Słownik

FELJYN (ZIH) v. (imp. sg. FELJY, pl. FELJYT; part. perf. FELÜN + hon)

1. zgubić: Menć, wos zuł yh maha myt dan ganca słühawkja? Kiöefsty der ȧ noü piöer ȧn y ȧr woh feljysty’s. Kiöefsty zy, ȧn wejder feljysty zy! ‘Człowieku, co mam począć z tymi całymi słuchawkami? Kupujesz sobie nową parę i po tygodniu gubisz. Kupujesz je, a potem znowu je gubisz!’; Der wȧg ej głȧjh, dy wyst dih ny feljyn! ‘Droga jest prosta, nie zgubisz się!’

2. stracić: Ym cwetoüzyt drȧjȧncwencikjer jür wiöd ufum kjyhüf y Wymysoü ȧ śtȧn ufgyśtełt, wu oły Wymysiöejyn zȧjn oüsgyśrejwa, wo zy felün s’ława ym jyśta ȧn ym andyn wełtkrig. ‘W 2023 roku postawiono na cmentarzu w Wilamowicach pomnik, gdzie są wypisani wszyscy Wilamowianie, którzy stracili życie w I i II wojnie światowej.’

Rzadziej używaną formą jest felün.

Zob. też: → FELIZA

KJENŁA s. n. (pl. KJENŁA)

ziarnko, ziarenko: Dy wek ej rundergyfoła ȧn yta zȧjn dy kafykjenła ejweron ufum njen. ‘Słoik spadł i teraz ziarenka kawy są wszędzie na podłodze.’; Yh kon dos ny ferśtejn, wi fu ȧm zyta klina kjenła wehst ȧ zyter grusy boüm uf. ‘Nie mogę tego zrozumieć, jak z takiego małego ziarenka wyrasta takie duże drzewo.’

ȦDUM s. m. (pl. ȦDUM) 

zięć: Har wyt zȧjn dȧj ȧdum. ‘On będzie twoim zięciem.’

FYNGSTA s. pl. tant.

Zielone Świątki: Cwyśa Ustyn, cwyśa Fyngsta / Zȧjn dy mȧkja ołerśynsta. ‘Między Wielkanocą, między Zielonymi Świątkami / Są dziewczyny najpiękniejsze.’ (rymowanka); Uf dy Fyngsta trüg mȧ ȧ błöwśtrimikjerök. ‘Na Zielone Świątki noszono spódnicę z niebieskimi paskami.’

GRINŚJYCTÜH s. n. (pl. GRINŚJYCTIHJYN)

zielony fartuch (element stroju wilamowskiego): Ȧ grinśjyctüh past ny cy idum rök, ok cy dan śynsta. ‘Zielony fartuch nie pasuje do każdej spódnicy, tylko do tych najbardziej odświętnych.’

GRIN adj.

zielony: Zy śmysa mih roüs fu dyham ȧn wu zułd yh gejn? Ufs griny groz? ‘Oni wyrzucili mnie z domu i dokąd miałam iść? Na zieloną trawę?’

surowy: Dy śmjergüśnikja trynkja griny ȧjyn. ‘Śmierguśnicy piją surowe jajka.’; S’fłȧś ej nö ganc grin – dü müst’s nö koha. ‘Mięso jest jeszcze całkiem surowe – musisz je jeszcze pogotować.’

Por. też: grozgrin ‘zielony jak trawa’, grinłik ‘zielonkawy, zielonawy’.

ŁAND s. n. (pl. ŁENDYN, dim. ŁANDŁA)

1. ziemia, ląd: Nö zöfuł mönda ym mjer fest łand endłik cy zan, dos ej hałt ȧ frȧjd! ‘Po tylu miesiącach na morzu zobaczyć twardy ląd to jest prawdziwa radość!’

2. kraj, państwo: Yh bej y hefa łendyn gywast, oder njynt śpjy’h mih ny zu güt wi dyham. ‘Byłem w wielu krajach, ale nigdzie nie czuję się tak dobrze jak w domu.’

Por. też: s’apułłand ‘pole po wykopaniu ziemniaków’, s’oüsłand ‘zagranica’, oüsłenderyś ‘obcy, zagraniczny’, Noüłand ‘(dosł. ‘nowa ziemia’) nazwa niektórych pól w Wilamowicach, która powstała od tego, że takie pole zostało dokupione, nie było czyjąś ojcowizną (zob. → HAMYT)’.

AD s. f. (pl. rzad. ADA, dim. ADŁA)

1. ziemia (grunt, powierzchnia ziemi): Ejweron ufer ad łȧjgt tifer śnej. ‘Wszędzie na ziemi leży głęboki śnieg.’; Y ȧm łöh yr ad ławt ȧ hobbit. ‘W pewnej norze ziemnej mieszkał sobie pewien hobbit.’

2. (wszech)świat (często w opozycji do tamtego świata: patrz → WEŁT): Uf dar łiwa ad höt ok dar kȧ nut, war zih ny fjet fjyr at. ‘Na tym kochanym świecie tylko ten nie ma biedy (nie cierpi niedostatków), kto się nie boi pracy.’ (przysłowie wilamowskie – HM 1930)

3. planeta ziemia: War’ȧs, fylȧjht istnjȧt ława ny nok uf ynzer Ad, oder oü uf andyn planeta? ‘Kto wie, być może życie istnieje nie tylko na naszej Ziemi, lecz także na innych planetach?’

4. gleba: Jałowikjy ad mü’a tyngja. ‘Jałową glebę trzeba nawozić.’

5. kraina, terytorium: Mongolyśy drowa ejwer^|füła ȧ diöf, wu łog nönd fu Oüswyncer Ad. ‘Wojska mongolskie napadły na wioskę, która leżała w pobliżu Ziemi Oświęcimskiej.’

6. obszar (np. zamieszkały lub wykorzystywany w jakimś celu, posiadany przez kogoś): Fu łand cy łand müsta’z zihja / ȧ śtykla ad, wȧjł’z ny krihja / wułda yr wełt, höfat ata; ‘Od kraju do kraju musieli szukać / kawałka ziemi, bo nie włóczyć się / chcieli po świecie, odrabiać pańszczyznę;’ (FB 2021); Dos ej ju ynzer ad! ‘To jest nasza ziemia!’

A(R)PUŁ s. m. (pl. A(R)PUŁN, dim. ABELA)

ziemniak: Yh wje gan byśteła gybröty arpułn myt brötwjyśt. ‘Chętnie zamówiłbym pieczone ziemniaki z kiełbasą.’; Hynder gykohta apułn kynwer dy apułzüp koha oba apułkłejzła. ‘Oprócz ugotowanych ziemniaków możemy ugotować zupę ziemniaczaną lub kluski ziemniaczane.’; Bröt, fojela bröt / Dü gyst ym hunger röt / Abela kynwer yr oś derkweła / Wjyr djyfa kȧ asa yns ny byśteła / Bröt fojela, bröt. ‘Piecz, ognisko, piecz / Dajesz radę głodowi / Ziemniaczki możemy w popiele opiec / Nie musimy się o nic innego do jedzenia starać / Piecz, ognisko, piecz.’ (fragment piosenki Bri, fojela, bri)

Dawniej używano też formy adepuł.

WYNTER s. m. (pl. WYNTYN)

zima: Jyśter wün zyty śwjery wyntyn, do der’üh dos giöe ny kynt fürśteła. ‘Dawniej były tak srogie zimy, że nawet sobie tego nie możecie wyobrazić.’

Por. też: ejwerwyntyn ‘przezimować’, wyntyn ‘zimować’: Dy krawysa wyntyn yr tif: bygrowa ym śłom oba hejngyłet / ferśtakt undyn śtȧnn. ‘Raki zimują przy dnie, zakopane w mule lub ukryte pod kamieniami’

KEŁD s. f. (pl. KEŁDA)

zimno: Mjyr dret kȧ kełd ny, bo’h bej hyna. ‘Mnie nie grozi żadne zimno, bo jestem w środku.’; Har kund diöh dy kełd ny kuza, ok cytyt’ȧ. ‘Nie mógł mówić z powodu zimna, tylko się trząsł.’

Zob. też: → KAŁD

KAŁD / KOŁD adj., adv. (KEŁDER, KEŁDST-)

zimny: Wen der hund höt ȧ kałdy noz, s’ej ȧ ocȧhja fum gyzunda – byn łoüt ys’s oder andyśt. ‘Gdy pies ma zimny nos, to oznaka zdrowia – ale z ludźmi jest inaczej.’ Wi wer diöt wün, dos wiöe mjeca, oü wiöe’s nö kołd. ‘Gdy tam byliśmy, był marzec, też było jeszcze zimno.’

Zob. też: → KEŁD

KROÜTIK s. n. (pl. KROÜTIK)

1. zioło: Dy müm kürjyt zih gan myta kroütik, oder zy gejt oü cyn ferśidnikja döktyn. ‘Ciocia chętnie leczy się ziołami, ale też chodzi do różnych lekarzy.’

2. chwast: Fu dar cȧjt wi’ȧ krank ej gywiöda, wahsa y zem giöeta łoüter kroütik ȧn s’śoüt diöt śtympelik oüs. ‘Od czasu, gdy zachorował, w jego ogrodzie rosną same chwasty i wygląda to tam marnie.’

UFASA v. (imp. sg. EJS / AS UF, pl. AST UF; part. perf. UF(GY)GASA + hon)

zjeść, zjadać: Ym krȧćum y Wymysoü ufum rynk kon’ȧ ȧ güt mytagasa ufasa. ‘W restauracji na rynku w Wilamowicach można zjeść dobre śniadanie.’

UFFRASA v. (imp. sg. FREJS / FRAS UF, pl. FRAST UF; part. perf. UFGYFRASA + hon)

1. zjeść, zjadać (o zwierzętach): Mȧ mü uf dy gułdfyś ufpasa, bo zy wan zöfuł füter uffrasa, wifuł dy wyst’ȧ gan ȧn wen’s wyt zȧjn cy fejł, to kyna zy śtarwa. ‘Należy uważać na złote rybki, bo zjedzą tyle karmy, ile im dasz i jeśli jej będzie za wiele, to mogą umrzeć.’

2. (wulg.) zeżreć, zżerać (o ludziach): Di łoüzbüwa frösa mer wejder ȧ ganca płoc uf ȧn’s ej mer nist ny gybłejn! ‘Te łobuzy znów zżarły mi cały placek / całe ciasto i nic mi nie zostało!’

3. pożreć, zniszczyć (o mrozie, molach itp.): Dy ferwynćta myłma hon mer dy gancy omer kłȧdyn ufgyfrasa! ‘Przeklęte mole zniszczyły mi całą szafę ubrań!’

4. (przen.) (z)niszczyć, (z)hejtować: Yhy kon dos publićnik ny ziöen, bo dy łoüt wjyn mih uffrasa. ‘Nie mogę powiedzieć tego publicznie, bo ludzie mnie zniszczą.’

5. (przen.) pochłaniać, pożerać: S’fojer brȧt zih zjyr byhend oüs ȧn bałd fros’s s’gancy diöf uf. ‘Ogień bardzo szybko się rozprzestrzeniał i wkrótce pochłonął całą wioskę.’

Zob. też: → FRASA

GYCIWER s. n., sg. tant.

źli ludzie: Beser ny kuzwer fu dam, dos ej ȧ zyta gyciwer! ‘Lepiej o tym nie mówmy, to są tacy źli ludzie!’

FRIZA v. (imp. sg. FRIZ, pl. FRIZT; part. perf. GYFRÜN + zȧjn)

(z)marznąć: Gejwer yn ham, yhy bej śun gyfrün! ‘Chodźmy do domu, już zmarzłem!’

MI(D) adj., adv.

zmęczony: Hoüt wawer śun nist ny maha, bo wer zȧjn mi. ‘Dzisiaj już nic nie zrobimy, bo jesteśmy zmęczeni.’

FERENDYN (ZIH) v. (imp. sg. FERENDER, pl. FERENDYT; part. perf. FERENDYT + hon)

zmieni(a)ć (się): Der menć ferendyt zih diöhs gancy ława, ȧ wen’ȧ hjyt śun uf zih cy ferendyn, do śtjyrwt’ȧ. ‘Człowiek zmienia się przez całe życie, a gdy już przestaje się zmieniać, umiera.’; Dü höst di śtuw ȧzu ferendyt, do’h kon zy ny derkena! ‘Tak odmieniłeś ten pokój, że nie mogę go poznać / nie poznaję go!’

Por. też: endyn (zih) ‘ts.’

OŁP s. m. (pl. OŁPA)

zmora: H’łe mih wi jena ȧh / Göt byhit mih fjys nökwyś knȧht / Ȧna fjym ołp / Ȧ höt ȧn zak wi ȧ kołp. ‘Kładę się prosto jak wywrócony dąb / Boże, ochroń mnie przed synem sąsiada / I przed zmorą / Która trzyma wór ciężki jak cielę.’ (dawna ludowa modlitwa, HM 1930)

CWYNGJA v. (imp. sg. CWYNG, pl. CWYNGT; part. perf. GYCWUNGA + hon)

zmuszać, przymuszać: Yhy kon mih cy dam ny cwyngja y dy krefterȧj cy gejn iba. ‘Nie mogę się do tego zmusić, żeby pójść ćwiczyć na siłownię.’

WOŚKOMER s. f. (pl. WOŚKOMYN)

zmywarka: Dy wośkomer wyt dy grusa typa ȧzu śejn ny oüswośa wi ȧ gyśökty menćahand ȧn ȧ fłȧkla. ‘Zmywarka nie wymyje tak ładnie wielkich garnków jak wprawna ludzka ręka i szmatka.’

KENA (ZIH) v. (imp. sg. KEN, pl. KENT; part. perf. GYKANT + hon)

1. znać (się): Yh ken dy gygend, yh kon’üh łȧta. ‘Znam okolicę, mogę was oprowadzić.’; Ejs kant’ȧ güt ȧn wöst, wo’s kund fönum derhiöera. ‘Ona znała go dobrze i wiedziała, czego można się po nim spodziewać.’; Dü kenst mih füt! ‘Przecież mnie znasz!’; S’śȧn, do zy zih güt kanta. ‘Wydawało się, że dobrze się znali.’

2. pozna(wa)ć: Derzȧnk hot’ȧ mih fylȧjht gykant, oder’ȧ mȧlt zih ny. ‘Wówczas może mnie poznał, ale się nie odzywał.’

3. (z ZIH i MYT lub UF + dat.) znać się: Yhy ken mih myt / uf dam ny, fre łiwer s’Tera. ‘Nie znam się na tym, spytaj lepiej Teresy’

4. (po)znać, przeży(wa)ć: Har kent kȧ grusys gyłyk ny, owi myt zer familyj cy zȧjn. ‘Nie zna większego szczęścia niż przebywanie ze swoją rodziną.’

Por. też: derkena ‘(roz)pozna(wa)ć; uznać’: Fu dam, wos fłȧk ȧ wymysiöejer bow trüg, kund’ȧ derkena, wosfer hȧltag dos wiöe. ‘Po tym, w jakim stroju była Wilamowianka, można było rozpoznać, jakie było święto’

HȦSA (ZIH) v. (imp. sg. HȦS, pl. HȦST; part. perf. GYHȦSA + hon)

1. (najczęściej bez ZIH) nazywać się: Wi hon zy zih gyhȧsa? ‘Jak oni się nazywali?’; Dos gycojg hȧst huwuł. ‘To narzędzie nazywa się strug / hebel.’; Wi hȧsty? ‘Jak się nazywasz? / Jak masz na imię?’

2. znaczyć, oznaczać: Fłȧjsa hȧst hon, ferzan hȧst feljyn. ‘Dbać to mieć, zaniedbać to stracić.’; Dy müst dos fłȧjsa, dos hȧst, uf dos zjyr öbaht gan, do’s zo gynoü ȧn güt zȧjn gymaht. ‘Musisz o to dbać / przykładać się do tego, to znaczy, bardzo na to uważać, żeby to było dokładnie i dobrze zrobione.’

3. nazywać, przezywać: Wjyr hȧsa zy «Siöeba-fad», bo zy at wi ȧ fad. ‘Nazywamy ją «Siöeba-fad» (‘Siöeba-koń’), bo pracuje jak koń.’

4. (roz)kazać: Har his zen diner, do’ȧ zo’ȧ ym zȧhs s’mügjys ufwekja. ‘Kazał swojemu służącemu, żeby ten obudził go o szóstej rano.’; Yhy hȧs dy’ś ȧn dü müst’s gyhühja! ‘Rozkazuję ci to i musisz [mnie] słuchać / być posłusznym!’

BYKANTY s. m. / f. / n. (adj. występujący w funkcji s.)

znajomy, znajoma: Dos ej mȧj güty bykanty, y jyr konsty fertroün. ‘To moja dobra znajoma, jej możesz zaufać.’

OCȦH(J)A s. m. (pl. OCȦH(J)A)

znak, oznaka: Dy foła łöda dos ej der ocȧhja fum ałder. ‘Siwe włosy są oznaką starości.’

Por. też: → CȦH(J)A

CȦH(J)A s. m. (pl. CȦH(J)A)

znak, symbol: Dy śtröscȧhja wȧjza, wi’ȧ zih zo ufer śtrös uffjyn. ‘Znaki drogowe pokazują, jak należy się zachować na drodze.’

Zob. też: → OCȦH(J)A

FYNDA (ZIH) v. (imp. sg. FYND, pl. FYNT; part. perf. GYFUNDA + hon)

1. znaleźć, odnaleźć: Endłik hower imanda gyfunda, war wył ynzer oüta kiöefa. ‘W końcu znaleźliśmy kogoś, kto chce kupić nasz samochód.’; Der Wȧlek ej wejder depresyjnik ȧn’ȧ ziöet, do’ȧ wyt’um nimanda ny fynda. ‘Walenty znów ma depresję i mówi, że nikogo sobie nie znajdzie.’; Ejs kon kȧ rü mej ny fynda. ‘Ona nie może już odnaleźć spokoju.’

2. (z ZIH) odnaleźć się: Mȧj felün gypek höt zih gyfunda! ‘Znalazł się mój zgubiony bagaż’

3. zasta(wa)ć, znaleźć: Har fund diöt nimanda ny. ‘Nikogo tam nie zastał.’

BYKANT adj.

znany, sławny: Dos ej ȧ bykanter zyngjer – har wjyd hefa möł hynder dy granc ȧjgyłoda. ‘To znany piosenkarz – on często bywa zapraszany za granicę.’

Por. też: zih bykant maha ‘stać się sławnym, znanym’, zih myt imanda bykant maha ‘poznać się z kimś’: Yhy maht mih y Win myt hefa Wymysiöejyn bykant. ‘Poznałem w się w Wiedniu z wieloma Wilamowianami.’

ȦJKȦMȦN v. (imp. sg. KȦMȦ ȦJ, pl. KȦMȦT ȦJ; part. perf. ȦJGYKȦMȦT + hon)

zniedołężnieć lub zmęczyć się przez ciężką pracę, harować: Yhy ho śun niöencik jür, gük yh ho fest gyat ȧn ȧjgykȧmȧt s’gancy ława. ‘Mam już 90 lat, chociaż ciężko pracowałam i harowałam całe życie.’

FERŚWYNDA v. (imp. sg. FERŚWYND, pl. FERŚWYNT; part. perf. FERŚWUNDA + zȧjn)

zniknąć, znikać: S’ej wejder ȧ śejf yr Bermudadrȧjek ferśwunda. ‘Kolejny statek zniknął w Trójkącie Bermudzkim.’

CYGRUNDMAHA v. (imp. sg. MAH CYGRUND, pl. MAHT CYGRUND; part. perf. CYGRUNDGYMAHT + hon)

(z)niszczyć: Wen’s wiöe der krig ȧn der front ging ferhejn, mahta dy drowa ołys cygrund. ‘Gdy była wojna i przechodził front, żołnierze wszystko (z)niszczyli.’

Zob. też: → MAHA

AN s. f. (pl. AN, dim. ANŁA)

żniwa: Fu ynzyn rȧjhja fȧldyn / Wu der Göt höt gygan / Breng wjyr oüh hoüt dy giöewa / Nör śun ferenda an. ‘Z naszych bogatych pól / Które nam Pan Bóg dał / Przynosimy wam dzisiaj snopki / Po już zakończonych żniwach.’ (fragment piosenki Fu ynzyn rȧjhja fȧldyn); Dy an fyngt o. ‘Żniwa się zaczynają.’

ÜLGA s. f. (pl. ÜLGA)

zniżka, ulga: Gyt’s ȧ ülga fjy dy śtüdanta? – Nȧtjyrłik. – Gat yns cwej ülgabileta ȧn ȧn gywynłikja. ‘Czy jest ulga dla studentów? – Oczywiście. – Poproszę dwa bilety ulgowe i jeden normalny.’

WEJDER₁ adv., part.

1. znowu, znów: Gestyn ho’h ym giöeta zu śejn ufgyroümt, oder s’kom dy wyndiśy broüt ȧn zy höt ołys ymgywüfa! Yta mü’h wejder ufroüma. ‘Wczoraj tak ładnie wysprzątałem / wysprzątałam w ogrodzie, ale przyszła trąba powietrzna i wszystko wywróciła! Teraz muszę znów sprzątać.’; Wen zawer zih wejder? ‘Kiedy znowu się zobaczymy?’

2. (rzad.) znowu(ż) (partykuła ekspresyjna): Yhy głiöe der zuwizu ny. – Ȧ fyrym wejder? ‘I tak ci nie wierzę. – A czemuż to (znowu)?’

BOW s. f. (pl. BOWA, voc. BOWY)

1. kobieta: Mȧkja, wen zy wada gryser, wada cyn bowa. ‘Dziewczyny, kiedy dorastają, stają się kobietami.’

2. żona: Łiwy bowy, ku cy mjyr, łö mih źe der pösa! ‘Droga żono, przyjdź do mnie, pozwól mi cię ucałować!’

ZOO s. n. (pl. ZOO)

zoo: Ym zoo zȧjn ferśidnikjy wyłdy fihjyn: tygrysa, ływa, afa, ȧhjenyn, hipopotama, kapibȧla ȧn żuwa. ‘W zoo są różne dzikie zwierzęta: tygrysy, lwy, małpy, hipopotamy, kapibary i żółwie.’

EJWER^|BŁȦJN v. (imp. sg. EJWERBŁȦJ, pl. EJWERBŁȦJT; part. perf. EJWERBŁEJN + zȧjn)

1. zostać (o nadwyżce): Dy höst cy fejł asa byśtełt, ȧn yta ejwerbłȧjt’s. ‘Zamówiłeś za dużo jedzenia i teraz jeszcze zostało.’

2. pozostać w tyle: Wjyr fün zu byhend, do dy andyn ejwerbłyn wȧjt dyhynda. ‘Jechaliśmy tak szybko, że inni pozostali daleko w tyle.’

CYRYKBŁȦJN v. (imp. sg. BŁȦJ CYRYK, pl. BŁȦJT CYRYK; part. perf. CYRYKGYBŁEJN + zȧjn)

zost(aw)ać w tyle: Gejt byfür, ȧn yhy wa dö śtejn hiöera uf di, wo zy zȧjn cyrykgybłejn. ‘Idźcie do przodu, a ja tu zaczekam na tych, którzy zostali w tyle.’; Ynzer Nüśa ej oü yta yr śül cyrykgybłejn, oder s’wiöe hefa krank. ‘Nasza Ania też została w tyle (z materiałem) w szkole, ale często chorowała.’

ŁÖN v. (imp. sg. ŁÖ, pl. ŁÖT; part. perf. GYŁÖN + hon)

1. zostawi(a)ć: Łö mih ym rü. ‘Zostaw mnie w spokoju.’; Wen dos ej ny dȧjs, to łö dos łejgja, wu dy dos höst gyfunda. ‘Jeśli to nie jest twoje, to zostaw to tam, gdzie to znalazłeś / znalazłaś.’; Łö’s ȧn mah łiwer yhta andyśtys. ‘Zostaw to i zrób lepiej co innego.’

2. da(wa)ć, zlecić, zamówić: Łö dos ryhta. ‘Daj to do naprawy.’; Hoüt wułd yh mer łön nyn ȧ noj rykla, oder dy śnȧjderȧj wiöe cü. ‘Dziś chciałem / chciałam zamówić nową sukienkę / marynarkę, ale pracownia krawiecka była zamknięta.’

3. pozwolić, umożliwi(a)ć, da(wa)ć (np. spokojnie pracować): Łö’ȧ dos enda, ny ferhynder’um! ‘Daj mu to skończyć, nie przeszkadzaj mu!’

4. przepuścić, przepuszczać: Łö’ȧ (ȧdiöh). ‘Przepuść go (niech przejdzie).’; Yhy kon dy śtüdanta ny łön uny prifnan cy śrȧjwa. ‘Nie mogę przepuścić studentów bez napisania egzaminu.’

5. zostawi(a)ć, (z)rezygnować, rzucić, rzucać (np. postanowienie): Har wułd gyzund asa, oder nö drȧj tag łis’ȧ’s. ‘Chciał się zdrowo odżywiać, ale po trzech dniach zrezygnował z tego.’

Por. też: łön zih ‘da(wa)ć się (np. naprawić)’: Dos łyt zih maha. ‘To da się zrobić.’; S’łis zih śun ny rȧnikja. ‘Nie dało się już tego wyczyścić.’

ȦHŁA s. n. (pl. ȦHŁA)

żołądź: Hefa fihjyn frasa dy ȧhła. ‘Wiele zwierząt je żołędzie.’

Zob. też: → ȦH

DROW s. m. (pl. DROWA, dim. DROWŁA)

żołnierz: Oüz kynd hot yh hefa drowła fu plastik. ‘Jako dziecko miałem dużo żołnierzyków z plastiku.’

DUNKUŁGAŁ adj.

zółty: Dy pomaranća zȧjn ju dunkułgał. ‘Pomarańcze są pomarańczowe.’

Zob. też: → GAŁ, → DUNKUŁ

GAŁ adj.

żółty: Dy citrön ȧn der ȧnȧnȧs zȧjn gał. ‘Cytryna i ananas są żółte.’

Por. też: gełik ‘żółtawy’, s’gały ‘żółtko jajka’.

Zob. też: → DUNKUŁGAŁ

ŻUW s. m. (pl. ŻUWA, dim. ŻUWŁA)

żółw: Ȧ żuwa śwyma ym tȧjh rym ȧn zy fanga kliny fyśła, ȧn ȧna ława wejder ufer wistȧj. ‘Jedne żółwie pływają w stawach i łapią małe rybki, inne z kolei żyją na pustyni.’

FYŁIHŁA s. n. (pl. FYŁIHŁA)

źrebię: S’fyłihła fryst groz ufer wejz. ‘Źrebię je trawę na łące.’

ȦJKIÖEFA v. (imp. sg. KIÖEF ȦJ, pl. KIÖEFT ȦJ; part. perf. ȦJGYKOÜFT + hon)

zrobić zakupy, nakupić: S’gyweł dos ej ȧ płoc, wu wjyd’s ȧjgykoüft ȧn ferkoüft. ‘Sklep to miejsce, gdzie się kupuje i sprzedaje.’; Yhy gej ȧjkiöefa. ‘Idę zrobić zakupy.’; Ȧn wejder hösty zöfuł unnejtłikjys ȧjgykoüft? ‘I znów nakupiłeś tyle bezużytecznych rzeczy?’

KWAŁ s. f. (pl. KWAŁN, dim. KWAŁIHŁA)

1. źródło: Zy ziöen, do s’woser fu dar kwał ej zjyr gyzund. ‘Mówi się, że woda z tego źródła jest bardzo zdrowa.’; Fun śejna grusa gybjygja / fłoüst ȧ kwał fryś ȧn kałd. ‘Z pięknych wielkich gór / płynie źródło świeże i zimne.’  (JG 2007)

2. źródło (np. literatura): Ym end fu ȧm artykuł müsty inda oüsśrȧjwa dy bibliogrȧfyj ȧn kwałn, wo dy zy höst ȧjnum gybroüht. ‘Na końcu artykułu zawsze musisz wypisać bibliografię i źródła, z których w nim korzystałeś.’

FERŚTEJN (ZIH) v. (imp. sg. FERŚTEJ, pl. FERŚTEJT; part. perf. FERŚTANDA + hon)

(z)rozumieć (się): Yh ziöe jum dos s’candy möł, ȧn har ferśtejt mih ny! ‘Mówię mu to po raz dziesiąty, a on mnie nie rozumie!’; S’gytrȧd dröśa zy myta fłygln, ufum ten, ferśtejsty? ‘Zboże młócono cepami, na gumnie, rozumiesz?’; Oho! Kuzty wymysiöeryś! Do wawer yns güt ferśtejn. ‘Oho! Mówisz po wilamowsku! To będziemy się dobrze rozumieć.’; ... ȧn nöhta gej y dy bekjerȧj ȧ tort fjyn gyśwysterbrüder cy huła. Hösty ołys ferśtanda?‘... a potem idź do piekarni po tort dla kuzyna. Wszystko zrozumiałeś?’

RUNDERZECA / ROZECA v. (imp. sg. ZEC RUNDER / RO, pl. ZECT RUNDER / RO; part. perf. RUNDER- / ROGYZOCT + hon)

1. zsadzić, zdejmować, zdjąć: Zecźe s’kynd fum fansterkiöb ro, bo wi ny, to s’wyt runderfoła. ‘Zsadź dziecko z parapetu, bo jak nie, bo spadnie.’

2. obniżać, obniżyć: Zej hon dy zejp cy zjyr rogyzoct, do’h mih nöhta müst töka. ‘Oni za bardzo obniżyli mikrofon, tak że się potem musiałem / musiałam schylać.’

3. poniżyć, ubliżyć: Yhy ging cünum myt gütum wüt, ȧ har höt mih ȧzu rogyzoct. ‘Szedłem do niego z dobrym słowem, a on tak mnie poniżył.’

Zob. też: → ZECA