Słownik

BANHÖF s. m. (pl. BANHÖFA, dim. BANHÖFŁA)

dworzec kolejowy: Zej wyt kuma mün ym hołp zejwa s’öwyts nöh der ufȧ banhöf gyfiöen. ‘Ona przyjedzie jutro o wpół do siódmej wieczorem po ciebie na dworzec.’; Yhy śtej śun fjym banhöf – wu bysty? ‘Stoję już przed dworcem – gdzie jesteś?’

BȦNJA s. f. (pl. BȦNJA, dim. BȦNJEŁA)

1. dynia: Uf Hȧlołin maha zy fun bȧnja maśkan ȧn zy śteła nȧj łihtła, ȧzu do dy gyzyhta’ȧ zuła łoühta. ‘Na Halloween robi się z dyń twarze potworów i wstawia się do środka świeczki, żeby im się te twarze świeciły.’

2. kopuła: Uf dar kjyh ej ok ȧ tüm, uf wyłum ej ȧ grusy błȧhera bȧnja myt ȧm świöeca kroüc. ‘Na tym kościele jest tylko jedna wieża, na której znajduje się duża blaszana kopuła z czarnym krzyżem.’ (LM, 1907)

DIREKTOR s. m. (pl. DIREKTON)

dyrektor: Dy direkton hon inda cy tün. ‘Dyrektorzy są zawsze zajęci.’

Por. też: dy direktoryn ‘dyrektorka’, der śüldirektor ‘dyrektor szkoły’.

DYŚKÜRJYN v. (imp. sg. DYŚKÜRJY, pl. DYŚKÜRJYT; part. perf. (GY)DYŚKÜRJYT + hon)

dyskutować, omawiać: Zej kuzta cyzoma zjyr łang ȧn dyśkürjyta fu dam kumer. ‘Rozmawiali ze sobą bardzo długo i omawiali ten problem.’

DYWAN s. m. (pl. DYWANA, dim. DYWANŁA)

dywan: Ȧłȧn konsty dan dywan ny rundercin. ‘Sam tego dywanu nie ściągniesz (na dół).’

KRÜG s. m. (pl. KRIG, dim. KRIGLA)

dzbanek: S’wan hefa łoüt kuma, mahźe ty ym krüg, y dam grusa. ‘Przyjdzie dużo ludzi, zrób herbatę w dzbanku, w tym dużym.’

RȦNWÜM s. m. (pl. RȦNWJYM, dim. RȦNWJYMŁA)

dżdżownica: Dy rȧnwjym zȧjn y idum błimła- ȧn grincȧjkbytła zjyr nejtłik, bo zy tyngja zy. ‘Dżdżownice są potrzebne każdemu kwietnikowi i grządce z warzywami, bo je nawożą.’

GYŚAN v. (imp. sg. GYSA, pl. GYŚAT; part. perf. GYŚAN + zȧjn)

dziać się, sta(wa)ć się, zdarzyć się, zdarzać się: S’gyśjyt ju zełda, do der mönd dy zun ejwerdekt. ‘Rzadko się dzieje, że księżyc zaćmiewa słońce.’; Wos ej gyśan? ‘Co się stało?’; Wȧsty, wos gyśü y Wymysoü ym toüzyt ahthundyt noünȧnfjycikjer jür? ‘Wiesz, co się stało w Wilamowicach w 1849 roku?’

DŹJADA s. m. (pl. DŹJADA, dim. DŹJADEK)

dziadek: Oüz kynd bröht yh hefa cȧjt myt mem dźjada cü. ‘Jako dziecko spędzałem / spędzałam dużo czasu z dziadkiem.’

GRUSEŁDYN s. pl. tant.

dziadkowie: Dy baba ȧn der dźjada dos zȧjn dy grusełdyn. ‘Babcia i dziadek to są dziadkowie.’

KYND s. n. (pl. KYNDYN, dim. KYNDŁA, dim. pl. KYNDELA)

dziecko: Mȧj łiwys kynd, gük s’kuma śwjery cȧjta, yh ferhȧs dy’ś, do wer wan zy oüshałda. ‘Moje drogie dziecko, mimo że nadchodzą trudne czasy, obiecuję ci, że je przetrwamy.’; Mȧj kyndyn zȧjn śun ufgywahsa ȧn hon jyr ȧgja kyndyn. ‘Moje dzieci już wyrosły i mają własne dzieci.’; Śłöf, mȧj kyndła, fest / S’kuma fremdy gest. ‘Śpij, moje dzieciątko, mocno / Przychodzą obcy goście.’ (fragment piosenki Śłöf mȧj kyndła fest); Dy Polinskja-müm ziöet inda: kumt kyndela, yhy wa jüh śüsterpap maha. ‘Ciotka Polinskowa zawsze mówiła: chodźcie dzieci, zrobię wam siusterpop.’

Jeśli jest pierwszym członem złożenia, z reguły ma postać kynder-: dy kynderliteratür ‘literatura dziecięca’, s’kynderbihła ‘książka dla dzieci’, s’kynderfłȧk ‘ubranie dziecięce’.

ERBŚOFT s. f. (pl. ERBŚOFTA)

1. dziedzictwo, spadek: Dos ej mȧj erbśoft nör baba, dos ga’h nimanda ny. ‘To jest mój spadek po babci, tego nikomu nie oddam.’

2. budynek Centrum Zachowania Dziedzictwa Kulturowego w Wilamowicach: Jyśter łjytwer wymysiöeryś yr Erbśoft, ȧn yta ym Müzeum. ‘Dawniej uczyliśmy się wilamowskiego w Dziedzictwie, a teraz w Muzeum.’

DANK₂ praep. (dat.)

dzięki (przyimek): Dos ej mejgłik gywiöda dank oüh! ‘To stało się możliwe dzięki wam / państwu!’; Dank dam, do hefa Wymysiöejeryna hon jyr traht hejngyłet, zȧjn nö miöehja bocy hoüt gybłejn. ‘Dzięki temu, że wiele Wilamowianek chowało swoje stroje, niektóre z nich dotrwały do dzisiaj.’ – przyimek DANK bywa używany razem z przyimkiem → Y: Dank yr rewitalizacyj ej dy wymysiöeryśy śpröh ny ferśwunda. ‘Dzięki rewitalizacji język wilamowski nie zaginął.’

DANKA v. (imp. sg. DANK, pl. DANKT; part. perf. GYDANKT + hon)

dziękować: Wjyr wułda jüh danka fjyr ołys, wo der fjyr yns gymaht hot. ‘Chcieliśmy wam podziękować za wszystko, co dla nas zrobiliście.’

DANK ŚEJN interj.

dziękuję: Dank śejn, Myhuł! Yhy wöst, do’h kund uf dejh rȧhyn! ‘Dziękuję, Michał! Wiedziałem, że mogę na ciebie liczyć!’

Formą wzmocnioną jest dank zjyr śejn ‘dziękuję bardzo’. Rzadko używaną, nieco bardziej formalną formą podziękowania jest również bydankt.

Zob. też: → GÖT BYCOŁ DY’Ś, GÖT BYCOŁ’S JÜH

GÖT BYCOŁ DY’Ś (sg.), GÖT BYCOŁ’S JÜH (pl.) interj.

dziękuję, dziękujemy, Bóg zapłać: Jyr hot mer zjyr gyhułfa, Göt bycoł’s jüh! ‘Bardzo mi pomogliście, dziękuję!’; Dos ej dȧj śłysuł, byt śejn. – Göt bycoł dy’ś! ‘To jest twój klucz, proszę. – Dziękuję!’

Formy GÖT BYCOŁ DY’Ś używamy, gdy zwracamy się do pojedynczej osoby i jesteśmy z nią na ty, formy GÖT BYCOŁ’S JÜH używamy, gdy zwracamy się do więcej niż jednej osoby lub kiedy odbiorcą wypowiedzi jest ktoś, z kim nie jesteśmy na ty. W dzisiejszym języku wilamowskim forma GÖT BYCOŁ DY’Ś zaczyna być używana we wszystkich kontekstach.

TAG s. m. (pl. TAG, dat. pl. TAGA, dim. TAGŁA)

dzień: Wu bysty? Yhy wa ȧ ganca tag ny śtejn hiöera uf dih. ‘Gdzie jesteś? Nie będę czekał / czekała na ciebie cały dzień.’

Por. też: śejner tag ‘dzień dobry (przywitanie)’, dy ołda tag ‘stare lata’: Ȧn zisty, uf wos bej’h kuma uf dy ołda tag? ‘I widzisz, co się ze mną stało na stare lata?’; oły tag ‘codziennie’: Oły tag woś yh mih undum kołda pryśnic. ‘Codziennie biorę zimny prysznic.’ – podobnie używa się też oły zuntag ‘co niedziela’.

KRYSTTAG s. m. (pl. KRYSTTAG, dat. pl. KRYSTTAGA)

dzień Bożego Narodzenia: Fum Krysttag bocy Drȧj Kyng gejt’ȧ ym koland. ‘Od dnia Bożego Narodzenia aż po Trzech Króli chodzi się po kolędzie.’

GÜTER NÖMYTAG interj.

dzień dobry (po południu): Güter nömytag, hoter ȧbysła cȧjt? – No frȧłik, ku nȧj! ‘Dzień dobry, ma pani trochę czasu? – No pewnie, (w)chodź!’

Zob. też: → NÖMYTAG

GÜTER MÜGJA interj.

dzień dobry (przed południem): Güter mügja Mjeta, ȧ cy wos bysty hoüt ȧzu ryś ufgyśtanda? ‘Dzień dobry, Marcin, a po co ty tak wcześnie dziś wstałeś?’

Por. też: güter mügja, s’ej nist cy bügja ‘(dosł.) dzień dobry, nie ma nic do pożyczenia’ – żartobliwe przywitanie.

Zob. też: → MÜGJA

GÜTER MYTAG interj.

dzień dobry (w południe): Güter mü... ȧ ny, s’ej śun «güter mytag», bo zy łoüta śun. ‘Dobre ra... a nie, już «güter mytag» (‘dzień dobry w południe’), bo już dzwonią.’

Zobacz też: → MYTAG

GYDENKBIHŁA s. n. (pl. GYDENKBIHŁA)

dziennik, pamiętnik: Śrȧjw ȧ gydenkbihła, dos hyłft dy gydanka cy orgȧnizjyn. ‘Prowadź dziennik, to pomaga porządkować myśli.’

ŻÜRNȦLIST s. m. (pl. ŻÜRNȦLISTA, dim. ŻÜRNȦLISTŁA)

dziennikarz: Miöehysmöł śrȧjwa dy żurnȧlista mȧłȧjht-wos cyzoma. ‘Czasami dziennikarze piszą straszne głupoty.’

Por. też: dy żürnȧlistyn ‘dziennikarka’.

CAN num. (ord. CAND-, s. CYNER)

dziesięć, 10: Ys gyweł zȧjn hoüt ok can łoüt ȧjkiöefa gykuma. ‘Do sklepu na zakupy przyszło dziś tylko dziesięcioro ludzi.’

MȦKJA s. n. (pl. MȦKJA)

dziewczyna: Ȧmöł ging ȧ mȧkja nöm woser yn bün. ‘Szła raz dziewczyna po wodę do studni.’

W znaczeniu ‘dziewczyna, z którą jest się w związku’ najczęściej używa się wyrazu → FRȦJERKA.

Zob. też: → ŚÜLMȦKJA

NOÜN num. (ord. NOÜND-, s. NOÜNER)

dziewięć, 9: Mȧj hund höt śun noün jür ȧn’ȧ höt ȧni ȧmöł nimanda ny gybysa. ‘Mój pies ma już dziewięć lat i ani razu nikogo nie ugryzł.’

NIÖENCIK num. (ord. NIÖENCIKST-, s. NIÖENCIKJER)

dziewięćdziesiąt, 90: Kum, büwy, cün mer, ufȧ men niöenciksta gybürtsjür, bo yh wył myt imanda wymysiöeryś kuza ȧn oły zȧjn mer śun oüsgyśtiörwa. ‘Przyjdź, chłopcze, do mnie, na moją dziewięćdziesiątkę, bo chciałabym sobie z kimś porozmawiać po wilamowsku, a wszyscy już umarli.’

NOÜNLȦ num.

dziewięciu rodzajów, na dziewięć sposobów: Jyśter hota dy Wymysiöejer inda noünlȧ asa ufȧ Hȧliköwyt. ‘Dawniej Wilamowianie mieli zawsze dziewięć potraw na Wigilię.’

NIÖENCA num. (ord. NIÖENCYT-, s. NIÖENCYNER)

dziewiętnaście, 19: Wi’h hot niöenca jür, ferłiwt yh mih s’ander möł. ‘Gdy miałem dziewiętnaście lat, zakochałem się po raz drugi.’

DŹJYŻ s. f. (pl. DŹJYŻA, dim. BAKŚOFŁA)

dzieża, naczynie na ciasto chlebowe: Mȧj dźjada maht ȧ zyty grusy dźjyż. ‘Mój dziadek zrobił taką wielką dzieżę.’

DŻINSAHÖZA s. pl. tant.

dżinsy: Dy baba go mer dżinsahöza, wo zy ufum jümyt höt gykoüft. ‘Babcia dała mi dżinsy, które kupiła na targu.’

HOÜT₁ adv.

dzisiaj: Hoüt ys’s ȧzu wiöem, der rȧn wje zih dergejn. ‘Dzisiaj jest tak ciepło, przydałby się deszcz.’

Por. też: hoütnik ‘dzisiejszy’.

ŁÖH s. n. (pl. ŁEHJYN, dim. ŁEHJEŁA)

dziura: Ȧ myłm kon ju ny ȧ łöh oüsfrasa. ‘Mól może wygryźć niejedną dziurę.’

ŚMJYŚNIK adj., adv.

dziwny: Yh gydöht, do’ȧ ȧ statećnikjer kala ej, oder dos, wo’ȧ yta maht, kymt mer śmjyśnik für. ‘Myślałem / Myślałam, że to poważny gość, ale to, co on teraz robi, wydaje mi się dziwne.’

WYNDELIK adj.

1. dziwny, osobliwy: No wȧsty, zuwos, dos ej ju zjyr wyndelik. ‘No wiesz, coś takiego to jest bardzo dziwne.’

2. ciekawy, interesujący: Wymysoü dos ej ȧ wyndelikjy śtot – s’gyt hefa interesȧntyśy zaha cy zan. ‘Wilamowice to ciekawe miasto – można tam zobaczyć wiele interesujących rzeczy.’

DŹJÜDO s. n., sg. tant.

dżudo: Mȧj brüd gejt uf dźjüdo. ‘Mój brat chodzi na dżudo.’

ŁOÜTA v. (imp. sg. ŁOÜT, pl. ŁOÜT; part. perf. GYŁIÖET + hon)

dzwonić (dużym dzwonem): Gejwer y dy kjyh, bo zy łoüta śun. ‘Chodźmy do kościoła, bo już dzwonią.’; Zy łoüta yta y ynzum gycyłikja foter. ‘Dzwonią teraz naszemu zmarłemu ojcu.’; Byr procesyj łoüta dy głoka ym tüm, ȧn dy ministranta kłengln myta kłengjela. ‘W czasie procesji dzwonią dzwony na wieży, a ministranci dzwonią dzwonkami.’

Por. też: cyr mas łoüta ‘dzwonić na mszę’, ym tuta łoüta ‘dzwonić umarłemu’.

ŚUŁD s. f. (pl. ŚUŁDA)

1. dług: Yhy hot nymer kȧ śułd ny, gük yh ny hot wos cy asa, ho’h kȧ giełd ny gyłejn. ‘Nigdy nie miałem / nie miałam długów, choć nie miałem / nie miałam co jeść, nie zapożyczałem / zapożyczałam się.’

2. wina: Yh fercȧj der ołys, oder di ȧny śułd kon yh der ny ferłön. ‘Wszystko ci wybaczam, ale tego jedynego (dosł. ‘tej jednej winy’) nie mogę ci odpuścić.’

ŁANG / ŁONG adj., adv. (ŁENGJER, ŁENGST-)

1. długi (właściwość): Dar wȧg ej cy łang, fiöewer łiwer diöt. ‘Ta droga jest za długa, jedźmy lepiej tędy.’; Dy jemułn zȧjn cy łang, yh mü zy ferkjyca. ‘Rękawy są za długie, muszę je skrócić.’

2. długo, długi (o czasie): Dy öbstfłigła toüyn ny łang. ‘Muszki owocówki nie trwają długo (tj. długo nie żyją).’; Dy jyśta Wymysiöejyn köma śun łang y dam uf dos łand. ‘Pierwsi Wilamowianie przyszli na tę ziemię już dawno temu.’

3. długi (mający ustaloną długość): Mȧj śtykla fȧld ej fynfhundyt metyn brȧt ȧn cwe möł zöfuł łang. ‘Mój kawałek pola jest szeroki na 500 metrów i dwa razy tyle długi’; Dos śtykla ej fjyr centymentyn łengjer wi jes. ‘Ten kawałek jest o 4 centymetry dłuższy niż tamten.’

ŁANGŚRȦJWER s. m. (pl. ŁANGŚRȦJWYN, dim. ŁANGŚRȦJWEŁA)

długopis: Kyndsty mer ȧn łangśrȧjwer ny bügja? ‘Nie mógłbyś pożyczyć mi długopisu?’

ŁENG s. f. (pl. ŁENGJA)

długość: Wen dy ȧ wiöer kiöefst, ej ny jok dy brȧt, ok oü dy łeng wihtik. ‘Gdy kupujesz materiał (tkaninę), nie tylko szerokość, lecz także długość jest ważna.’

Por. też: y dy łeng ‘wzdłuż’: Dy łȧjmyt ȧdśtejt, wen 2 rȧja fadum y dy łeng ȧn y dy twar zih kroücwat diöhfłȧhta. ‘Płótno powstaje, gdy 2 rzędy nici wzdłuż i w poprzek się przeplatają na krzyż.’ (HM, 1930)

ŁANGZUM / ŁONGZUM adj., adv.

dłużący się: Miöehy wykłada zȧjn byhend ȧdiöhganga, oder miöehjy wün łangzum. ‘Niektóre wykłady przebiegły szybko, ale niektóre się dłużyły.’

PRIFNAN s. f. (pl. PRIFNANA)

egzamin, sprawdzian, próba: Wen yh wa oły prifnana hon byśtanda, wa’h endłik kyna rün. ‘Gdy zdam wszystkie egzaminy, w końcu będę mógł odpocząć.’; Der jyśty tag yr at ej ȧ prifnan – zy wan zan, op dy toügst. ‘Pierwszy dzień w pracy to próba – zobaczą, czy się nadajesz’

Zob. też: → PRIFA

EKRAN s. m. (pl. EKRANA, dim. EKRANŁA)

ekran: Dy ferśidnikja Netflixfilma śoü yh mer łiwer ufum laptop o wi ufum kamela, bo der ekran ej gryser. ‘Wszelkiego rodzaju filmy na Netfliksie oglądam chętniej na laptopie niż w telefonie, bo jest większy ekran.’

KȦFYMȦŚIN s. f. (pl. KȦFYMȦŚINN, dim. KȦFYMȦŚINŁA)

ekspres do kawy: Ny kuz! Hösty ȧ kȧfymȧśin? Wysty mer kȧfy maha? ‘No nie gadaj! Masz ekspres do kawy? Zrobisz mi kawy?’

EKSTRAWERTYKJER s. m. (pl. EKSTRAWERTYKJYN)

ekstrawertyk: Oü der ekstrawertykjer mü zih ȧmöł uf dy cȧjt ohon. ‘Ekstrawertyk też musi raz na jakiś czas pobyć sam.’

ELEK^|TRYK s. f. (pl. ELEKTRYKJA)

1. elektryczność (prąd): Ołdyśt by Doüćłand mahta zy y Wymysoü elektryk. ‘Dopiero w czasie okupacji niemieckiej zrobiono w Wilamowicach linię elektryczną.’

2. elektryka (dział wiedzy): Har śtüdjyt ufer politehnik ȧn’ȧ byśeftikt zih myter elektryk. ‘Studiuje na politechnice i zajmuje się elektryką.’

ELEKTRYŚ adj.

elektryczny: Der elektryśy wengüż kon ȧn menća ömahtik maha. ‘Węgorz elektryczny może ogłuszyć człowieka.’

E^|LEKTRYKJER s. m. (pl. ELEKTRYKJYN)

elektryk: Der elektrykjer mü zih myta gȧbln oüskena. ‘Elektryk powinien znać się na kablach.’

Por. też: dy elek^|trykjeryn ‘kobieta elektryk, elektryczka’.

EWANGELYŚ adj.

ewangelicki: Fu Wymysoü śtomt ȧ ewangelyśer fiöer Manlius-Jüra oüs. ‘Z Wilamowic pochodził duchowny ewangelicki, Jerzy Manlius.’