Słownik

KŁÖC s. n. (pl. KŁECYN, dim. KŁECŁA)

1. kloc (pień): Fu dan biöema wawer hon śejny, gröwy kłecyn. ‘Z tych drzew wyjdą nam ładne, grube kloce.’

2. klocek (zabawka): Wos boüsty dö fu dan kłecła? ‘Co budujesz z tych klocków?’

3. (dim.) obcas: Yhy bej ny gywönt uf zyta huha kłecła rymcygejn. ‘Nie jestem przyzwyczajona do chodzenia na tak wysokim obcasie.’

ŚŁYSUŁ s. m. (pl. ŚŁYSUŁN, dim. ŚŁYSEŁA)

klucz: Wen dy höst oły śłysułn felün, do hyłft der ok der śłöser. ‘Jeśli zgubiłeś wszystkie klucze, to pomoże ci tylko ślusarz.’

KŁEJZŁA s. n. (pl. KŁEJZŁA)

kluska: Y Wymysoü asa zy ufȧ Hȧliköwyt kłejzła myt hung. ‘W Wilamowicach tradycyjnie je się na Wigilię kluski z miodem.’

KYMUŁ s. m. (pl. KYMUŁ, dim. KYMEŁA)

kminek: Myt kymuł śmekt bałd idys fłȧś beser. ‘Z kminkiem prawie każde mięso smakuje lepiej.’

BANKBOW s. f. (pl. BANKBOWA, voc. BANKBOWY)

1. kobieta bankier, bankierka: Di bankbow ej ȧ gröwer fejś, dü konst cüner ny gejn myta łydikja henda. ‘Ta bankierka to gruba ryba, nie możesz do niej iść z pustymi rękoma.’

2. pracownica banku: Yhy ging yn bank nȧj ȧn gryht kom cün mer ȧ bankbow fren, op zy mer ny kon myt yhta hyłfa. ‘Wszedłem do banku i od razu podeszła do mnie pracownica z pytaniem, czy nie może mi w czymś pomóc.’

KÖWUŁ s. f. (pl. KÖWUŁN, dim. KÖWEŁA)

kobyła, klacz: Der Jȧśki hot ȧ ołdy köwuł, oder yh ho zy śun łang ny gyzan – byśtymt krepjyt zy oba höt’ȧ zy ferkoüft. ‘Jan miał starą klacz, ale już dawno jej nie widziałem / widziałam – na pewno umarła lub ją sprzedał.’

CIEKAWOSTKA: w Wilamowicach konie chowano niegdyś w lasku, który nazywa się Koński Las, a po wilamowsku Köwułgrüw (dosł. ‘kobyli dół’).

Zob. też: → FAD

KÖC s. m. (pl. KÖCA)

koc: Dek dih myt ȧm köc güt cü, bo zyst wyt’s der kałd zȧjn. ‘Przykryj się dobrze kocem, bo inaczej będzie ci zimno.’

ŁIW HON v. (imp. sg. HO ŁIW, pl. HOT ŁIW; part. perf. ŁIW GYHOT + hon)

kochać: Bowy, yhy ho dih ȧzu łiw! ‘Żono, tak cię kocham!’

Zob. też: → HON₁

ŁIWA (ZIH) v. (imp. sg. ŁIW, pl. ŁIWT; part. perf. GYŁIWT + hon)

kochać (się): Der Fliöera ȧn s’Ruzła kunda zih ny nama, gük zy zih ȧzu hon gyłiwt. ‘Florian z Rozalią nie mogli się pobrać, chociaż się tak kochali.’; Yhy wȧ ny, op dy dih oü ȧzu śpjyst, oder... yhy łiw dih. ‘Nie wiem, czy też tak się czujesz, ale... kocham cię.’

Zob. też: → GAN HON

GANG s. m. (pl. GENG)

chód: Jyn gang derkant’ȧ fu wȧjtum. ‘Jej chód poznał z daleka.’; Har śwung myta henda ym gang ȧzu, wi wen’ȧ wje zȧjn ȧ drow. ‘Machał rękami w chodzie tak, jak gdyby był żołnierzem.’

GAN HON v. (imp. sg. HO GAN, pl. HOT GAN; part. perf. GAN GYHOT + hon)

kochać, lubić: Nüśü, yhy ho dih zu zjyr gan! ‘Aniu, tak bardzo cię kocham!’; Miöehja ziöen, do zy hon dy śül ny gan – yhy bej dos ny. ‘Niektórzy mówią, że nie lubią szkoły – ze mną jest inaczej.’; Yhy ho gan cy śłöfa. ‘Lubię / kocham spać.’

Por. też: ym łiwsta / ym hacta / ym hatsta hon ‘lubić / kochać najbardziej’: Har höt yns ym łiwsta. ‘On najbardziej nas kocha.’; Ym łiwsta ho’h yr wymysiöeryśa śpröh cy kuza, bo’s gejt mer ym łȧjhsta. ‘Najbardziej lubię mówić po wilamowsku, bo to idzie mi najłatwiej.’

Zob. też: → GAN₂, → HON₁, → ŁIWA, → ŁIW HON

KESUŁ s. m. (pl. KESUŁN, dim. KESEŁA)

1. kocioł: Der Panoramiks łis ȧ Obeliks ny cy zem keseła ȧcükuma. ‘Panoramiks nie dopuszczał Obeliksa do swojego kociołka.’; Łe köła yn uwa bo’h djef hon wiöem woser ym kesuł. ‘Dorzuć węgla do pieca, bo potrzebuję ciepłej wody w kotle.’

2. społeczeństwo, społeczność, wspólnota: Y ynzum wymysiöeryśśpryhikja kesuł zȧjn oü łoüt fu hynder Wymysoü. ‘W naszej wilamowskojęzycznej społeczności są również osoby spoza Wilamowic.’

Zob. też: kesułnik ‘społeczny’.

KOTER s. m. (pl. KOTYN, dim. KOTELA)

kocur: Yhy mü men koter łön nyna, bo ȧzu roüct’ȧ ym mjeca, do’h ny wȧ wi. ‘Muszę dać wykastrować swojego kocura, bo tak grasuje w marcu, że nie wiem co.’

Zob. też: → KOC

ŚTRIMAKOD s. m. (pl. ŚTRIMAKODA, dim. ŚTRIMAKODŁA)

kod paskowy: Wen dy ȧjkiöefst, djefa dy śtrimakoda fu oła gykoüfta zaha gyskanjyt wada. ‘Gdy robisz zakupy, trzeba zeskanować kody paskowe wszystkich kupowanych rzeczy.’

HON₂ s. m. (pl. HON, dim. HONŁA)

kogut: Der hon kon zjyr ryś s’mügjys kryn. ‘Kogut może piać bardzo wcześnie rano.’

UWAGA: wymowa rzeczownika HON₂ różni się od czasownika HON₁ długością samogłoski: w rzeczowniku jest ona długa, w czasowniku – krótka. Poza tym liczba mnoga rzeczownika HON₂ również wymawiana jest z krótką samogłoską.

KOKOS s. m. (pl. KOKOSA)

kokos: Ufa ynzułn ym Indyjyśa Ocean ławt ȧ gatung krawys, wo zy fryst kokosa. ‘Na wyspach w Oceanie Indyjskim żyje gatunek kraba, który je kokosy.’

ÖWYTASA s. n. (pl. ÖWYTASA)

kolacja: Ufs öwytasa tiöe’ȧ ny asa nist śwjerys – kȧ brantwȧjn toüg druf oü ny, bo zyst śłyft mȧ zih nöhta ny oüs. ‘Na kolację nie wolno jeść nic ciężkiego – alkohol też się nie nadaje, bo inaczej się człowiek nie wyśpi.’

Zob. też: → ASA₂

KNI s. n. (pl. KNI / KNIJA, dat. pl. KNIJA)

kolano: Har dankt y zen ełdyn ufa knija. ‘Dziękował swoim rodzicom na kolanach.’

Por. też: knin ‘klęczeć’.

ÜRYNGLA s. n. (pl. ÜRYNGLA)

kolczyk: Mȧj kłop höt s’üryngla felün, gywys yn gybjygja. ‘Mój mąż zgubił kolczyk, pewnie w górach.’

KOLAND / KIÖELAND s. f. (pl. KIÖELENDA)

kolęda: «Zȧjt gybata, ny hot frejwuł» dos ej ȧ śejny wymysiöejer koland. ‘«Zȧjt gybata, ny hot frejwuł» to piękna wilamowska kolęda.’; Yhy höf, do der wat oü cy yns kuma mytum śtam ym koland ȧn der wat yht wymysiöeryś ufzyngja. ‘Mam nadzieję, że przyjdziecie też do nas z gwiazdą po kolędzie i zaśpiewacie coś po wilamowsku.’

Zob. też: → YM KOLAND GEJN.

KOLEGA s. m. (pl. KOLEGJA)

kolega: Yhy mü yta ȧbysła ferbłȧjn myt men kolegja, bo diöh dos jür ho’h zy ȧzu ufer zȧjt gyłön. ‘Muszę teraz spędzić trochę czasu z moimi kolegami (na zabawie), bo w ciągu tego roku oni zostali przeze mnie zaniedbani.’

KAMERÖT s. m. (pl. KAMERÖTA)

kolega, kumpel: Yhy wje der weła men güta kameröt fürśteła. ‘Chciałbym przedstawić ci mojego dobrego kolegę.’

BAN s. f. (pl. BANA, dim. BANŁA)

kolej (żelazna): Der Fliöera-Fliöera – ȧ wymysiöeryśer tyhter – at łangy jün ufer ban. ‘Florian Biesik – wilamowski poeta – długie lata pracował na kolei.’

KOLEŻANKA s. f. (pl. KOLEŻANKJA)

koleżanka: Zo’h’üh ȧnander fürśteła? Dos ej mȧj Nüśa-koleżanka, ȧn dos ej mȧj bester gyśpon Mjeta. ‘Mam was sobie przedstawić? To jest moja koleżanka Ania, a to mój najlepszy przyjaciel Marcin.’

KOMBȦJN s. m. (pl. KOMBȦJNA, dim. KOMBȦJNŁA)

kombajn: Mytum kombȧjn cy drȧśa ys’s fejł byhender, owi s’gytrȧd fum fȧld rȧjcyfjyn ȧn myta fłygln cy drȧśa. ‘Kosić i młócić zboże kombajnem jest o wiele szybciej, niż zwozić zboże z pola i młócić cepami.’

KÜMET s. f. (pl. KÜMETA, dim. KÜMETŁA)

1. kometa: Miöehja kümeta konsty ym hymuł unȧ teleskop derzan. ‘Niektóre komety możesz zobaczyć na niebie bez teleskopu.’

2. badminton: Konsty kümet śpejła? ‘Umiesz grać w badmintona?’

KÜMIN s. n. (pl. KÜMINA, dim. KÜMINŁA)

komin: Yh wiöe ȧ piöer mönda wȧg, ȧn wen yh cyrykkom, derfü’h, do dy śtiöhja mahta uf mer kümin ȧ nast. Wi zo’h yta brin? ‘Nie było mnie przez parę miesięcy, a kiedy wróciłem, dowiedziałem się, że bociany zrobiły mi na kominie gniazdo. Jak mam teraz palić w piecu?’

UWAGA: wyrazu KÜMIN czasem używa się też w rodzaju męskim, ale rzadziej niż w nijakim

KÜMIÖED s. f. (pl. KÜMIÖEDA, dim. KÜMIÖEDŁA)

komoda: Nö mer baba ej mer ȧ ołdy kümiöed gybłejn. ‘Po mojej babci została mi stara komoda.’

KOMER s. f. (pl. KOMYN, dim. KAMELA)

1. komora: Yr ołda wymysiöejer hyt wiöe dy komer gryhta fur rȧhta zȧjt, wen dy nȧjkomst. ‘W starym wilamowskim domu komora była od razu po prawej stronie, kiedy wchodziłeś do środka.’

2. (dim.) komórka: Der Harry wönt y ȧm kamela undyn śtüfa. ‘Harry mieszkał w komórce pod schodami.’

Zob. też: → KAMELA

KOMPÜTER s. m. (pl. KOMPÜTYN, dim. KOMPÜTELA)

komputer: Fercȧj, do’h der ołdyśt yta cyrykśrȧjw, oder bej’h ołdyśt kuma cym kompüter. ‘Wybacz, że dopiero teraz ci odpisuję, ale dopiero teraz dotarłem przed komputer.’

FAD s. n. (pl. FAD, dat. pl. FADA, dim. FADŁA)

koń: Jyśter jet mȧ myta fada, ȧ yta maht mȧ dos myta mȧśinn. ‘Kiedyś orano końmi, a teraz robi się to maszynami.’

Jeśli jest pierwszym członem złożenia, zazwyczaj ma postać fads-: der fadsśtoł ‘stajnia’, der fadshołc ‘szyja konia’, dy fadsȧgl ‘pijawka końska’, der fadsmejst ‘nawóz koński’. Jeśli drugi człon złożenia rozpoczyna się ś-, spółgłoska -s czasem bywa pomijana: der fadśynder ‘osoba, która bije konie; wyzwisko’. Dzieje się tak dlatego, że – gdy w języku wilamowskim w bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się dźwięki ś i s – spółgłoska s często zanika, por. → OÜSŚOÜN, które często wymawia się jako oüśoün.

Zob. też: → FYŁIHŁA, → HENGST, → KÖWUŁ

KONCERT s. m. (pl. KONCERTA, dim. KONCERTŁA)

koncert: Yh gydenk śun ȧni ny, wen yh s’łecty möł wiöe uf ȧm koncert. Nejm mer źe jynt uf ȧn! ‘Nie pamiętam już nawet, kiedy po raz ostatni byłam / byłem na koncercie. Weź mnie w końcu na jakiś!’

KON s. f. (pl. KAN, dim. KANŁA)

konewka: Yhy koüft ymjemtag cwü kan ufum jümyt ȧn zy zȧjn wejder ferśwunda, s’mü zy mer imyd hon undernuma. ‘Kupiłem parę dni temu dwie konewki na targu i one zniknęły, ktoś mi je pewnie podebrał / zabrał.’

KONFERENCYJ s. f. (pl. KONFERENCYJA)

konferencja: Y Wymysoü wada hefa konferencyja gyorganizjyt, bo dy füśjyn fur ganca wełt interesjyn zih myter wymysiöeryśa śpröh ȧn kultür. ‘W Wilamowicach organizuje się wiele konferencji, bo badacze z całego świata interesują się językiem wilamowskim i kulturą wilamowską.’

BȦJHTŚTÜL s. m. (pl. BȦJHTŚTILN, dim. BȦJHŚTIŁIHŁA)

konfesjonał: Der fiöer zect zih ym bȧjhtśtül ȧn’ȧ bȧjht dy zyndikja. ‘Ksiądz zasiada w konfesjonale i spowiada grzeszników.’

Zob. też: → ŚTÜL

END s. n. (pl. ENDA, dim. ENDŁA)

1. koniec, zakończenie: Wjyr dergingja bocum end Wymysoü. ‘Doszliśmy do końca Wilamowic.’; Dy fyngjyn zȧjn ym end fur hand. ‘Palce są na końcu ręki.’

2. koniec (moment, gdy coś się kończy): Dy at hot kȧ end. ‘Praca nie miała końca.’; S’end fur Grusa Fost dos ej der Poümzuntag ȧn dy Grusy Woh. ‘Końcem Wielkiego Postu jest Niedziela Palmowa i Wielki Tydzień.’

3. (dim., gram.) końcówka: S’wüt «ełter» ferendyt zȧj endła yr mejcoł. ‘Wyraz «ełter» (‘ołtarz’) zmienia końcówkę w liczbie mnogiej.’

4. koniec życia, śmierć: Wen’ȧ wiöe niöencik jür ałd, fü’ȧ s’łecty möł uf Frankrȧjh ȧn diöt höt’ȧ zȧj end gyfunda. ‘Gdy miał już 90 lat, pojechał po raz ostatni do Francji i tam przyszedł jego koniec (dosł. znalazł tam swój koniec).’; Yh śpjy dos, mȧj end ej śun nönd. ‘Czuję to, mój koniec jest już blisko.’

5. końcówka, ostatni kawałek czegoś: Yhy mü gejn cym fryzjer ok dy endła fun łöda cy byśtripa. ‘Muszę iść do fryzjera tylko żeby przyciąć końcówki włosów.’

DIÖHOÜS adv.

koniecznie: Wełty’ś diöhoüs wysa? ‘Chcecie to koniecznie wiedzieć?’; Har wułd diöhoüs, do yhy mytum gej. ‘Koniecznie chciał, żebym z nim szedł / szła

HAKA v. (imp. sg. HAK, pl. HAKT; part. perf. GYHAKT + hon)

1. kopać, wykop(yw)ać (coś za pomocą jakiegoś narzędzia z ziemi): Yhy gej arpułn haka. ‘Idę kopać ziemniaki.’

2. kopać (nogą): Yhy wułd dos śun roüsziöen, oder ȧ hakt mih undum tejś. ‘Chciałem już to powiedzieć, ale on kopnął mnie pod stołem.’

GROWA₁ v. (imp. sg. GREJW / GROW, pl. GROWT; part. perf. GYGROWA + hon)

kopać, (z)ryć: Wos grywsty diöt ȧzu tif, ȧn bün? ‘Co tam tak głęboko kopiesz, studnię?’;

Zob. też: bygrowa ‘pogrzebać’, oüsgrowa ‘wykopać’, ufgrowa ‘wykopać, odkopać’.

HIÖELA s. n. (pl. HIÖELA)

kopaczka: Mytum hiöela konsty arpułn haka. ‘Za pomocą kopaczki można kopać ziemniaki.’

KÖŁAGRÜW s. f. (pl. KÖŁAGRÜWA)

kopalnia: Mȧj dźjada at ufer köłagrüw, har wiöe ȧ oberśtȧjgjer. ‘Mój dziadek pracował na kopalni, on był nadsztygarem.’

TYŁ s. f. (pl. TYŁN, dim. TYŁIHŁA)

koper, koperek: Ogürkja ȧjgyzoüwyt ony tył zȧjn nist wat. ‘Ogórki ukiszone bez kopru są nic nie warte.’

RYND₁ s. f. (pl. RYNDA, dim. RYNDŁA)

kora: Ny rȧjs dy rynd fun biöema o, by dy bykjyct zy ȧzu. ‘Nie zrywaj drzewom kory, bo robisz im tak krzywdę.’

ŚTEPSUŁ s. m. (pl. ŚTEPSUŁN, dim. ŚTEPSEŁA)

1. korek: Konsty ȧ śtepsuł roüscin? Ok ga der öbaht, do’ȧ ny śoüst! ‘Możesz wyciągnąć korek? Tylko uważaj, żeby nie strzelił!’

2. korek (samochodowy): Diöh di śtepsułn het yh bałd uf dy cȧjt ny derkuma. ‘Przez korki prawie nie dotarłem na czas.’

KOROL s. m. (pl. KOROLN, dim. KOROLIHŁA)

1. koral (materiał): Dy wymysiöejer koroln mahta zy fu dam korol, wo’ȧ wehst ym mjer. ‘Wilamowskie korale robiono z tego korala, który rośnie w morzu’.

2. naszyjnik z korala: Dy Wymysiöejeryna trüga dy koroln miöehysmöł zugiöe wen zy gingja pönyś ogycün. ‘Wilamowianki nosiły korale nieraz nawet wówczas, gdy chodziły ubrane po polsku (tj. nie po wilamowsku, tylko jak mieszkanki okolicznych miejscowości).’

3. (dim.) koralik: Dy krykjer gyśtałt wada oüsgynyt myt łoüter korolihła. ‘Krakowskie gorsety wyszywane są samymi koralikami’

Rzadziej używaną formą tego rzeczownika jest dy kiöeroln.

TRÖG s. m. (pl. TRYG, dim. trygla)

koryto: Wi zy jyśter uf dy friöeda płoc mahta, to tȧgta zy ȧj y ȧm grusa, hełcera trög. ‘Gdy dawniej pieczono placki (kołacze) na wesela, ciasto robiono w dużym, drewnianym korycie.’

WÜCUŁ s. f. (pl. WÜCUŁN, dim. WJYCŁA)

1. korzeń: Dy bźyma hon śwahy wücułn, diöh dos foła zy łȧjht ym. ‘Modrzewie mają słabe korzenie, przez co łatwo się przewracają.’

2. (pl.) korzenie (pochodzenie): Yhy głiöe, do dy wücułn fu Wymysiöejyn zȧjn hyhstyns y Holand. ‘Uważam, że Wilamowianie mają korzenie najprawdopodobniej w Holandii.’

BȦN s. n. (pl. BȦN, dim. BȦNŁA)

kość: Ȧ höt’um cwe bȧn cybroha. ‘Złamał sobie dwie kości.’

Wyraz BȦN w liczbie pojedynczej (sg.) ma długą samogłoskę, w liczbie mnogiej (pl.) zaś – krótką.

Por. też: fu błüt ȧn bȧn ‘z krwi i z kości’: Yh bej ȧ Wymysiöejer fu błüt ȧn bȧn. ‘Jestem Wilamowianem z krwi i kości.’

KJYHABYTNER s. m. (pl. KJYHABYTNYN)

kościelny: Der kjyhabytner dint yr kjyh, oder’ȧ ej kȧ fiöer ny. ‘Kościelny służy w kościele, ale nie jest księdzem.’

KJYH s. f. (pl. KJYHJA, dim. KJYHŁA)

kościół: Yh priöebjy y dy kjyh ida zuntag cy gejn. ‘Staram się chodzić do kościoła co niedziela.’

GROZMȦŚIN s. f. (pl. GROZMȦŚINN, dim. GROZMȦŚINŁA)

kosiarka: Myter grozmȧśin grozt mȧ s’groz. ‘Kosiarką kosi się trawę.’