przejść.’

WEJTÜN v. (imp. sg. TÜ WEJ, pl. TÜT WEJ; part. perf. WEJGYTÖN + hon)

(za)boleć: Fyrym grȧjnsty? Wos tüt der wej? ‘Czemu płaczesz? Co cię boli?’; Zu łang yhta der wejtüt, bysty bym ława. ‘Tak długo, jak cię coś boli, żyjesz.’; S’tüt mer wej, wen dy zuwos ziöest. ‘Boli mnie, gdy mówisz coś takiego.’; S’tot mer gestyn s’hiöet ȧzu wej, ȧ yta bej’h wejder fryś. ‘Wczoraj tak (bardzo) bolała mnie głowa, a dziś znów jestem w formie.’

Zob. też: → TÜN

BOMBKI s. m. (pl. BOMBKJA)

bombka choinkowa: Ym krisboüm hengja łihtła, bombkja, ȧn krenc. ‘Na choince wiszą światełka, bombki i łańcuchy.’

BIÖEWYS adv., adj.

boso, bosy: S’Kȧśkas tehtela płoćyt biöewys ym faha woser. ‘Córeczka Kasi pluska boso w płytkiej wodzie.’

(HȦLIKJA) ŁȦJTNYSDUNYŚTAG s. m. (pl. ŁȦJTNYSDUNYŚTAG, dat. pl. ŁȦJTNYSDUNYŚTAGA)

Boże Ciało: Nöm (Halikja) Łȧjtnysdunyśtag ej dy (Hȧlikjy) Łȧjtnyswoh. ‘Po Bożym Ciele jest oktawa Bożego Ciała.’

WȦJNAHT s. f., sg. tant. / WȦJNAHTA s. pl. tant.

Boże Narodzenie, święta Bożego Narodzenia: Et cy Wȧjnahta ej dö ȧ zyta / Do wer gejn mytum śtam ym dy hyta / Götys zegen oüh cy brengja / Do der fȧjnd oüh ny zuł drengja / Ej Wȧjnahta, ej Wȧjnahta! ‘Teraz na Boże Narodzenie jest taki zwyczaj / Że chodzimy z gwiazdą po domach / Żeby wam przynieść Boże błogosławieństwo / Żeby wam nieprzyjaciel nie groził / Ej święta, ej święta!’ (fragment kolędy Et cy Wȧjnahta); Yhy wynć der ołys gütys, derwejwułn fun troüma ȧn do dy byst fryś s’gancy jür. – Dank śejn, ȧ yhy wynć der hamłikjy Wȧjnaht ȧn Götys zȧnn, ȧn hefa gyzunda ufs gancy jür. ‘Życzę ci wszystkiego najlepszego, spełnienia marzeń i żebyś był zdrów / była zdrowa przez cały rok. – Dziękuję, a ja życzę ci szczęśliwego Bożego Narodzenia i Bożego błogosławieństwa, i dużo zdrowia na cały rok.’

GÖTÜŚ interj.

Boże!, o mój Boże!: Götüś, ny fercył mer fu dam, yhy fjet mih! ‘Boże, nie opowiadaj mi o tym, boję się!’; Götüś, śoü der ok o, war ej kuma! Zu łang ho’h der ny gyzan! ‘O mój Boże, popatrz tylko, któż to przyszedł! Tak długo cię nie widziałam / widziałem!’

Por. też: łiwer Götüś ‘dobry Boże’, Göt Götüś ‘o Boże’.

Zob. też: → GÖT

NAMA v. (imp. sg. NEJM / NAM, pl. NAMT; part. perf. GYNUMA + hon)

1. brać, wziąć: Śmekja der di płacła? Nejm der nö ȧs. ‘Smakują ci te ciastka? Weź jeszcze jedno.’; Dos gyhjyt y nimanda ny, konsty dy’ś nama. ‘To do nikogo nie należy, możesz to sobie wziąć.’

2. zabrać, zabierać: Wos zȧjn dy łoüt ȧzu gȧjcik, wen zy zuwizu uf je wełt nist ny kyna nama? ‘Czemu ludzie są tacy skąpi, skoro i tak na tamten świat nic nie mogą zabrać?’

3. brać, odbierać, traktować: Yhy nam dos fu dar zȧjt, do’ȧ müst śun ejer zȧjn derjyht gywast. ‘Tak to odbieram (dosł. ‘biorę to od tej strony’), że on już wcześniej musiał być rozgniewany.’; Dü konst dih byłȧjdikja oba ny – wi dy’s nymst. ‘Możesz się obrazić albo nie – zależy od twojego punktu widzenia.’; Har nom dos zjyr poważnik. ‘On potraktował to bardzo poważnie.’

4. zabrać, wziąć, odebrać, przejąć: Zy hon yns ołys gynuma ȧn wjyr zȧjn myt nist gybłejn. ‘Wszystko nam odebrali i zostaliśmy z niczym.’

5. zabierać, zabrać, odebrać (o życiu): S’zȧjn śun drȧj jür, wi s’tsunami nom zȧj ława. ‘To już trzy lata, jak tsunami odebrało mu życie.’ Ȧ höt zöfuł mytgymaht, do’ȧ wułd’um zȧj ława nama. ‘Po tylu trudnych doświadczeniach chciał sobie odebrać życie.’

6. wziąć, przyjąć do siebie: Mama, kynwer dos hyndła c’ync nama? Ejs höt kȧ ham ny. ‘Mamo, możemy wziąć tego pieska? On nie ma domu.’

7. brać, wziąć (jakąś ilość czegoś, np. za usługę): Gywynłik nam yh ahcik złoty fjyr ȧ lekcyj, oder do dy mȧj frȧjnd byst, konsty zȧhcik coła. ‘Zazwyczaj biorę 80 złotych za lekcję, ale że jesteś moim przyjacielem, możesz płacić 60.’

8. (z FJYR + acc.) wziąć, uznać, uważać za kogoś / coś: Zy noma mih fjyr ȧn niöen! ‘Uznali mnie za szaleńca!’; Wen dy dih ferkłȧdst, fylȧjht wan zy dih fjyr imanda andyn nama. ‘Jeśli się przebierzesz, może wezmą cię za kogoś innego.’

9. zdobywać, wziąć (np. miasto): Ym toüzyt zejwahundyt andyn jür noma dy śwedyśa drowa Krök. ‘W roku 1702 szwedzkie wojsko zdobyło Kraków.’

10. robić (kroki): Zisty’s, ha! Dö kymt’ȧ / Łangy śryta nymt’ȧ. ‘Widzisz, ha! On tu idzie / Długie kroki bierze.’ (fragment piosenki Zisty’s, ha! Dö kymt’ȧ)

11. wziąć, pojąć za żonę: Ȧ nom’s ny diöhs łiwa, ok fjys giełd. ‘Nie wziął jej z miłości, tylko dla pieniędzy.’

12. brać, wziąć kogoś (o chorobie, płaczu): Wi’ȧ cy yns kom, zoh yh, do’s’ȧ fest nymt, oder yta höt dy krankyt füt ufgyłön. ‘Gdy przyszedł / trafił do nas, zobaczyłam, że go mocno bierze, ale teraz choroba jednak popuściła.’; Mejh nom inda der grȧjn / ufs grenn, wen yh oüz kynd zoh ȧ fi ejwerfiöen fu ȧm oüta. ‘Zawsze chciało mi się płakać, kiedy jako dziecko widziałem / widziałam zwierzę rozjechane przez samochód.’

13. zbierać, zebrać coś (z pola / grządki): Yh ho gestyn mjen fum fȧld gynuma. ‘Zbierałam wczoraj marchewkę z pola.’

Por. też: ȧn (kȧjł) nama ‘wypić kieliszek’: Har höt’um nö ȧn gynuma, ȧn nöhta nö ȧn ȧna wejder ȧn, ȧn ȧzu wiöe’ȧ śpyter ganc byzöfa. ‘On wypił jednego, a potem jeszcze jednego i jeszcze jednego, więc był później całkiem pijany.’

Zob. też: → UFNAMA

BRÜDER s. m. (pl. BRIDYN, dim. BRIDELA / BRÜDELA)

brat: Mȧj brüder ej drȧj jür jyngjer wi yhy. ‘Mój brat jest o trzy lata młodszy ode mnie.’

Por. też: der brüd ‘brat (wyraz o zabarwieniu potocznym)’, zȧjn brüder ȧn śwaster ‘być rodzeństwem (nawet jeśli mowa o rodzeństwie tej samej płci)’.

BRÜDERZUN s. m. (pl. BRÜDERZYN, dim. BRIDERZYNŁA)

bratanek: Der zun fu mem brüder dos ej mȧj brüderzun. ‘Syn mojego brata to mój bratanek.’

BRÜDERTOHTER s. f. (pl. BRÜDERTEHTYN, dim. BRÜDERTEHTELA)

bratanica: Dy tohter fu mem brüder ej mȧj brüdertohter. ‘Córka mojego brata jest moją bratanicą.’

BRATKI s. m. (pl. BRATKJA)

bratek: Der brȧtki dos ej ȧ öet fum fjołki. ‘Bratek to rodzaj fiołka.’

ZYSTER s. f. (pl. ZYSTYN, dim. ZYSTELA)

bratowa, szwagierka (żona brata lub kuzyna): Dy śwaster fu der bow oba fu dem kłopa dos ej dȧj zyster, owi oü dy bow fu dem brüder oba gyśwyster. ‘Siostra żony lub męża to szwagierka, podobnie jak żona brata lub kuzyna.’; Wen mȧj müter ym feter ziöet: Jüza, wos wysty trynkja, ty oba kȧfy? – ziöet’ȧ inda: S’ej ny nejtłik, zyster, s’ej ny nejtłik. ‘Gdy matka pytała ojca: Józek, co będziesz pił, herbatę czy kawę? – ten zawsze odpowiadał: Nie trzeba, szwagierko, nie trzeba.’

BROÜN₂ adj.

brązowy: Dy grinłikja gywendyn wȧjza ferśidnikjy fiöerwa, ȧ dy broüna owi ćekülodaprȧlina łoka myt zer hyc. ‘Zielonkawe stajania (pola) pokazują różne kolory, a te brązowe jak czekoladowe praliny wabią swoim gorącem.’

Por. też: bronzowik ‘brązowy’, broünłik ‘brązowawy’, kaśtanbroün ‘brązowy jak kasztan’.

WYMPYT s. f. (pl. WYMPYTA, dim. WYMPYTŁA)

brew: Miöehjy łoüt möła’ȧ wympyta myta świöeca fiöerwa, do zy śyner oüsśoün. ‘Niektórzy ludzie malują sobie brwi czarnymi farbami, żeby ładniej wyglądały.’

BIÖET s. m. (pl. BAT, dim. BATŁA)

1. broda (zarost): Mȧj barber kon ołylȧ bat byśtripa. ‘Mój barber umie strzyc różne rodzaje brody.’

2. broda (podbródek): Nejm der ȧ tihła ȧn wyś dih o, bo dy höst yhta ufum biöet. ‘Weź chusteczkę i się wytrzyj, bo masz coś na brodzie.’

Por. też: zih mytum biöet y dy hej łen ‘umrzeć’, mytum biöet y dy hej łejgja ‘nie żyć’.

WIÖECUŁ s. f. (pl. WIÖECUŁN)

1. brodawka: Myt ȧr nypewnikja wiöecuł djef’ȧ gejn cym fałdökter, do’ȧ zy badȧt. ‘Z niepewną brodawką trzeba iść do dermatologa, żeby ją zbadał.’

2. brodawka sutkowa, sutek: Dy koca hon s’mȧsts zȧhs bocy aht wiöecułn. ‘Koty zazwyczaj mają od sześciu do ośmiu brodawek sutkowych.’

BROKUŁ s. m. (pl. BROKUŁN)

brokuł: Miöehja kyndyn asa brokułn ny gan, gükja zy zȧjn zjyr gyzund. ‘Wiele dzieci niechętnie je brokuły, mimo że one są bardzo zdrowe.’

ED s. f. (pl. EDA, dim. EDŁA)

brona: Myta eda egt mȧ. ‘Bronami się bronuje.’

BRÜKSELA s. n. (pl. BRÜKSELA)

brukselka: Dy brüksela ej ȧzu grin ȧn koüłik wi dy kroüthiöetła, ok fejł śmałer. ‘Brukselki są tak samo zielone i okrągłe jak główki kapusty, ale o wiele mniejsze.’

BRYĆ s. m. (pl. BRYĆA, dim. BRYĆŁA)

brydż: Śpejłwer bryć! ‘Zagrajmy w brydża!’

KŁYNGJA v. (imp. sg. KŁYNG, pl. KŁYNGT; part. perf. GYKŁUNGA + hon / zȧjn)

1. brzmieć: Dy müzik fun noüa słühawkja kłyngt fejł beser wi fu dan ałda! ‘Muzyka z nowych słuchawek brzmi o wiele lepiej niż z tych starych!’; Ziöe yhta madźjaryś, yh wył hjyn, wi di śpröh kłyngt. ‘Powiedz coś po węgiersku, chce usłyszeć, jak brzmi ten język.’

2. pęknąć: Dos głazła ej fum tejś rogyfoła ȧn ufȧ njen gyjat, oder s’ej ny gykłunga, śoü der o. ‘Ta szklanka spadła ze stołu i uderzyła o podłogę, ale nie pękła, zobacz no.’

BOÜH s. m. (pl. BOÜHJA / BOÜH, dim. BOÜHŁA)

brzuch: Ym boüh höt der menć hefa ferśidnikjy organa. ‘W brzuchu człowiek ma wiele różnych organów.’

ŚENKLIK adj.

brzydki, brzydko: S’wün ym gyweł jok piöer cytryna ȧn oły wün śun śenklik. ‘W sklepie było tylko kilka cytryn i wszystkie były już brzydkie.’; Ny kuz ȧzu śenklik! ‘Nie mów tak brzydko!’; Der Frana ej ȧzu depresyjnik gywiöda: har ziöet byśtenik, do’ȧ ej śenklik, ȧ dos ej füt ny wür! ‘Franek stał się tak depresyjny: ciągle mówi, że jest brzydki, a to przecież nieprawda!’

BÜD s. f. (pl. BÜDA, dim. BÜDŁA)

1. buda, budka (dla psa): Zełda ȧ hund wönt yta yr büd. ‘Mało który pies mieszka teraz w budzie.’

2. niewielki budynek, często prowizoryczny: Nönd byr boü śtełta zy hefa büda fjy dy atyn uf. ‘Blisko budowy postawiono dużo bud dla pracowników.’

3. pogardliwie o jakimś budynku: Mȧj hyt höt śun ejwer hundyt jür, oder yhy ho di ołdy büd zjyr gan. ‘Mój dom ma już ponad sto lat, ale bardzo lubię tę starą budę.’

BOÜ s. f. (pl. BOÜA, dim. BOÜŁA)

budowa: Dy boü fur kjyh y Wymysoü höt ymȧ zȧhcik jür gytoüyt. ‘Budowa kościoła w Wilamowicach trwała około 60 lat.’

GYBOÜD s. n. (pl. GYBOÜDYN, dim. GYBOÜDŁA)

budynek, budowla: S’ełdsty gymojyty gyboüd y Wymysoü, wu bocy hoüt śtejt, wiöe ufgyśtełt ym 1792 jür. ‘Najstarszy murowany budynek w Wilamowicach, który istnieje do dzisiaj, został zbudowany w 1792 roku.’

WEKJA v. (imp. sg. WEK, pl. WEKT; part. perf. GYWEKT + hon)

(o)budzić: Yhy ho ȧ wekjer uf aht s’mügjys ȧjgyśtełt. Wek mih, byt śejn, wen’ȧ ny wje kłengln. ‘Nastawiłem / Nastawiłam budzik na ósmą rano. Obudź mnie, proszę, gdyby nie zadzwonił.’

Por. też: der wekjer ‘budzik’, ȧjśteła ‘nastawi(a)ć (np. budzik)’, ufwekja (zih) ‘obudzić (się), zbudzić (się)’.

BIHŁIK s. m. (pl. BIHŁIKJA)

buk: Der bihłik höt zjyr bigzumys hułc. ‘Buk ma bardzo giętkie drewno.’

Por. też: der bihja ‘ts.’.

ŚTROÜZ s. m. (pl. ŚTROÜZ, dim. ŚTROÜZŁA)

bukiet: Yhy wiöe gestyn ufer friöed ȧn dy junkweryn hot ȧ zyta śejna śtroüz fun lilija, dos wiöe wat cy zan. ‘Byłem / Byłam wczoraj na weselu i panna młoda miała tak piękny bukiet z lilii, warto to było zobaczyć.’

BÜROK s. m. (pl. BÜROKA, dim. RIWŁA)

burak ćwikłowy: Wen yh as s’mytagasa, djef yh inda hon arpułn ȧn büroka. ‘Gdy jem obiad, zawsze potrzebuję mieć ziemniaki i buraki.’

Por. też: der ruty bürok ‘burak czerwony (ćwikłowy)’, der cökerbürok ‘burak cukrowy’, der fibürok ‘burak pastewny’.

BJYGJAMȦSTER s. m. (pl. BJYGJAMȦSTYN, dim. BJYGJAMȦSTELA)

burmistrz: Der bjygjamȧster ej gywyłt uf 5 jür. ‘Burmistrz jest wybierany na 5 lat.’

DUNERWATER₂ s. n. (pl. DUNERWATYN, dim. DUNERWATELA)

burza z piorunami: Mȧj hund fjet zih ȧni fjym dunerwater ny. ‘Mój pies nie boi się nawet burzy z piorunami.’

Zob. też: → WATER

BÜS₂ s. m. (pl. BÜSA, dim. BÜSŁA)

bus (minibus): Fur Byłc uf Wymysoü fiöen ny nok dy oütabüsa, oder oü hefa büsa. ‘Z Bielska do Wilamowic jeżdżą nie tylko autobusy, ale też dużo busów.’

ŚÜ s. m. (pl. ŚÜ / ŚÜJA)

but: S’ej beser ȧmöł uf piöer jür ȧ piöer tojerer ȧn öntłikjy śü cy kiöefa owi idys jür ȧ piöer mȧłȧjht-wosfery. ‘Lepiej raz na kilka lat kupić parę droższych i porządnych butów niż rok w rok parę byle jakich’

Zob. też: → PÖNYŚER ŚÜ, → ŚŁYTŚÜ, → ŚPȦJŁAŚÜ

KÜHA s. m. (pl. KÜHA, dim. KÜHŁA)

1. bułka: Dü konst łoüter küha ny asa! ‘Nie możesz jeść samych bułek!’

2. babka (wypiek drożdżowy): Uf dy Ustyn wawer baka ȧ zandküha. ‘Na Wielkanoc upieczemy babkę piaskową’

ZȦJN v. (imp. sg. BEJ, pl. ZȦJT; part. perf. GYWAST + zȧjn)

1. być (o sytuacji, stanie itp.), czuć się jakoś: Ys’s’er wiöem? ‘Czy jej jest ciepło?’; S’ej mer ny güt. ‘Niedobrze mi.’; Yh bej ny ym śtand, ejn cy konfrontjyn. ‘Nie jestem w stanie, żeby się z nim skonfrontować.’; Har ej ym strah. ‘On się boi.’; S’ej’um śłȧht. ‘Jest mu / jej źle.’; Wi kałd ys’s hoüt? ‘Jak zimno jest dzisiaj?’

2. być jaki(m): Ejs ej ȧzu śejn! ‘Ona jest tak piękna!’; Wjyr zȧjn dy besta! ‘Jesteśmy najlepsi / najlepsze!’; Ym zumer zȧjn dy błytyn ufa biöema grin, ȧ ym hjewyst – rut, gał ȧn dunkułgał. ‘Latem liście na drzewach są zielone, a jesienią – czerwone, żółte i pomarańczowe.’

3. być, znajdować się: Zöfuł jür bej’h y Win ny gywast, fylȧjht wa’h diöt nö ȧmöł fiöen. ‘Tyle lat nie byłem / nie byłam w Wiedniu, może jeszcze raz tam pojadę.’; Fercȧjt, wu ej der nyndsty bankomat? ‘Przepraszam, gdzie jest najbliższy bankomat?’; Pöłn ej y Yłrop. ‘Polska jest w Europie.’; Yhy ho ȧ śłysuł jynt gyłön łejgja ȧn yta wȧs yh ny, wu’ȧ ej. ‘Zostawiłem / Zostawiłam gdzieś klucz i teraz nie wiem, gdzie jest.’

4. być, istnieć, żyć: S’zȧjn hefa bihła, wo’h zy wył łaza, oder zöfuł cȧjt wa’h fylȧjht ni ny hon. ‘Jest dużo książek, które chcę przeczytać, ale tyle czasu być może nigdy nie będę miał / miała.’; S’wiöe jyśter ȧ zyter broüh, do wen cwe łoüt zih wułda nama, müsta zy byta jyr ełdyn yms derłiöetnys ȧn zȧnn. ‘Dawniej istniał taki zwyczaj, że jeśli dwoje ludzi chciało się pobrać, musieli prosić rodziców o pozwolenie i błogosławieństwo.’; Gej der öbaht, wen dy yn rȧnpyśa śpacjyst, bo’s zȧjn diöt zyty mykja, wo zy cytriöen s’friza. ‘Uważaj, gdy będziesz spacerować po lasach tropikalnych, bo są tam takie komary, które roznoszą malarię.’

5. być, pochodzić: Fu wam bysty? – Yhy bej fum Ćiöe. ‘Od kogo jesteś? – Jestem od Cio (przydomek).’; Yhy bej fu Doüćłand, ȧ mȧj koleżanka fu Frankrȧjh. ‘Jestem z Niemiec, a moja koleżanka z Francji.’; Yhy mȧn, do dar gancy has ej fur dułyt. ‘Uważam, że ta cała nienawiść jest / pochodzi z głupoty.’

6. być, dziać się, stać się: Wos ej? ‘Co jest? / Co się dzieje?’; Dy imprez wiöe byn Küćłikjyśa. ‘Impreza była u Kuczlików.’; Gestyn wiöe dy friöed bym Biöeźnjok. ‘Wczoraj było wesele u Boźnioka.’

7. być, odbywać się: Dy zicung fur gymȧnröt ej mün. ‘Posiedzenie rady gminy odbędzie się jutro.’; Ołdyśt gestyn wiöd yh fu dam derwiöert, do dy friöed wiöe cwü woha y dam! ‘Dopiero wczoraj się zorientowałem / zorientowałam, że wesele było dwa tygodnie temu!’

8. być (kim / czym): Di cwej wün mȧj ȧncikjy frȧjnda. ‘Ci dwaj byli moimi jedynymi przyjaciółmi.’; Wen yh bej ufgywahsa, wył yh zȧjn ȧ fojermon. ‘Kiedy dorosnę, chcę być strażakiem.’; Dar pyłc dos ej ȧ fłigjapyłc, śmȧjs’ȧ roüs! ‘Ten grzyb to muchomor, wyrzuć go!’

9. (z BY) być przy czymś: Yhy bej grod bym asa, yh kon yta ny kuza. ‘Właśnie jem (dosł. ‘jestem właśnie przy jedzeniu’), nie mogę rozmawiać.’

10. (z CY + inf.) da(wa)ć się, być możliwym: S’ej ny cym głiöen, wos zih höt! ‘Nie do wiary (dosł. ‘to jest nie do uwierzenia’), co się dzieje!’; Wi zy yns cykrigata, dos ej ny cym ziöen! ‘Jak oni nas prześladowali, tego się nie da opisać (dosł. ‘powiedzieć’)!’; S’wiöe fylȧjht cy byfürzan, oder’ȧ wiöe cy nerwez gywast, łihtyn cy medytjyn. ‘Może to i było do przewidzenia, ale on był zbyt zdenerwowany, żeby myśleć trzeźwo.’

11. zachow(yw)ać się: Bej güt fjy dy śwaster. ‘Bądź dobry / dobra dla swojej siostry.’; Dü byst hoüt öetik gywast, ys’s wür, oder mejer cökela ga’h der ny, bo’s ej fjyr dejh ny gyzund. ‘Byłeś / Byłaś dziś grzeczny / grzeczna, to prawda, ale więcej cukierków ci nie dam, bo to [dla ciebie] niezdrowe.’

12. da(wa)ć wynik, to (jest): Can minus drȧj ej zejwa. ‘Dziesięć minus trzy to siedem.’; Cwe ȧn cwe ej fjyr. ‘Dwa i dwa to cztery.’ – w tym znaczeniu również używa się czasownika → MAHA.

13. (z WO ȦMÖŁ + comp. lub comp. + comp.) być, stawać się: Yhy bej wo ȧmöł śłȧhter. ‘Jest ze mną coraz gorzej / Jestem coraz słabszy/słabsza.’; Der rȧn ej hater ȧn hater, s’wyt bocy śpöt s’öwyts ny ufhjyn. ‘Deszcz jest coraz mocniejszy, pewnie nie ustanie do późnego wieczora.’; Ejs ej wo ȧmöł beser y dam, wo’s maht. ‘Ona staje się coraz lepsza w tym, co robi.’ – w tym znaczeniu również używa się czasownika → WADA.

14 być (kolejnym w grze, kolejce): Dü byst nöh mer. ‘Jesteś po mnie.’; Yta bej yhy. ‘Teraz moja kolej.’

15. czasownik posiłkowy, używany do tworzenia czasu przeszłego dokonanego (perfectum), czasu zaprzeszłego (plusquamperfectum) oraz trybu przypuszczającego I (coniunctivus I): Wos ej gyśan? ‘Co się stało?’; Ju, yta höt’ȧ zih ogyzidlt ȧn’ȧ wył hon ȧ familyj, oder jyśter wiöe’ȧ ejweron ufer wełt gywast, ȧ zyter wagabund wiöe’ȧ. ‘Tak, teraz w końcu osiadł i chce założyć rodzinę, ale przedtem był wszędzie w świecie, taki był z niego włóczęga.’; Wos wjeter weła asa? ‘Co będziecie chcieli / będzie pan chciał / będzie pani chciała / będą państwo chcieli zjeść?’

16. czasownik posiłkowy, używany do tworzenia strony biernej: Wen ołys ej gymaht, kon mȧ rün myt gütum gywysa. ‘Gdy wszystko jest zrobione, można odpocząć z czystym sumieniem.’; Di hyt wiöe gyboüyt łang y dam. ‘Ten dom został zbudowany dawno temu.’

Stronę bierną tworzy się, używając czasownika posiłkowego → ZȦJN, rzadziej → WADA lub nawet → BŁȦJN, oraz imiesłowu uprzedniego: S’bihła ej / błȧjt / wjyd gyłaza. ‘Ktoś czyta książkę (dosł. Książka jest czytana.)’

Forma YS występuje wyłącznie w połączeniu z ’s (zob. → EJS): Ys’s güt? – S’ej güt. ‘Jest dobrze? – Jest dobrze.’

Łącząc się z → WJYR ‘my’, czasownik ZȦJN ma kilka nieregularnych form: zȧjwjyr ‘jesteśmy’ (obok częstszej, regularnej formy zȧjwer), wünwer ‘byliśmy / byłyśmy’ (obok częstszej, regularnej formy wüwer) oraz wjynwer / wjewer ‘bylibyśmy / byłybyśmy’.

Czasownik → ZȦJN – podobnie jak czasowniki modalne → KYNA czy → ZUŁA – łączy się z przedrostkami czasownikowymi tak jak inne czasowniki, por. np.: ferhejnzȧjn ‘być (prze)miniętym, przejść: Der gancy tag ej ferhejn, ȧn yh ho nist ny gymaht! ‘Cały dzień minął, a ja nic nie zrobiłem / nie zrobiłam!’, nȧjkyna ‘móc dostać się do środka’: Dos kon ny nȧj, der kosta ej cy eng! ‘To nie wejdzie, pudło jest za ciasne!’; wȧgzuła ‘powinien być nieobecny’: Yh ho śun fu jün wȧggyzułd. ‘Już lata temu powinienem był odejść.’