Słownik

WAHSA₂ v. (imp. sg. WAHS, pl. WAHST; part. perf. GYWAHST + hon)

(na)woskować: Dy hułcmebln ȧn -njen ys’s güt cy wahsa, bo der wahs bywjet zy ny nok fum foühta, oder oü gyt’ȧ ȧn glanc. ‘Dobrze jest woskować drewniane meble i podłogi, bo wosk nie tylko chroni je przed wilgocią, ale też nadaje im połysk.’

TYNGWERIK s. n. (pl. TYNGWERIKJA)

nawóz: Jyśter wiöe mejst s’ȧncikjy tyngwerik, eta gyt’s ołylȧ tyngwerikja ym gyweł. ‘Dawniej gnój był jedynym nawozem, teraz w sklepie są wszelkiego rodzaju nawozy.’

NENA v. (imp. sg. NEN, pl. NENT; part. perf. GYNANT + hon)

1. nazywać, nazwać, wołać: Müter, müter, ȧ höt mih «pyłwȧjz», gynant! ‘Mamo, mamo, on nazwał mnie «wiedźmą»!’; Har nent zen zun nö zem gycyłikja dźjada – Frana. ‘On nazywa syna po swoim zmarłym dziadku – Franciszek.’

2. mówić na kogoś jakoś, nazywać, nazwać kogoś kimś / jakoś: Nensty mejh łoügjelik? ‘Nazywasz mnie kłamcą?’; Zater ȧ Myhuł zöfuł hułc triöen? Dos nen yh kroft! ‘Widzicie Michała, jak niesie tyle drewna? To się nazywa siła!’

3. podawać, określać (np. wartość): Nen den prȧjz. ‘Powiedz swoją cenę.’; Nö dam, wi’ȧ höt ȧ wat fu dam oüta gynant, wułd yh ejs śun mej ȧni tofa, do nist mytum, Göt byhit, ny pasjyt. ‘Po tym, jak określił wartość tego samochodu, nie chciałem / chciałam go nawet dotknąć, żeby nic się z nim, broń Boże, nie stało.’

4. nazywać, nazwać, wymieni(a)ć, wspomnieć, podawać (np. przykłady): Konsty mer dy wihtiksta wymysiöeryśa śrȧjwyn nena? ‘Czy możesz wymienić mi najważniejszych wilamowskich pisarzy?’; Ufer prifnan kund yh dy oła kontynenta ny nena, ȧn ȧzu mün śrȧjw yh zy wejder. ‘Na sprawdzianie nie mogłem wymienić wszystkich kontynentów, a więc jutro znowu go piszę.’; Dos wiöe śun uwa gynant. ‘To zostało już wspomniane wcześniej.’

UFŁODA v. (imp. sg. ŁOD UF, pl. ŁOT UF; part. perf. UFGYŁODA + hon)

1. naładować, nałożyć: Zej hon zöfuł ufs öemy yzeła ufgyłoda, do’s höt mih wunder, wi’s giöe kon gejn! ‘Tyle naładowali / naładowały na biednego osiołka, że dziwię się, jak on w ogóle może iść!’

2. naładować urządzenie elektroniczne: O nȧ, dy bateryj y mem kamela ej bałd füt! Yhy mü’s byhend ufłoda. ‘O nie, moja komórka się prawie rozładowała! Muszę ją szybko naładować.’

Zob. też: → ŁODA

NUT s. n., sg. tant.

nędza, niedostatek, nieszczęście, trudna sytuacja: No wi ziöesty, do’s jyśter wiöe beser, wen wer füt müsta fur nut dy cyn ȧjbȧjsa? ‘No jak to mówisz, że dawniej było lepiej, gdy przecież musieliśmy zaciskać zęby z nędzy?’; Dos ej ȧ grusy nut! ‘To wielkie nieszczęście!’; Wȧjł ynzer kłopa ata / Ej ju ym łand kȧ nut. ‘Dopóki nasi mężowie pracują / Nie ma w kraju biedy.’

NUT oznacza nędzę w znaczeniu braku jedzenia, ubrań, dachu nad głową itp., natomiast na opis biedy w znaczeniu braku pieniędzy używa się wyrazu dy öemyt (→ ÖEM).

NERWYN s. pl. tant.

nerwy: Zisty, mȧj bow ej krank ufs hac, ȧ yhy uf dy nerwyn. ‘Widzisz, moja żona jest chora na serce, a ja na nerwy.’

ȦNI conj., part.

1. ni, ani: Zy kunda ny ziöen ȧni ȧ wüt. ‘Nie mogli powiedzieć ani słowa.’; Dü byst cün mer ȧni ȧmöł ny gykuma. ‘Nie przyszedłeś do mnie ani razu.’; S’wün śun mej kȧ kłȧdyn ȧni nist ny. ‘Nie było już strojów ani niczego.’; Yhy ho ȧni ȧn groś ny! ‘Nie mam ani (jednego) grosza!’

2. nawet, w ogóle, wcale (tylko w zdaniach przeczących): Ȧni dy ełdyn wösta nist föna. ‘Nawet rodzice nic o nich nie wiedzieli.’; Ȧni dy Wymysiöejyn kyna dos ȧzu ny. ‘Nawet Wilamowianie tak tego nie umieją (robić).’; S’nahts wün zy kuma. Zej wösta ȧni nist ny: ȧni war, ȧni wen. ‘Przyszli w nocy. W ogóle o niczym nie wiedzieli: ani kto, ani gdzie.’

NIBY part.

1. niby (partykuła wyrażająca oburzenie, niedowierzanie lub dystans): Wos? Wysty ny kuma? To war wyt mer niby yta myt dam ołum hyłfa? ‘Co? Nie przyjdziesz? To niby kto teraz mi z tym wszystkim pomoże?’

2. partykuła wzmacniająca: Har kon niby wymysiöeryś. ‘On umie (mówić) po wilamowsku.’; Dos ej niby mȧj bow ufer fotogrȧfi. ‘To jest moja żona na zdjęciu.’ – znaczenie podobne do → JU (w znaczeniu 2.).

FODUM s. m. (pl. FADUM)

nić: Uf dy hoüa bunda zy ȧ rut drymła myta dunkułruta śnjyn ȧn oüsnyt, oü oüsgywejwułt mytum zyłwer oba gyłdera fodum. ‘Na czepce wiązano czerwoną związkę (element stroju) z ciemnoczerwonymi koronkami i wyszyciami, także wypełnionymi srebrną lub złotą nicią.’

NIST pron.

nic, niczego: Wyłsty mer nist ny ziöen? ‘Nie chcesz mi nic powiedzieć?’; Fön mer wysty nist ny krigja. ‘Ode mnie niczego nie dostaniesz.’; Nö dam kymt śun nist gütys. ‘Po tym nie przyjdzie już nic dobrego.’

UWAGA: przymiotniki użyte po zaimkach → NIST, podobnie jak po → YHT(A) czy → WOS, → IMYD (imȧd), → NIMYD (nimand, nimȧd) występują w odmianie mocnej: Yhy wje weła yht zisys ufasa. ‘Zjadłbym coś słodkiego.’; Har höt mih myt yht nosum byśtryhja. ‘Otarł mnie czymś moktym.’; Wos gütys hösty cym asa? ‘Co masz dobrego do jedzenia?’; Imyd fremder fret nö djyr. ‘Ktoś obcy pytał o ciebie.’ itp.

NIST użyte w połączeniu z czasownikiem → WYSA tłumaczy się na polski jako ‘nie’: Yhy wȧ nist, op’ȧ höt mih ferśtanda, oba ny. ‘Nie wiem, czy mnie zrozumiał, czy nie.’

NISTWAT adj.z

Di wiöer dos ej kȧ wyła śtöf ny, ok dos ej kynstłik, dos ej nistwat. ‘Ten materiał to nie jest sukno z wełny, tylko sztuczny, to jest nic nie warte.’

HUNDSWAT s. m. (pl. HUNDSWATA)

nicpoń, łobuz: Jyr hundswata, o jyr! Wi’h’üh ok grȧjf!... ‘Wy łobuzy, o wy! Jak was tylko złapię!...’

NȦ part.

nie (przecząca odpowiedź na pytanie, zaprzeczenie wypowiedzi): Nȧ, yhy wył dos ny maha. ‘Nie, nie chcę tego robić.’; Hösty śun dȧj tȧl at gymaht? – Nȧ, yhy djef nö hon cȧjt. ‘Zrobiłeś już swoją część pracy? – Nie, potrzebuję jeszcze czasu.’; Der Myhuł ej yn łecta taga ȧzu foüł! – Nȧ, dos ej ny wür, har ej ok krank. ‘Michał jest w ostatnich dniach tak leniwy! – Nie, to nieprawda, on po prostu jest chory.’

Por. też: ju nȧ – zob. → JU.

Zob. też: → NY

NY part.

nie: Wȧsty ny, wos ej gyśan? ‘Nie wiesz, co się stało?’; Zyty nygüty łoüt wün dö. ‘Tacy niedobrzy ludzie tu byli.’; Wyłsty mytgejn myt yns oba ny? – Nȧ, yhy wył ny gejn. ‘Chcesz iść z nami czy nie? – Nie, nie chcę iść.’; Ys’s ny wür? ‘Czy to nie jest prawda? / Nieprawdaż?’; Har ej ny duł, ok foüł. ‘On nie jest głupi, tylko leniwy.’; Wen’s ej ȧzu ny güt, ny śłȧht, dos ej «hołp ȧcwe». ‘Kiedy nie jest ani dobrze, ani źle, to jest «pół na pół».’

UWAGA: o ile NY zaprzecza czasownik, występuje z reguły po nim, ale w zdaniach w trybie rozkazującym – tuż przed zaprzeczanym czasownikiem: Ny gej diöt ȧłȧn! ‘Nie chodź tam sam!’; No ny ziöeźe! ‘No nie mów!’; Wȧsty ny, wi dos cy maha? To ny mah dos, ok cyjyśt derfre. ‘Nie wiesz, jak to zrobić? To nie rób tego, tylko najpierw dopytaj.’ W zdaniach podrzędnych NY również może wystąpić przed czasownikiem, który zaprzecza: Zej kuzta dy gancy cȧjt, oü wen zy ny gyfret wiöda. ‘Oni mówili cały czas, również gdy nie byli pytani.’

Por. też:

NY Ȧ ‘niejeden’: Ny ȧner höt śun gypriöebjyt ȧ łyndwüm cy derśłön, oder nimyd höt dos ny gyśofa. ‘Niejeden już próbował pokonać smoka, ale nikomu się to nie udało.’; Wen der krig wyt oüsbrȧhja, ny ȧ hoüz wyt błȧjn łydik. ‘Jeśli wybuchnie wojna, niejeden dom zostanie pusty.’;

NY NOK / JOK... ODER / OK (OÜ)... ‘nie tylko... lecz (także)...’: H’ho ny jok dy fłoüma, oder oü mȧłȧjht-wosfer bjyn ȧna epułn. ‘Mam nie tylko śliwki, lecz także różne gruszki i jabłka.’ (LM 1907); Ejs höt dos śun hefa möł gymaht ȧn yhy wȧs, do ny nok cüfełik, ok oü cyfłȧjs. ‘Ona robiła to już wiele razy i wiem, że nie tylko przypadkiem, lecz także specjalnie.’; Dy rewitȧlizȧcyj fur wymysiöeryśa śpröh ej mejgłik diöh dos, do ny nok dy łoüt fu hesa, ok ym mȧsta dy Wymysiöejyn zih ym dos hon. ‘Rewitalizacja języka wilamowskiego je możliwa dlatego, że nie tylko ludzie z zewnątrz, lecz przede wszystkim Wilamowianie o to dbają.’;

NY ȦMÖŁ ‘nieraz’: Ny ȧmöł wułd’ȧ myt dam ufhjyn, oder’ȧ maht’s weter. ‘Nieraz chciał przestać, ale on robił to dalej.’

Zob. też: → NȦ, → UN

NYBEZPJEĆNIK adj.

niebezpieczny: Ny kłater diöt, dos ej nybezpjećnik! ‘Nie wdrapuj się tam, to niebezpieczne!’

Por. też: dy nybezpjećnikkȧjt ‘niebezpieczeństwo’.

BŁÖW adj.

niebieski: Hoüt ej der hymuł błöw wi nymer. ‘Dziś niebo jest niebieskie jak nigdy.’

Por. też: bływłik ‘niebieskawy’, hymułbłöw ‘niebieski jak niebo’, błöw maha ‘leniuchować, nie pracować’: Mün gej’h y kȧ śül ny, yhy mah błöw. ‘Jutro nie idę do szkoły, będę leniuchował.’

Zob. też: → HYMUŁBŁÖW

HYMUŁ s. m. (pl. HYMUŁN, dim. HYMEŁA)

1. niebo: Zejh jok, wi śejn ej der hymuł bym zunaundergang! ‘Zobacz no, jak piękne jest niebo podczas zachodu słońca!’

2. niebo (raj): Ider wje weła gejn yn hymuł, oder ny ider wył statećnik ława. ‘Każdy chciałby pójść do nieba, ale nie każdy chce porządnie żyć.’ – w tym znaczeniu używa się również → PARADIZ

3. podniebienie: Mehtings, do’h ho ȧ aft ufum hymuł. ‘Zdaje mi się, że mam aftę na podniebieniu.’ – w tym znaczeniu używa się również rzeczowników → GOÜMA i → GYWEŁ.

ZO’S ZȦJN, WI’S WYŁ interj.

niech się dzieje, co chce: Wi zy ferböta wymysiöeryś cy kuza, yhy ziöet: yhy wa weter wymysiöeryś kuza, zo’s zȧjn, wi’s wył. ‘Jak zabroniono mówić w języku wilamowskim, powiedziałam / powiedziałem: ja dalej będę mówić, niech się dzieje, co chce’; Yhy wȧs, do’h kon ny asa kȧ nys, oder hoüt wa’h mer dos fergyna, zo’s zȧjn, wi’s wył. ‘Wiem, że nie wolno mi jeść orzechów, ale dzisiaj sobie na to pozwolę, niech się dzieje, co chce.’

ZUNTAG s. m. (pl. ZUNTAG, dat. pl. ZUNTAGA)

niedziela: Uf ida zuntag fum mönda hota dy Wymysiöejeryna ȧ ander ociwerik. ‘Na każdą niedzielę w miesiącu Wilamowianki miały inny strój.’

Por. też: der Usterzuntag ‘Niedziela Wielkanocna’, der Poümzuntag ‘Niedziela Palmowa’, s’zuntagkynd ‘dziecko urodzone w niedzielę’.

BAR s. m. (pl. BA(R)N, dim. BȦLA)

niedźwiedź: Der bar ej ȧs fun ym mȧsta nybezpjećnikja fihjyn y Pöłn. ‘Niedźwiedź jest jednym z najbardziej niebezpiecznych zwierząt w Polsce.’

ȦJSBAR / ȦJZBAR s. m. (pl. ȦJSBAN, ȦJZBAN, dim. ȦJSBȦLA, ȦJZBȦLA)

niedźwiedź polarny: Dy ȧjsban ława ym Nordpol. ‘Niedźwiedzie polarne mieszkają w Arktyce.’

MIÖEHER pron. (adj. występujący w funkcji pron.)

niektóry: Fu miöehja wysty ȧni kȧ güt wüt ny hjyn. ‘Od niektórych nawet dobrego słowa nie usłyszysz.’; Wjyr krigta cy asa – ider y zȧj śysuł. Miöeher hot nist ny ben zih, to nom’ȧ s’asa y dy hand. ‘Dostaliśmy jeść – każdy do swojej miski. Niektórzy nie mieli nic przy sobie, to brali jedzenie do ręki.’ Dy Wymysiöejyn wün rȧjh ȧn zy kunda tehnyśy nojyśy kȧjta uf Wymysoü brengja, oder miöehjys gycojg, wo zy bynöcta, wiöe ganc gywynłik. ‘Wilamowianie byli bogaci i mogli sprowadzać do Wilamowic nowinki technologiczne, ale niektóre narzędzia, których używali, były całkiem zwyczajne.’; Ȧn zejh uf dy cyg, bo miöehjy fiöen łengjer, ȧ miöehjy kjycer. ‘I popatrz na pociągi, bo niektóre jadą dłużej, a niektóre krócej.’

Zaimek ten odmienia się jak przymiotnik w odmianie mocnej. Obecnie najczęściej używanymi formami są formy liczby mnogiej (pl.) – w liczbie pojedynczej (sg.) zaimek ten używany jest rzadko. Forma MIÖEH(J)A w liczbie mnogiej (pl.) używana jest częściej niż MIÖEHJY. Obok formy MIÖEH(J)A występuje również forma NYMIÖEHJA – ale tylko w liczbie mnogiej (pl.) – w tym samym znaczeniu (powstała zapewne przez wpływ polskiego niektóry): Ider höt zȧj ȧgja mȧnan: miöehja wułda śun gejn, ȧ nymiöehja błȧjn. ‘Każdy miał swoje własne zdanie: niektórzy chcieli już iść, a niektórzy zostać.’

KYNA NY ŁȦJDA v. (imp. sg. KON NY ŁȦJDA, pl. KYNT NY ŁȦJDA; part. perf. (GY)KUND NY ŁȦJDA + hon)

nienawidzić, nie znosić, nie móc znieść: Gej wȧg ȧn ku ni cyryk! Yhy kon dih ny łȧjda! ‘Wynoś się i nigdy nie wracaj! Nienawidzę cię!’; Har kon brokułn ny łȧjda, gük zy zȧjn gyzund. ‘On nie znosi brokułów, mimo że one są zdrowe.’

FȦJND s. m. (pl. FȦJND, dat. pl. FȦJNDA. dim. FȦJNDŁA)

nieprzyjaciel: Der fȧjnd ȧn frȧjnd underśȧjda zih myt ȧr böśtow – der underśid dercwyśa ej miöehysmöł wirklih wür oü ny ȧzu grus. ‘Nieprzyjaciel i przyjaciel różnią się jedną literą – różnica między nimi w rzeczywistości też nieraz nie jest tak wielka.’

MJERSKIK adv.

1. nieprzyjemny, zły (o pogodzie): Gestyn wiöe’s ȧzu mjerskik, do ȧni dy hund, ȧni dy koca wułda ny roüs. ‘Wczoraj było tak słotnie, że ani psy, ani koty nie chciały iść na zewnątrz.’

2. niemiły, odrzucający, obrzydliwy: Mȧj nökwyn, dos zȧjn zyty mjerskikjy łoüt, wo zy y idum wjyn cykrigata. ‘Moi sąsiedzi to tacy odrzucający ludzie, którzy każdemu by chcieli robić na złość.’

ÖMAHTIK adj., adv.

nieprzytomny: Cyderjyśt wiöd’s błȧh ym gyzyht, ȧ nöhta wiöd’s ömahtik. ‘Najpierw zbladła na twarzy, a potem straciła przytomność.’

TRIÖEN (ZIH) v. (imp. sg. TRIÖE, pl. TRIÖET; part. perf. GYTRIÖEN + hon)

1. nosić, nieść: Yhy ho zöfuł błimła ym giöeta, do’h ida tag mü triöen wifuł kanła myt woser cy undergisa. ‘Mam tyle kwiatów w ogrodzie, że każdego dnia muszę nosić tyle konewek z wodą, żeby je podlać.’; Yh triöe by zejh ind ȧ parabli. ‘Zawsze noszę przy sobie parasol.’; Fur cȧjt, wen mȧj tohter ging śtüdjyn, zit zy śun zu güt ny uf dy oüga ȧn zy trjet dy oügagłyzyn. ‘Od czasu, gdy moja córka poszła na studia, jej wzrok się popsuł i nosi okulary.’

2. nosić (ubranie): Jyśter trüga dy bowa wymysiöejer rek bocȧn knyhułn, ȧn eta bocȧr hołwa rög. ‘Dawniej kobiety nosiły wilamowskie spódnice do kostek, a teraz do połowy łydki.’

3. (z ZIH) chodzić ubranym, nosić się: Dy bowa, wo zy wün fjym jyśta krig gybün, trüga zih jok wymysiöeryś. ‘Kobiety urodzone przed I wojną światową chodziły ubrane / nosiły się tylko po wilamowsku.’;

4. unieść: Yhy wa dih ny kyna triöen, dü byst fjyr mejh cy śwjer. ‘Nie uniosę cię, jesteś dla mnie za ciężki / ciężka.’

5. nosić, mieć (fryzurę): S’Kȧrolka trjet inda cep – y kȧr andyn fryzür ho’h’s ny gyzan. ‘Karolina zawsze nosi warkocze – nie widziałem / nie widziałam jej w innej fryzurze.’

6. (z ZIH) zachowywać się: Har trjet zih ȧzu, wi wen’ȧ wje zȧjn beser wi dy andyn. ‘On zachowywał się tak, jak gdyby był lepszy od innych.’

Por. też: fertriöen ‘znosić, znieść, wytrzymać, ścierpieć’, zih fertriöen ‘tolerować się’.

ŚMY adv.

nieśmiały, z przymusem, wymuszony: Oder wysty mer hyłfa? – fret’ȧ śmy. ‘Ale pomożesz mi? – spytał nieśmiało.’; Ȧ höt ju gyziöet, do wer’ȧ zuła byzihja, oder dos wiöe ny zu hacagan, ok ȧzu śmy. On co prawda powiedział, żebyśmy go odwiedzili, ale to nie było takie serdeczne, tylko takie wymuszone.

UNGYRYHT adj.

niesprawiedliwy: Dos ej ungyryht, do ȧ zyta güt menćła mü zöfuł hon oüsgyśtanda. ‘To niesprawiedliwe, że taka dobra istota tyle musiała wycierpieć.’

RU adj., adv.

1. nieugotowany, surowy (o jedzeniu): Wos gysty mer cy asa? Kȧ ru fłȧś wa’h ju ny asa! ‘Co ty mi dajesz do jedzenia? Nie będę jadł surowego mięsa!’

2. nieobrobiony, surowy (o materiale): Yn ałda cȧjta, wen zy wułda, do dy ruy łȧjmyt wȧjs zułd wada, biöehta zy zy, ȧ nöhta łisa zy zy ufer zun błȧhja. ‘W dawnych czasach, kiedy chciano, żeby surowe płótno stało się białe, gotowano je, a potem zostawiano na słońcu, żeby je wybielić.’

3. nieokrzesany, surowy (o człowieku): Der Myhuł ej fylȧjht ȧ ruer kłop, oder’ȧ ej inda zjyr hyłfzum. ‘Michał może i jest surowy, ale zawsze jest bardzo pomocny.’

UNGŁOÜWIK adj.

niewierzący: Ȧ djef kȧn menća, wo ny ej ondehtik, hȧsa, do’ȧ ej ungłoüwik – fylȧjht głiöet’ȧ andyśt gywynłik. ‘Nie należy nikogo, kto nie jest pobożny, nazywać niewierzącym – być może po prostu wierzy inaczej.’

MIÖED s. f. (pl. MȦD, dat. pl. (rzad.) MȦDA)

1. niezamężna kobieta, panna: Yh ho kȧ strah ȧ ałdy miöed cy wada. ‘Nie boję się, że zostanę starą panną.’

2. (rzad.) służąca: Fjym krig hotwer cwü mȧd. ‘Przed wojną mieliśmy dwie służące.’ – w tym znaczeniu używa się częściej wyrazu dy dinstmiöed.

CIEKAWOSTKA: z etymologicznego punktu widzenia zdrobnieniem od MIÖED jest → MȦKJA.

Por. też: dy ołdy miöed ‘singielka, stara panna’.

HUĆJABŁIMŁA s. n. (pl. HUĆJABŁIMŁA)

niezapominajka: Dy hućjabłimła wahsa inda diöt, wu ej foüht. ‘Niezapominajki zawsze rosną tam, gdzie jest wilgotno.’

NI adv.

nigdy: Foüł bej’h ni ny gywast, ȧn wa’h ni ny zȧjn. ‘Nigdy nie byłem leniwy i nigdy nie będę.’; Yhy fjet mih, do wen yhy wa grus wada, wyt ider tag ȧzu nymłik zȧjn ȧn yhy wa ni kȧ walantus ny hon. ‘Boję się, że gdy dorosnę, każdy dzień będzie taki sam i nigdy nie będę miał wolnego.’

UWAGA: NI prawie zawsze jest używane z dodatkowym zaprzeczeniem (najczęściej w postaci → NY lub → KȦ).

Zob. też: → NYMER

NYMER adv.

nigdy: Yhy bej diöt nymer ny gywast. ‘Nigdy tam nie byłem.’

UWAGA: NYMER prawnie zawsze jest używane z dodatkowym zaprzeczeniem (najczęściej w postaci → NY lub → KȦ): Dy grusa łoüt bygrȧjfa nymer nist ny zoüwer. ‘Dorośli nigdy sami nic nie rozumieją.’

Zob. też: → NI

KȦ MÖŁ adv.

nigdy, ani razu: Yhy wa der wos ziöen, wa’h śun kȧ möł mej kȧ kȧfy ny trynkja, har ej ny gyzund! ‘Coś ci powiem, już nigdy nie będę piła kawy, ona jest niezdrowa!’

NJYNT(A) pron.

nigdzie, donikąd: Yhy gej śun njynt ny. ‘Już nigdzie nie chodzę.’; Njynt ej ny ȧzu güt, wi dyham. ‘Nigdzie nie jest tak dobrze, jak w domu.’ Wi’ȧ jum ȧ füs cybroh, kund’ȧ łang njynta ny gejn. ‘Kiedy złamał sobie nogę, długo nie mógł nigdzie chodzić.’ Njynt ys’s ny gyśrejwa, do’ȧ ny kon ziöen yn łoüta, wi’ȧ zih wegja’n śpjyt. ‘Nigdzie nie jest napisane, że nie wolno mówić ludziom, jak się przez nich ktoś czuje.’

Zob. też: → JYNT

NIMYD pron.

nikt: Nimyd höt ni nimanda nist zytys ny gymaht, wi dü ȧjn mer! ‘Nikt nigdy nikomu nic takiego nie zrobił, jak ty mnie!’; S’ej nimandas zah, wos yh y dyham mah. ‘Nikomu nic do tego, co robię w domu.’

Rzadziej używanymi formami w mianowniku (nom.) są nimand i nimȧd ‘ts.’: Nimȧd wje der zuwizu ny głiöen. ‘Nikt by ci i tak nie uwierzył.’; Höt nimand nö mjyr ny gyfret? ‘Czy nikt o mnie nie pytał?’

Por. też: kȧ menć ‘nikt’.

NEJDER adj., adv. (NEJDERER, NEJDYŚT-)

nisko, niski: Y Indja hisa zy dy nejdyśty kast «Dalit». ‘W Indiach najniższą kastę nazywano «Dalit».’; Dos ej cy nejder, yhy kon diöt ny łanga. ‘To jest za nisko, nie mogę tam sięgnąć.’

NEJDER funkcjonuje też jako przedrostek rozdzielny (nejder-), nadający czasownikom różne znaczenia przemieszczania się w dół, por.: nejderłen ‘położyć’, nejderfoła ‘spaść’.

Por. też: nejdyn ‘zniżyć’.

FERNIHTYN v. (imp. sg. FERNIHTER, pl. FERNIHTYT; part. perf. FERNIHTYT + hon)

(z)niszczyć: Nöm adśytułn kymt miöehysmöł oü s’tsunami ȧn’s fernihyt ołys ym dy mjerüwer. ‘Po trzęsieniu ziemi przychodzi nieraz też tsunami i niszczy wszystko nad brzegiem morza.’

Por. też: fernihta ‘ts.’, cynistmaha ‘ts.’

NEJDERAN s. f. (pl. NEJDERANA)

nizina, teren nisko położony: Diöt hyndum Bibiöewjec ej ȧ zyty nejderan ȧn diöt wiöe jyśter dy ciglȧj. ‘Tam za Bibowcem jest taka nizina i tam była kiedyś cegielnia.’; Ym Kłodzko-Nejderan kuzt mȧ jyśter bejmyś. ‘W Kotlinie Kłodzkiej mówiono dawniej po czesku.’

NO part.

no, a więc: No wos ziöesty, menć! ‘No co ty mówisz, człowieku!’; No, ȧn wos höt’ȧ gyziöet? ‘A więc, co on powiedział?’; No oder wos wawer yta maha? ‘No ale co teraz zrobimy?’

Por. też:

NO BO ‘no bo’: Hösty mih gan oba ny? No bo yhy wȧ śun ny. ‘Kochasz mnie czy nie? No bo ja już nie wiem.’;

NO NO ‘no no’: No no, s’wyt śun głyngja! ‘No no, starczy już!’;

NO JU ‘no tak’: Ȧh giełd, no ju, fu dam ho’h ganc fergasa. ‘Ach pieniądze, no tak, o tym całkiem zapomniałem.’;

NO (TO / DO) GÜT ‘no (to) dobrze’: Gejsty śun? No to güt, bocy śpyter! ‘Idziesz już? No to dobrze, do jutra!’; No güt, oder uf wen wyt dos zȧjn fjetik? ‘No dobrze, ale na kiedy to będzie gotowe?’;

NO TO / NO DO ‘no to’: No to wi hösty’ȧ ȧjgyryt? – Yhy ho jum ȧ obita gymaht, wo’ȧ’s ny kund oziöen. ‘No to jak go namówiłeś? – Złożyłem mu propozycję nie do odrzucenia.’; Zej ziöet – nȧ. Yhy ziöet’er cyryk – no to błȧj Göts noma. Zej ziöet gryhta – hiöer ok. No to ziöet yhy wejder: wyłsty mih ejwerbyta? Ȧ zej uf dos: dü höt den kaktüs fergasa. ‘Powiedziała – nie. Odpowiedziałem jej – no to do widzenia. Powiedziała od razu – zaczekaj. No to ja znowu powiedziałem: chcesz mnie przeprosić? A ona na to: zapomniałeś swojego kaktusa.’

NAHT s. f. (pl. NAHTA, dim. NAHTŁA)

noc: Ym tag ys’s nö wiöem, oder dy nahta zȧjn kił. ‘Za dnia jest jeszcze ciepło, ale noce są chłodne.’

Por. też: s’nahts: Fyrym gansty ȧzu? Wos hösty s’nahts gymaht? ‘Dlaczego tak ziewasz? Co robiłeś / robiłaś nocą?’

Zob. też: → GÜTY NAHT, → HOŁWANAHT

NAHTHJEWERIK s. n. (pl. NAHTHJEWERIKJA)

nocleg: By mjyr wyst fynda s’öwytasa ȧna s’nahthjewerik. ‘U mnie znajdziesz kolację i nocleg.’ (LM, 1907)

FÜS s. m. (pl. FIS / FISA, dat. pl. FISA, dim. FISŁA)

1. noga, stopa (człowieka, zwierzęcia): Ejs höt ȧ füs cybroha, yta gejt’s ny rym. ‘Ona złamała sobie nogę, teraz nie chodzi.’

2. noga (od stołu itp.): S’mȧsts hon tyś fjyr fis. ‘Stoły najczęściej mają cztery nogi.’

HÖZ s. f. (pl. HÖZA, dim. HYZŁA)

nogawka: Fyrym ej ȧ höz kjycer fur ander? ‘Dlaczego jedna nogawka jest krótsza od drugiej?’

NOZ s. f. (pl. NOZA, dim. NOZŁA)

nos: Har brumt yhta under noz. ‘On nuci coś pod nosem.’; Der kranky hund höt ȧ wiöemy noz. ‘Chory pies ma ciepły nos.’; Ȧ wȧsty wos? – Wos? – Krumy fis ȧn brȧty noz! ‘A wiesz co? – Co? – Krzywe nogi i szeroki nos!’ (żartobliwa rymowanka).

NOJ / NOÜ adj., adv. (NOJER / NOÜER, NOJYŚT- / NOÜYŚT- / NOJST- / NOÜST-)

1. nowy, nieużywany: Yh ho ganc ȧn noja ibercijer, yhy kon der’ȧ gan, wen dy wyłst. ‘Mam całkiem nowy ibercijer, mogę ci go dać, jeśli chcesz.’; Bysty ȧmöł gyfiöen myt mem noja oüta ȧn śun ys’s ogykroct? ‘Przejechałeś się raz moim nowym autem i już jest porysowane?’ 

2. młody (np. tegoroczny): To ferkiöefa zy śun dy noja arpułn? ‘To sprzedają już nowe (młode) ziemniaki?’; Wi hȧst dar noüy? ‘Jak się nazywa ten nowy?’

3. nowy, świeży, aktualny (np. wiadomość): S’nojyśty badȧn fun amerykanyśa füśjyn bywȧjzt, do dy koca fjyn myt zen hjen diöhs mjoüca. ‘Najnowsze badanie amerykańskich naukowców dowodzi, że koty sterują swoimi właścicielami przez miauczenie.’; Wos ej nojys yr wełt? ‘Co nowego w świecie?’

MASER s. n. (pl. MASYN, dim. MASELA)

1. nóż: Łiwer feter, śłȧjf my’ś maser. Göt bycoł dy’ś, s’ej śun śafer. ‘Drogi wujku, naostrz mi nóż. Bóg zapłać, jest już ostrzejszy.’ (rymowanka)

2. (dim.) scyzoryk: Der Załc-Winca bröht inda prȧjzyśy masela fu Ćwiklic. ‘Załc-Wincek przywoził zawsze z Ćwiklic pruskie scyzoryki.’

ŚJER s. f. (pl. ŚJEN, dim. ŚJELA)

nożyce: S’śjela ej klin, ȧn dy śjer ej grus. ‘Nożyczki są małe, a nożyce – duże.’