Słownik

KOÜM adv.

ledwo, z biedą, prawie co, dopiero co: Koüm wiöe dy zun s’mügjys ufganga, wekt mih jynt ȧ gyroüś fu mer fotyś śtuw uf – gywys maht’ȧ zih byrȧt, uf dy fyś cy gejn. ‘Ledwo słońce wyszło z rana, obudził mnie jakiś szelest z pokoju ojca – pewnie szykował się, żeby pójść na ryby.’

ŚÜLLEGITYMACYJ s. f. (pl. ŚÜLLEGITYMACYJA)

legitymacja szkolna: Wen dy wyłst, do dy ülga ufum bilet wejwułt, to müsty hon ȧ cȧjtłikjy śüllegitymacyj. ‘Jeśli chcesz, żeby obowiązywała ulga na bilet, musisz mieć aktualną legitymację szkolną.’

TRIHTER s. m. (pl. TRIHTYN, dim. TRIHTELA)

lejek, lewar: Wer müsa ȧ zoüwyśtȧg y dy fłośa nȧjgisa, et wje zih ȧ trihter dergejn. ‘Musimy rozlać zakwas do butelek, teraz przydałby się lejek.’

MEDYCIN s. n. (pl. MEDYCINA)

lek, lekarstwo: S’tüt mer wejder wej, wa’h müsa wjeder ȧ medycin nama. ‘Znowu mnie boli, będę znów musiała / musiał wziąć lek.’

DÖKTER s. m. (pl. DÖKTYN, dim. DÖKTELA)

1. lekarz, doktor: Wen’ȧ ej krank, djef’ȧ gejn cym dökter. ‘Kiedy się jest chorym, trzeba iść do lekarza.’

2. doktor (stopień akademicki): Cyderjyśt śrȧjwsty dy bakałażat, nöhta dy magisterat, ȧn ołdyśt ym end dy dökterat ȧna wen’s güt gejt, wysty błȧjn ȧ dökter. ‘Najpierw piszesz pracę licencjacką, później magisterską, a dopiero na koniec doktorską i jeśli dobrze pójdzie, będziesz doktorem.’

Por. też: der oügadökter ‘okulista’, der hacadökter ‘kardiolog’, dy dökterat ‘praca doktorska, doktorat.’

Zob. też: → CANDÖKTER

LEKCYJ s. f. (pl. LEKCYJA)

lekcja, zajęcia: Der śiłer łjyt yns ufer lekcyj oły böśtowa. ‘Nauczyciel uczy nas na lekcji wszystkich liter.’; Ym noüa semester wa’h hon s’möntags zȧhs lekcyja ufum uniwersytet! Yhy wȧ ny, wi’h wa dos oüshałda. ‘W poniedziałki w nowym semestrze będę miał / miała sześć zajęć! Nie wiem, jak to wytrzymam.’

ŁȦJHT adj., adv.

1. lekki: Dȧj rod höt ȧ elektryśa motor, oder mȧjs ej fjyr dos łȧjht. ‘Twój rower ma silnik elektryczny, ale mój jest za to lekki.’

2. lekki, łatwy, prosty: Nist ej ny łȧjht cy łjyn, wen’ȧ zih ny łjyt. ‘Niczego nie można się łatwo nauczyć, gdy się nie uczy.’

3. lekki (o ubraniu): Nejm der ȧ łȧjht blüzła, bo s’ej hyc. ‘Weź sobie lekką bluzkę, bo jest upał.’

Por. też: no łȧjht! ‘no jasne! / (no) pewnie! / proste!’: Kuzty wymysiöeryś? – No łȧjht! ‘Mówisz po wilamowsku? – Pewnie!’

ŁȦJN₂ s. m., sg. tant.

len (nasiona, olej itp.): Yh ejwergis łȧjnzöma myt hȧsum woser ȧn nöhta as yh zy – dos ej zjyr gyzund. ‘Zalewam siemię lniane gorącą wodą, a potem je jem – to bardzo zdrowe.’

Por. też: s’łȧjnył ‘olej lniany’, der fłahs ‘len (roślina)’.

FOÜŁ adj.

1. leniwy: Menć, ny bejźe ȧzu foüł ȧn rjy dih ȧbysła! ‘Człowieku, nie bądź taki leniwy i rusz się trochę!’

2. zgniły: Wi łang wiöe dar arbuz yr ȧjzomer, do’ȧ ej ȧzu foüł? ‘Jak długo ten arbuz leżał w lodówce, że jest tak zgniły?’

Por. też: foüł wi mejst ‘bardzo leniwy (dosł. ‘zgniły jak gnój’)’.

ŁYW s. f. (pl. ŁYWA)

lew: Ym wapyn fu Wymysoü zȧjn cwü ływa. ‘W herbie Wilamowic są dwa lwy.’

ŁYNKS adv.

lewo, w lewo, na lewo: Wen dy wyst fiöen głȧjh, ȧ nöhta ym end śtrös łynks, to wysty śun zȧj hyt zan. ‘Jak będziesz jechał prosto, a potem na końcu drogi w lewo, to zobaczysz już swój dom.’

Por. też: łynk ‘lewy’.

ŁYNKIŚ adj., adv.

1. leworęczny: Dy łynkiśa łoüt dos zȧjn di, wo zy śrȧjwa myter łynkja hand. ‘Osoby leworęczne to są osoby piszące lewą ręką.’

2. lewicowy: Ȧ ziöet, do’ȧ ej ȧzu łynkiś, ȧn derwȧjł wył’ȧ kȧ śtȧjer ny coła. ‘Niby mówił, że jest taki lewicowy, a tymczasem nie chce płacić podatku.’

3. lewą ręką: Har höt’um dy rȧhty hand gybroha ȧn yta mü’ȧ ołys maha łynkiś. ‘On złamał sobie prawą rękę i teraz musi wszystko robić lewą.’

4. na lewą stronę: Dü höst s’hemb łynkiś ogycün. ‘Założyłeś koszulę na lewą stronę.’ – w tym znaczeniu używa się również przymiotnika awik: Wen dy wyłst jynta wiöer kiöefa, zejh cyjyśt uf zy fur rȧhta ȧn fur awikja zȧjt, op zy ejweron ej güt. ‘Jeśli chcesz kupić jakiś materiał / tkaninę, popatrz na niego najpierw z prawej i z lewej strony, czy wszędzie jest w porządku.’

5. po / na lewej stronie: Dy kłopa hon dy kniöef rȧhtiś, ȧ dy bowa łynkiś. ‘Mężczyźni mają guziki po prawej stronie, a kobiety po lewej.’

Zob. też: → RȦHTIŚ

ŁEJGJA v. (imp. sg. ŁEJG, pl. ŁEJGT; part. perf. GYŁȦN + hon)

1. leżeć: Wen dy dos ny hetst derzȧnk gyfunda, het dos nö gyłȧn diöt ufer śtuw. ‘Gdybyś tego wtedy nie znalazł, to to by wciąż leżało tam na strychu.’; Śtej uf, der dökter ziöet, do dy djefst zöfuł ny łejgja! ‘Wstawaj, lekarz powiedział, że nie powinieneś / powinnaś tyle leżeć!’; Ȧ piöer arpułn zȧjn fum wiöen rogyfoła ȧn zy błyn łejgja ufer śtrös. ‘Kilka ziemniaków wypadło z wozu i zostało na drodze.’; Har łog ömahtik ymȧ cwü śtunda, wał zy’ȧ ny funda. ‘Leżał nieprzytomny blisko dwie godziny, zanim go nie znaleziono.’

2. być położonym, znajdować się: War kon mer ziöen, wun łȧjt di gybjygkyt? ‘Kto mi powie, gdzie znajduje się to pasmo górskie?’; Wymysoü łȧjgt ym hołwa wȧg cwyśa Byłc-Bejł ȧn Oüswynca. ‘Wilamowice leżą w połowie drogi między Bielskiem-Białą a Oświęcimiem.’

Por. też: dö łȧj(g)t der hund bygrowa ‘tu leży pies pogrzebany’ (powiedzenie).

NYNA₁ v. (imp. sg. NYN, pl. NYNT; part. perf. GYNYNT + hon)

leżeć, drzemać, nynać: Gejsty śun nyna? ‘Idziesz już nynać?’

COŁ s. f. (pl. COŁN, dim. COŁIHŁA)

liczba: Ym mȧja ȧn ćerwjyc ym cwetoüzyt cwenciksta jür go’s dy grysty coł fun gytestjyta kranka uf COVID-19 yr śłyzyśa wojewütśoft. ‘W maju i czerwcu 2020 roku odnotowano największą liczbę zachorowań na COVID-19 w województwie śląskim.’; Mȧj łiwsty coł ej der cwełfer, bo’h bej gybün ȧ cwełfta grüdźjyń. ‘Moją ulubioną liczbą jest dwunastka, bo się urodziłem/urodziłam dwunastego grudnia.’

Zob. też: → ȦNIKCOŁ, ȦNCIKJY COŁ, → MEJCOŁ

MEJCOŁ s. f. (pl. MEJCOŁN)

(gram.) liczba mnoga: Nymiöehja wjytyn hon mej wi ȧ mejcołfüm. ‘Niektóre wyrazy mają więcej niż jedną formę liczby mnogiej.’; Wi wyt’s zȧjn yr mejcoł? ‘Jak to będzie w liczbie mnogiej?’

ȦNIKCOŁ / ȦNCIKJY COŁ s. f., sg. tant.

liczba pojedyncza: Ȧ wi wyt’s zȧjn yr ȧncikja coł? ‘A jak to będzie w liczbie pojedynczej?’; Ny idys wüt höt dy ȧnikcoł ȧn dy mejcoł: miöehja hon jok ȧny. ‘Nie każdy wyraz ma liczbę pojedynczą i mnogą: niektóre mają tylko jedną.’

CYŁA v. (imp. sg. CYŁ, pl. CYŁT; part. perf. GYCYŁT + hon)

liczyć, obliczyć, policzyć: Oły śtunda yr at wün gycyłt ȧn’ȧ krigt bycołt wegja dam, wi łang’ȧ at. ‘Wszystkie godziny w pracy były policzone i dostawał zapłatę według tego, jak długo pracował.’; Ziöesty, do’h kon ufȧ ny cyła? ‘Mówisz, że nie mogę na niego liczyć?’

RȦH(J)YN v. (imp. sg. RȦH(J)ER, pl. RȦHT(J)YT; part. perf. GYRȦH(J)YT + hon)

liczyć, rachować: Dy wymysiöejer handułłoüt kyna rȧhyn beser owi ȧ kȧlkulȧtor. ‘Wilamowscy kupcy liczą lepiej niż kalkulator.’

LILI s. f. (pl. LILIJA)

lilia: Wen dy wjest mer weła kiöefa błimła, wȧ, do’h ho ym łiwsta lilija. ‘Gdybyś chciał kupić mi kwiaty, wiedz, że najbardziej lubię lilie.’

Por. też: dy woserlili ‘lilia wodna’.

LENI s. f. (pl. LENIJA)

1. linia: Ȧ höt dy leni diöhgymöłt. ‘On przekroczył / wyszedł poza linię (malując).’

2. linijka (przyrząd): Ȧ leni djef idys śülkynd ym faderpütła hon. ‘Linijkę każdy uczeń powinien mieć w piórniku.’

ŁYND s. f. (pl. ŁYNDA, dim. ŁYNDŁA)

lipa: Hösty gyhüt, do imyd höt dy śejna łynda uf ynzum kjyhüf fergan? ‘Słyszałeś, że ktoś otruł piękne lipy na naszym cmentarzu?’

LIPJYC s. m. (pl. LIPCA)

lipiec: Ym end lipjyc myhtwer ofanga cy drȧśa. ‘Pod koniec lipca moglibyśmy zacząć młócić.’

FÖKS s. m. (pl. FÖKSA, dim. FYKSŁA)

lis: Der hoza ȧdkłjeft fum föks, ȧ der föks wejder fum jegjer. ‘Zając ucieka przed lisem, a lis przed myśliwym.’

Por. też: ȧ fyfikjer föks zȧjn ‘być chytrym jak lis’: Gej öbaht, wen dy mytum kuzt – har ej ȧ fyfikjer föks. ‘Uważaj, jak z nim rozmawiasz – to chytry lis.’

BŁOT s. n. (pl. BŁYTYN, dim. BŁOTŁA)

liść: Ym hjewyst feljyn dy biöem jyr błytyn. ‘Jesienią drzewa gubią liście.’

ŁÜBERBŁOT s. n. (pl. ŁÜBERBŁYTYN, dim. ŁÜBERBŁOTŁA)

liść laurowy: Wen mȧ koht ryndzüp, gyt mȧ inda ȧ piöer łüberbłytyn nȧj. ‘Gdy się gotuje rosół, zawsze dodaje się kilka liści laurowych.’

BRIW s. n. (pl. BRIWA, dim. BRIWŁA)

list: Jyśter śrywa dy łoüt cynander briwa, ȧn yta śykja zy e-mailn. ‘Dawniej ludzie pisali do siebie listy, a teraz wysyłają e-maile.’

Por. też: y imanda (dat.) ȧ briw łaza ‘udzielić komuś reprymendy’.

BRIWTRIÖEJER s. m. (pl. BRIWTRIÖEJYN, dim. BRIWTRIÖEJELA)

listonosz: Dy briwtriöejyn cytriöen dy briwa ym dy adresata. ‘Listonosze roznoszą listy odbiorcom.’

LISTOPAD s. m. (pl. LISTOPADA)

listopad: Ym listopad foła dy błytyn fun biöema ro. ‘W listopadzie spadają liście z drzew.’

Por. też: der nowember ‘listopad’.

LITERATÜR s. f. (pl. LITERATÜN)

literatura: Dy gyśiht fu wymysiöejer literatür fyngt śun ym niöencyta hundytjür o. ‘Historia literatury wilamowskiej zaczyna się już w dziewiętnastym wieku.’

ŁȦKJA v. (imp. sg. ŁȦK, pl. ŁȦKT; part. perf. GYŁȦKT + hon)

lizać, obliz(yw)ać: Łȧk ny s’gyfrüny ȧjza, bo dy cung wyt der cünum cüfriza. ‘Nie liż zamarzniętego metalu, bo język ci do niego przymarznie.’

Por. też: łȧk mi yn öeś ‘pocałuj mnie w dupę (często używane wilamowskie przekleństwo)’: Myhuł, fjy mih źe uf Krök, oder yh kon der nist fjyr dos ny coła. – Łȧk mih yn öeś. ‘Michał, zawieź mnie do Krakowa, ale nie mogę ci nic za to zapłacić. – Pocałuj mnie w dupę.’

ŁȦKSUŁ s. f. (pl. ŁȦKSUŁN)

lizak: Mama, kiöef mer źe ȧ łȧksuł! ‘Mamo, kup mi lizaka!’

ȦJS / ȦJZ s. n. (pl. ȦJS, ȦJZ, dim. ȦJSŁA, ȦJZŁA)

lód: Ȧ djef ufs ȧjz ny gejn, bo’ȧ kon nȧjfoła ȧn śtympelik ymkuma. ‘Nie powinno się wchodzić na lód, bo można wpaść i marnie zginąć.’

ȦJSOMER s. f. (pl. ȦJSOMYN, dim. ȦJSOMELA)

lodówka: Do s’asa błȧjt fryś, łȧjt’s yr ȧjsomer. ‘Żeby jedzenie było świeże, leży w lodówce.’

Zob. też: → OMER

LÖD s. n. (pl. LÖDA), LÖDA s. pl. tant.

1. (pl. tant.) lody: S’ej ȧzu hȧs, gejwer myta kyndyn uf dy löda. ‘Jest tak gorąco, chodźmy z dziećmi na lody.’

2. lód (porcja lodów): Baba, kiöef mer ȧ löd, oba cwe löda. ‘Babciu, kup mi loda albo dwa (lody).’

LOKOMOTIW s. f. (pl. LOKOMOTIWA)

lokomotywa: Ider cug wjyd fu ȧr lokomotiw oba gycün, oba gyśtusa. ‘Każdy pociąg jest albo ciągnięty, albo pchany przez lokomotywę.’

EROPLANHÖF

lotnisko: Der nyndsty eroplanbanhöf fu Wymysoü ej y Pyżowic. ‘Najbliższe lotnisko od Wilamowic jest w Pyrzowicach.’

OBA conj.

lub, albo, czy: Wos wyłsty trynkja? Ty oba kȧfy? ‘Czego się napijesz? Kawy czy herbaty?’; Fyrym ziöesty mer ny cyryk? Wyłsty myt mjyr ny kuza oba wos? ‘Dlaczego mi nie odpowiadasz? Nie chcesz ze mną mówić czy co?’; Gejwer oba ny? ‘Idziemy czy nie?’; Har wyt kuma – ejer oba śpyter. ‘On przyjdzie – wcześniej czy później.’; S’wün ȧ piöer wymysiöejer tyhtyn, cbś. der Fliöera-Fliöera ȧn zȧj brüder Fliöera-Hermon, der Tołer-Jüza, oba oü dy Abda-Inga. ‘Było kilku wilamowskich pisarzy, np. Florian Biesik i jego brat Hermann Mojmir, Józef Gara, albo też Inga Matzner-Danek.’

Por. też: oba..., oba... ‘albo..., albo...’: Müsty oüskłoün: oba zej, oba yhy. ‘Musisz wybrać: albo ona, albo ja.’

ŁEJNŚTYHUŁ s. m. (pl. ŁEJNŚTYHUŁN)

lubczyk: Mȧgi maha zy fu łejnśtyhuł. ‘Maggi robi się z lubczyku.’

ŁOÜT s. pl. tant. (dim. ŁOÜTŁA)

1. ludzie: Dy wełt ej śejn, ok dy łoüt zȧjn śenklik. ‘Świat jest piękny, tylko ludzie są brzydcy.’

2. grupa ludzi: Ȧ łoüt ziöen ȧzu, ȧna ȧ łoüt – ȧzu. ‘Jedni ludzie mówią tak, inni – tak.’

-ŁOÜT występuje jako forma liczby mnogiej sufiksoidu → -MON.

Zdrobnienie od ŁOÜT – s’łoütła – oznacza ‘ludzik’: Yh bawjȧt mih myta duplołoütła. ‘Bawiłem się ludzikami (Lego Duplo).’ – w liczbie mnogiej oznaczać też może ‘ludkowie (pieszczotliwie o ludziach)’: Güc noma, mȧj miła łoütła! ‘Do widzenia, moi mili ludkowie!’

ŁYK s. f. (pl. ŁYKJA, dim. ŁYKŁA)

luka, szczerba: Śrȧjw dy güta fjym fun nyregularnikja cȧjtwjytyn ȧj y dy łykja. ‘Wpisz poprawne formy czasowników nieregularnych w luki.’

LÜP s. f. (pl. LÜPA, dim. LÜPŁA)

lupa (szkło powiększające): Ołdy fotogrȧfija kon’ȧ ośoün diöh dy lüp. ‘Stare zdjęcia można oglądać przez lupę.’

ŚPIGL s. m. (pl. ŚPIGLN, dim. ŚPIGJEŁA)

1. lustro: Dȧj öebroz ym śpigl ej mȧj śynstys gytyht. ‘Twój wizerunek w lustrze jest moim najpiękniejszym wierszem.’

2. (dim.) lusterko: Zejh ym śpigjeła, wi dy höst dih ym moüł bykidȧt. ‘Zobacz w lusterku, jak pobrudziłeś buzię.’

UWAGA: wyraz ŚPIGL ma dwie sylaby.

LUTERYŚ / LUTERȦNYŚ adj.

luterański, ewangelicko-augsburski: S’gyt ȧ legend, do zy y Wymysoü funda cwü luteryśy Bibln fjym krig. ‘Istnieje legenda, że w Wilamowicach znaleziono przed wojną dwie Biblie w oryginalnym wydaniu Lutra.’; Wymysoü gyhjyt uf dy luterȧnyśy parafyj Bejł’. ‘Wilamowice należą do parafii ewangelicko-augsburskiej Biała.’

Por. też: fest wi der luteryśy gława ‘bardzo mocno, twardo’.

LÜTY s. m. (pl. LÜTA)

luty: Ym lüty ej inda der Müterśpröhtag. ‘W lutym zawsze odbywa się Dzień Języka Ojczystego.’

Por. też: der feber ‘luty’.

LÖKER adj., adv.

luźny, ruszający się: Dos hösty cy fest cyzomagybunda, dy müst dos ȧbysła löker maha. ‘Za mocno to związałeś / związałaś, musisz to trochę poluzować.’

ZOÜ s. f. (pl. ZOÜA, dim. ZOÜŁA)

maciora, locha: Wen’s zu kołd wiöe ym wynter, nom dy müter dy zoü myta fȧkln y dy kyh. ‘Gdy zimą było bardzo zimno, mama zabierała maciorę z prosiętami do kuchni.’

Por. też: byzöfa / byłopyt wi ȧ zoü ‘pijany jak świnia’.

GYŚȦJT adj., adv.

mądry, mądrze, roztropny, roztropnie: Dü höst dos gyśȧjt oüsgydöht! ‘Mądrze to wymyśliłeś!’; Har ej zjyr ȧ gyśȧjter menć. ‘On jest bardzo mądrym człowiekiem.’

MȦJA s. m. (pl. MȦJA)

maj: Der śejny mönd gejt bałd cym end, der mȧja. ‘Piękny miesiąc wkrótce się skończy, ten maj.’

FERMYGJA s. n. (pl. FERMYGJA)

majątek: Ȧ gywaser nom mer s’gancy fermygja. ‘Powódź zabrała mi cały majątek.’