Słownik

HOÜ s. f. (pl. HOÜA, dim. HOÜŁA)

czepiec: Jyśter trüga dy bowa bocy cwełf hoüa ufum hiöet. ‘Dawniej kobiety nosiły do 12 czepców na głowie.’

ĆERWJYC s. m. (pl. ĆYRWCA)

czerwiec: Dy śtȧnglaruz błit ołdyśt ym ćerwjyc. ‘Malwa kwitnie dopiero w czerwcu.’

RUT adj.

1. czerwony: Dy zun höt dih bybrant, zejh jok, wi dy rut byst. ‘Słońce cię poparzyło, popatrz tylko, jak jesteś czerwony / czerwona.’; Har ej ym gyzyht ganc rut fum śand gywiöda. ‘Jego twarz stała się całkiem czerwona ze wstydu.’

2. rudy: Undyn Śota gyt’s hefa ruty łoüt. ‘Wśród Szkotów jest wielu rudowłosych.’

Por. też: ruzarut ‘czerwony jak róża’, rytłik ‘czerwonawy’, błütrut ‘czerwony jak krew’.

SKIÖEKUMT interj.

cześć, dzień dobry, witam (pozdrowienie, przywitanie stosowane w dowolnych warunkach wobec dowolnej osoby): Skiöekumt, wi hösty dih? ‘Cześć, jak się masz?’

W języku młodzieżowym używana jest też skrócona forma skiöe ‘cześć, hej’.

Zob. też: → SKIÖEKUMA

TȦL s. f., n. (pl. TȦLN, dim. TȦLIHŁA)

1. część: Dy zułdst dos ȧcwe cytȧla, ȧn derwȧjł ej ȧ tȧl gryser owi s’ander. ‘Powinieneś był / Powinnaś była podzielić to na pół, a tymczasem jedna część jest większa od drugiej.’

2. przedział (w pociągu): Yh fü mytum cug y ȧm tȧl mytum Małysz-Adam! ‘Jechałem pociągiem w jednym przedziale z Adamem Małyszem!’

3. odcinek: Mama, kon yh nö ȧ tȧl ośoün? – Wjyr hon yns füt derryt, do dü wyst dos cy ȧm tȧl ȧ tag ośoün! ‘Mamo, mogę obejrzeć jeszcze jeden odcinek? – Przecież umawialiśmy się, że będziesz oglądał po jednym odcinku dziennie!’

4. (pl.) serial: Yr frȧja cȧjt śoü yh gan ołylȧ tȧln o. Wos zȧjn dȧj łiwsta tȧln? ‘W czasie wolnym lubię oglądać seriale. Jaki jest twój ulubiony serial?’; Yhy ho filma ny gan, yhy ho łiwer tȧln ocyśoün. ‘Nie lubię filmów, wolę oglądać seriale.’

5. wydział (na uniwersytecie): Dy füśjyn fum Tȧl «Artes Liberales» fum Warśawyśa Uniwersytet interesjyn zih myter wymysiöeryśa śpröh. ‘Badacze z Wydziału «Artes Liberales» Uniwersytetu Warszawskiego interesują się językiem wilamowskim.

Por. też: tȧlwȧjz ‘stopniowo, w częściach’.

KNÖWUŁAH s. m., sg. tant. (dim. KNÖWUŁAHŁA)

czosnek: Undyn śołn höt der knöwułah cejnła. ‘Pod łupinami czosnek ma ząbki.’

KRIHJA v. (imp. sg. KRIH, pl. KRIHT; part. perf. GYKROHA + zȧjn)

1. czołgać się, pełzać: Dy śwoba hon zih cyłoüfa ȧn hefa föna zȧjn undyn dywan gykroha. ‘Prusaki (karaluchy) się rozbiegły i wiele z nich wczołgało się pod dywan.’; Der ołdy Kesuł hot zih byzöfa / Ys uwatjyla wiöe’ȧ gykroha. ‘Stary Kesuł się upił / Wlazł w drzwiczki od pieca.’ (fragment piosenki Der ołdy Kesuł)

2. ciągnąć się (zapach, dym): Der roüh fur gybranta hyt kruh nejder byr ad. ‘Dym ze spalonej chałupy ciągnął się nisko przy ziemi.’

3. płożyć się (o pędach i łodygach roślin): S’gunderump kroüht ejweron rym, yhy kon śun koüm dy moüer underum derzan. ‘Bluszczyk kurdybanek płoży się wszędzie wkoło, już ledwo mogę dojrzeć pod nim mur.’

4. pełzać, płaszczyć się (przed kimś): Fyrym kroühsty ȧzu under zen fisa? Har wyt der zuwizu nist ny hyłfa, ok gynist’ȧ dih. ‘Dlaczego tak się przed nim płaszczysz? I tak ci nie pomoże, tylko cię wykorzystuje.’

5. skradać się: Har wułd śtyłnik nȧjkrihja, oder zy hon’ȧ zuwizu gyzan. ‘Chciał się po cichu wkraść do środka, ale oni i tak go zauważyli.’

ŚTJYN s. f. (pl. ŚTJYN)

czoło: Nö dam śwjera unfoł höt’ȧ gyłyklik nok ȧ klina śruma ufer śtjyn. ‘Po tym ciężkim wypadku ma na szczęście tylko małą bliznę na czole.’

FJYCIK num. (ord. FJYCIKST-, s. FJYCIKJER)

czterdzieści, 40: Ym toüzyt noünhundyt fynfȧnfjycikjer jür ent zih der ander wełtkrig. ‘W roku 1945 skończyła się II wojna światowa.’

FJYCA num. (ord. FJYCYT-, s. FJYCYNER)

czternaście, 14: S’Gretka wyt hon fjyca jür ym mjeca. ‘Małgorzata skończy 14 lat w marcu.’

FJYR₃ num. (ord. FJYD-, s. FJYRER)

cztery, 4: Wi’h y dy fjydy klas ging, hot yh can jür. ‘Jak poszedłem / poszłam do czwartej klasy, miałem / miałam 10 lat.’; Dy prifnan ging mer ganc güt, yh ho ȧn fjyrer. ‘Sprawdzian dobrze mi poszedł. Mam czwórkę.’

DUNYŚTAG s. m. (pl. DUNYŚTAG, dat. pl. DUNYŚTAGA)

czwartek: Der dunyśtag ej der fjydy tag fur woh. ‘Czwartek to czwarty dzień tygodnia.’

Por. też: der Griny Dunyśtag / der Grindunyśtag ‘Wielki Czwartek’, der fety dunyśtag ‘tłusty czwartek’.

FJYREK s. f. (pl. FJYREKJA, dim. FJYREKLA)

czworokąt: Ider ^|kwadrat / idys kwa^|drat ej ȧ fjyrek, oder ny idy fjyrek ej ȧ kwadrat. ‘Każdy kwadrat to czworokąt, ale nie każdy czworokąt to kwadrat.’

Por. też: fjyrekik ‘czworokątny’.

CY₃ conj.

1. spójnik łączący się z czasownikiem w formie bezokolicznika: Priöebjy dos cy enda bocym end śjerpjyn. ‘Spróbuj to skończyć do końca sierpnia.’; Cy bygrȧjfa, wos dy śpröh ej, dos ej ȧner fun grysta problema fur śpröhłjyr. ‘Zrozumienie, czym jest język, to jeden z największych problemów językoznawstwa.’

W niektórych kontekstach spójnik ten odpowiada polskiemu żeby + bezokolicznik: Kymsty cün mer jok cy kuza? ‘Przychodzisz do mnie tylko po to, żeby porozmawiać?’; Har ging diöt jok cy jamyn. ‘On poszedł tam tylko, żeby ponarzekać.’ –  warto zaznaczyć, że w tym znaczeniu CY₃ nie jest pomijany z czasownikami takimi jak → GEJN czy → KUMA, z którymi, w odróżnieniu od innych czasowników właściwych, często się go nie używa: Yhy ku haka. ‘Przychodzę kopać.’; por. Yh priöebjy cy haka. ‘Próbuję kopać.’ – ale: Cy wos kymsty? – Yhy ku cy haka. ‘Po co przychodzisz? – Przychodzę, żeby kopać.’

2. czy (spójnik łączący równorzędne, ale wykluczające się wyrażenia): Wyłsty ȧn banan cy ȧ bjyn? ‘Chcesz banan czy gruszkę?’ – w tym znaczeniu częściej używany jest spójnik → OBA; spójnik CY₃ używany bywa w połączeniu ze spójnikiem → OP – op..., cy...: Zej wöst ny, op’ȧ wułd gejn śłöfa, cy nö bener zyca. ‘Nie wiedziała, czy on chciał iść spać, czy jeszcze u niej siedzieć.’ – częściej używany jest jednak spójnik złożony op..., oba.

CY₅ part.

czy (partykuła pytajna): Cy ej’ȧ dyham? ‘Czy on jest w domu?’; Cy gejsty śun śłöfa? ‘Czy idziesz już spać?’

Por. też: cy..., cy... ‘czy..., czy...’: Cy hjysty, wos yh der ziöe, cy ny? ‘Czy słyszysz, co ci mówię, czy nie?’ – zamiast tego spójnika złożonego używany jest również cy..., oba...: Yhy wȧ nist ny, cy wułd’ȧ dos, oba ny. ‘Nie wiem, czy on tego chciał, czy nie.’

OP conj.

czy: Zejh jok, op dy arpułn gynüg gyzałca zȧjn. ‘Zobacz, czy ziemniaki są odpowiednio posolone.’; Hösty’ȧ śun gyfret, op’ȧ wje yns hyłfa? ‘Spytałeś go już, czy by nam pomógł?’; Za, op’ȧ ej dyham, wen dy wyst ferhejngejn. ‘Zobacz, czy on jest w domu, jeśli / kiedy będziesz przechodzić obok.’

Por. też: op..., oba... ‘czy..., czy...’: Yhy wȧ ny, op dy cün mer cyrykśrȧjwst, bo dy müst, oba bo dy wyłst myt mer kuza. ‘Nie wiem, czy mi odpisujesz, dlatego że musisz, czy dlatego że chcesz ze mną rozmawiać.’; op..., op... ‘czy..., czy...’: Zy wan kuma, op zy wan, op zy ny wan weła. ‘Przyjdą, czy będą tego chcieli, czy nie.’

TYT / TÖT / TAT s. f. (pl. TYTA)

czyn, uczynek: Güty tyta zuł’ȧ ny fjyr jynt ȧ nadgriöed maha, ok ȧ beser menć cy wada. ‘Dobrych uczynków nie należy czynić dla jakiejś nagrody, tylko żeby być lepszym człowiekiem.’

Zob. też: → TÜN

RȦN₂

czysty: Zȧjn di kłȧdyn rȧn oba świöec? ‘Czy te ubrania są czyste, czy brudne?’

Por. też: rȧnikja ‘czyścić’: Dy cyn djefsty cyderjyśt mytum confodum rȧnikja, nöhta mytum irygator, nöhta oüsśwafa, ȧn kȧrlect mytum bjyśtła owośa. ‘Zęby powinieneś najpierw wyczyścić nicią dentystyczną, potem irygatorem, potem je przepłukać, a na koniec umyć szczoteczką.’

ŁAZA v. (imp. sg. ŁEJZ / ŁAZ, pl. ŁAZT; part. perf. GYŁAZA + hon)

czytać: Yhy kon wymysiöeryś kuza, łaza ȧn śrȧjwa. ‘Potrafię mówić, czytać i pisać po wilamowsku.’; Łejz, to wysty dih łjyn. ‘Czytaj, to się nauczysz.’

GŁEJD s. n. (pl. GŁEJDYN)

1. członek (kończyna): Dy łoüt felün miöehysmöł dy głejdyn ym krig. ‘Ludzie nieraz tracą kończyny na wojnie.’

2. członek (społeczności): Dy oły głejdyn fu ynzer gyzełśoft fün uf dy jeglikscȧjt. ‘Wszyscy członkowie naszego stowarzyszenia pojechali na uroczystość.’

3. ogniwo łańcucha: Dy kyt ej güt ok derzȧnk, wen oły jyr głejdyn oü güt zȧjn. ‘Łańcuch jest dobry tylko wówczas, jeśli wszystkie jego ogniwa również są dobre.’

MENĆ s. m., n. (pl. ŁOÜT / (rzad.) MENĆA, acc. / dat. sg. MENĆA, gen. MENĆAS, dim. MENĆŁA)

1. człowiek, istota ludzka: Wen ȧ menć höt fynfȧndresik jür, kon’ȧ śun prezydent fu Pöłn wada. ‘Gdy człowiek ma 35 lat, może zostać prezydentem Polski.’ Mȧj müter dos wiöe ȧ zyta güt menćła. ‘Moja mama to był taki dobry człowiek’.

2. człowieku (forma adresatywna): No menć, wos mahsty, bysty gyśȧjt? ‘Człowieku, co robisz, czy ty masz rozum?’

ȦH s. f. (pl. ȦHJA, dim. ȦHŁA)

dąb: Dy ȧhja zȧjn ju ȧna fun śtȧksta biöem, wo zy by yns wahsa. ‘Dęby są jednymi z najmocniejszych drzew, które u nas rosną.’

Zob. też: → ȦHKJENŁA, ȦHŁA

1. da(wa)ć: Wos gysty jum oüz gyśenk ufȧ gybürtstag? ‘Co mu dajesz / dasz na prezent na urodziny?’; Wifuł dibzakgiełd hösty’ȧ gan? ‘Ile dałeś im kieszonkowego?’

2. kłaść, umieszczać coś gdzieś: Wen dy byst mytum bihła fjetik, gej’s ufȧ tejś. ‘Kiedy skończysz [czytać] książkę, połóż ją na stole.’; No wos, gysty der myter elektryk ny röt? Gej dos dö, wa’h der hyłfa. Dos gysty dö, dan gȧbl – diöt ȧn myt ȧbysła gyłyk wyt’s jyntwi ata. ‘No co, nie dajesz sobie radę z elektryką? Daj to tu, pomogę ci. To dajesz tu, ten kabel – tam i przy odrobinie szczęścia jakoś to będzie działać.’ – z tym znaczeniem częściowo pokrywa się znaczenie czasownika → ŁEN.

3. da(wa)ć (do naprawy, przechowalni itp.): Yhy ga mȧj giełd yn bank. ‘Daję swoje pieniądze do banku.’; Der Jȧśki gyt zȧj oüta cy ryhta. ‘Jan daje swój samochód do naprawy.’; Müsty dos rykla gan cyr nyteryn. ‘Musisz dać tę sukienkę do krawcowej.’ – w tym znaczeniu (szczególnie dotyczy to dwóch ostatnich zdań) używa się również czasownika → ŁÖN.

4. da(wa)ć, udzielać: Gej mer nö ȧ śȧnc! ‘Daj mi jeszcze jedną szansę!’; Der śtüdant go jum ekstra lekcyja fum rȧhyn. ‘Student udzielał mu dodatkowych lekcji z matematyki.’; Bysty śüldirektor, ȧn hösty’ȧ uf zuwos dy derłiöetnys gan? ‘Jesteś dyrektorem szkoły, a dałeś im pozwolenie na coś takiego?’

5. (do)da(wa)ć (nadziei itp.): Dy sytuacyj ufum akcyjmiöek höt zih ferendyt, dos gyt mer höfnan. ‘Sytuacja na giełdzie się zmieniła, to daje mi nadzieję.’; O Göty Hjer, gej mer kroft, do’h dos dertriöe! ‘O Panie Boże, daj mi siłę, żebym to zniósł!’

6. da(wa)ć, produkować (np. mleko – o krowie): Di ołdy kü gyt śun mej kȧ myłih ny. ‘Ta stara krowa nie daje już więcej mleka.’; Dy byn gan yns hung. ‘Pszczoły dają nam miód.’

7. da(wa)ć, pożyczyć, pożyczać: Wysty mer gan dos bihła uf piöer tag? ‘Dasz mi tę książkę na kilka dni?’

UWAGA: czasownik GAN używany jest w konstrukcji s’gyt, używanej w znaczeniu ‘jest, istnieje, można znaleźć’: Y Wymysoü gyt’s hefa cy zan. ‘W Wilamowicach jest wiele do zobaczenia.’; S’gyt drȧj öeta fun śtüdanta... ‘Istnieją trzy rodzaje studentów...’; Y ider śtot gyt’s hefa krȧćum. ‘W każdym mieście można znaleźć wiele restauracji.’ – s’gyt łączy się zawsze z biernikiem (acc.).

UWAGA: w odróżnieniu większości pozostałych czasowników w języku wilamowskim, czasownik GAN w niektórych wypadkach nie wymaga spójnika łączącego się z czasownikiem w formie bezokolicznika (por. → CY₃): ufhjyn cy zyngja ‘przest(aw)ać śpiewać’, ale – gan śmekja ‘da(wa)ć spróbować’.

Por. też: rü gan ‘dać / dawać spokój’: Ga mer rü! ‘Daj mi spokój!’, ufgan ‘nadać (list)’, roüsgan ‘rozdać’.

Zob. też: → ÖBAHT GAN, → OÜSGAN

GAN₁ v. (imp. sg. GEJ / GA, pl. GAT; part. perf. (GY)GAN + hon)

1. da(wa)ć: Wos gysty jum oüz gyśenk ufȧ gybürtstag? ‘Co mu dajesz / dasz na prezent na urodziny?’; Wifuł dibzakgiełd hösty’ȧ gan? ‘Ile dałeś / dałaś im kieszonkowego?’

2. kłaść, umieszczać coś gdzieś: Wen dy byst mytum bihła fjetik, gej’s ufȧ tejś. ‘Kiedy skończysz [czytać] książkę, połóż ją na stole.’; No wos, gysty der myter elektryk ny röt? Gej dos dö, wa’h der hyłfa. Dos gysty dö, dan gȧbl – diöt ȧn myt ȧbysła gyłyk wyt’s jyntwi ata. ‘No co, nie dajesz sobie radę z elektryką? Daj to tu, pomogę ci. To dajesz tu, ten kabel – tam i przy odrobinie szczęścia jakoś to będzie działać.’ – z tym znaczeniem częściowo pokrywa się znaczenie czasownika → ŁEN.

3. da(wa)ć (do naprawy, przechowalni itp.): Yhy ga mȧj giełd yn bank. ‘Daję swoje pieniądze do banku.’; Der Jȧśki gyt zȧj oüta cy ryhta. ‘Jan daje swój samochód do naprawy.’; Müsty dos rykla gan cyr nyteryn. ‘Musisz dać tę sukienkę do krawcowej.’ – w tym znaczeniu (szczególnie dotyczy to dwóch ostatnich zdań) używa się również czasownika → ŁÖN.

4. da(wa)ć, udzielać: Gej mer nö ȧ śȧnc! ‘Daj mi jeszcze jedną szansę!’; Der śtüdant go jum ekstra lekcyja fum rȧhyn. ‘Student udzielał mu dodatkowych lekcji z matematyki.’; Bysty śüldirektor, ȧn hösty’ȧ uf zuwos dy derłiöetnys gan? ‘Jesteś dyrektorem szkoły, a dałeś im pozwolenie na coś takiego?’

5. (do)da(wa)ć (nadziei itp.): Dy sytuacyj ufum akcyjmiöek höt zih ferendyt, dos gyt mer höfnan. ‘Sytuacja na giełdzie się zmieniła, to daje mi nadzieję.’; O Göty Hjer, gej mer kroft, do’h dos dertriöe! ‘O Panie Boże, daj mi siłę, żebym to zniósł!’

6. da(wa)ć, produkować (np. mleko – o krowie): Di ołdy kü gyt śun mej kȧ myłih ny. ‘Ta stara krowa nie daje już więcej mleka.’; Dy byn gan yns hung. ‘Pszczoły dają nam miód.’

7. da(wa)ć, pożyczyć, pożyczać: Wysty mer gan dos bihła uf piöer tag? ‘Dasz mi tę książkę na kilka dni?’

UWAGA: czasownik GAN używany jest w konstrukcji s’gyt, używanej w znaczeniu ‘jest, istnieje, można znaleźć’: Y Wymysoü gyt’s hefa cy zan. ‘W Wilamowicach jest wiele do zobaczenia.’; S’gyt drȧj öeta fun śtüdanta... ‘Istnieją trzy rodzaje studentów...’; Y ider śtot gyt’s hefa krȧćum. ‘W każdym mieście można znaleźć wiele restauracji.’ – s’gyt łączy się zawsze z biernikiem (acc.).

UWAGA: w odróżnieniu większości pozostałych czasowników w języku wilamowskim, czasownik GAN w niektórych wypadkach nie wymaga spójnika łączącego się z czasownikiem w formie bezokolicznika (por. → CY₃): ufhjyn cy zyngja ‘przest(aw)ać śpiewać’, ale – gan śmekja ‘da(wa)ć spróbować’.

Por. też: rü gan ‘dać / dawać spokój’: Ga mer rü! ‘Daj mi spokój!’, ufgan ‘nadać (list)’, roüsgan ‘rozdać’.

Zob. też: → ÖBAHT GAN, → OÜSGAN

DAH s. n. (pl. DȦHJYN, dim. DȦHŁA)

dach: S’ćeśȧt mih, do wer oły zȧjn under ȧm dah cyzomakuma. ‘Cieszy mnie, że wszyscy zgromadziliśmy się pod jednym dachem.’

DAHÜFKI s. m. (pl. DAHÜFKJA, dim. DAHÜFKLA)

dachówka: Der Biöetuł höt’um gykoüft noüy dahüfkja – gywys wyt’ȧ jum łön ȧ noj dah maha. ‘Bartek kupił sobie nowe dachówki – pewnie zleci zrobienie nowego dachu.’

WȦJT adj., adv. (WETER, WETST- / WETYŚT-)

daleki, długi (o przestrzeni), bezkresny, daleko: Ȧ can kilometyn cyfüs cy gejn, dos ej fjyr mejh cy wȧjt. ‘Dziesięć kilometrów do przejścia na piechotę to dla mnie za daleko.’; Ym wetyśta fu Wymysoü wu’h wiöe, dos wiöe y Japan. ‘Najdalej od Wilamowic byłem w Japonii.’; Nimyd wȧ ny, fu wun zȧjn dy jyśta Wymysiöejyn kuma – gywys jynt fu wȧjt. ‘Nikt nie wie, skąd przybyli pierwsi Wilamowianie – zapewne skądś z daleka.’; Mȧj śȧcła ej mjyr wȧggyrȧjst / Ejs ej gyrȧjst yn wȧjta wȧg. ‘Mój skarb (ukochany) mi odjechał / Odjechał w daleką drogę.’ (fragment piosenki Błi, oh błi); Der wȧg ej wȧjt, oder wer wan dos śofa! ‘Droga jest długa, ale damy radę!’; Der śejf wypułt ufa mjerfałda, ȧn fjyr yns wiöe nist ny, jok s’wȧjty mjer. ‘Statek unosił się na morskich falach, a przed nami nie było nic oprócz bezkresnego morza.’; Yhy bej śun ołd ȧn yh ken mih myter wȧjta wełt ny oüs. ‘Jestem już stary / stara i nie znam się na dalekim świecie.’

GÖW s. f. (pl. GÖWA)

(rzad.) dar, podarunek: Dy Drȧj Kyng köma myta ferśidnikja göwa gyfiöen. ‘Trzej Królowie przybyli z różnymi darami.’

Por. też: dy cügöw ‘dodatek’.

ŚENKJA v. (imp. sg. ŚENK, pl. ŚENKT; part. perf. GYŚANKT + hon)

1. (po)darować: Yh ho gydöht, do dy höst my’ś gyśankt. Ȧ yta wyłsty’s cyryk? ‘Myślałem, że mi to podarowałeś. A teraz chcesz to z powrotem?’

2. (po)częstować: Har höt oły gest myt gütum brantwȧjn byśankt. ‘On poczęstował wszystkich gości dobrą wódką.’

3. darować (puścić płazem): Hiöer ok, h’ho der dos ny gyśankt! ‘Poczekaj no, nie daruję ci tego!’

DELFIN s. m. (pl. DELFINA, dim. DELFINŁA)

delfin: Dy delfina zȧjn ju kesułnikjy ziöegjyn. ‘Delfiny to ssaki społeczne.’

FȦJN adj., adv.

1. delikatny, wrażliwy: Zy ej ȧ fȧjny froü, zy wyt zuwos ny weła asa. ‘Ona jest delikatną paniusią, nie będzie chciała czegoś takiego jeść.’

2. delikatny, miękkie (o materiale): Dy hamgywjykty wuł wiöe gröw ȧn ramplnik, ny zu wi dy fȧjny fabrykwuł, wo dy mȧjsta rek wün gynyt föner. ‘Chałupniczo tkana wełna była gruba i chropowata, nie taka jak miękka fabryczna wełna, z której była szyta większość spódnic (wilamowskich).’

3. cienki, cienko: Dos ej zjyr ȧ fȧjner fodum. ‘To bardzo cienka nić.’

4. fajny, fajnie, dobry: Yhy ho gytrofa hefa fȧjny łoüt. ‘Spotkałem wiele fajnych ludzi.’; Hoüt wiöe’s fjy dy wür fȧjn, yhy wełd zih myt djyr wejder trafa. ‘Dziś było naprawdę fajnie, chciałbym / chciałabym się z tobą znów spotkać.’

5. drobny, drobno: Śnicln konsty maha ny nok fu gymołta fłȧś, oder oü fu fȧjn cyśjekȧta. ‘Kotlety mielone możesz robić nie tylko z mięsa mielonego, lecz także z drobno posiekanego.’

DENERWJYN (ZIH) v. (imp. sg. DENERWJY, pl. DENERWJYT; part. perf. (GY)DENERWJYT + hon)

denerwować (się): S’denerwjyt zih, bo dy głiöest’um ny. ‘Ona się denerwuje, bo jej nie wierzysz.’; Wos denerwjyt dih ȧzu, do dy byst ȧzu nerwez? ‘Co cię tak denerwuje, że jesteś taki zdenerwowany?’

CANDÖKTER s. m. (pl. CANDÖKTYN, dim. CANDÖKTELA)

dentysta: War ny weśt’um dy cyn ida tag, dar mü hefa möł gejn cym candökter. ‘Kto nie myje zębów każdego dnia, musi często chodzić do dentysty.’

TRATA v. (imp. sg. TREJT / TRAT, pl. TRAT; part. perf. GYTRATA + hon)

deptać, kroczyć, stąpać: Huł mer dy bryma, oder ga der öbaht, do dy diöt ufa błimła ny trytst. ‘Przynieś mi jeżyn / ostrężyn, ale uważaj, żebyś nie deptał kwiatków.’

DESER s. m. (pl. DESEN, dim. DESELA)

deser: Wos kon’ȧ ufȧ deser asa? ‘Co można zjeść na deser?’

BRAT s. n. (pl. BRAT, dim. BRATŁA)

deska: Śwatła – bratła / Cejgja – mi / Kiöeza – me / Kesuł brit. ‘Szpyrka – deska / Koza – mi / Koza – me / Piec parzy.’ (rymowanka); Har höt’um fihtabrat gykoüft ȧn’ȧ maht föna ȧ büdła fjy dy fygjeła. ‘Kupił sosnowe deski i zrobił z nich budkę dla ptaków.’

RȦN₁ s. m. (pl. RȦN)

deszcz: Śejny cȧjt hower, oder der rȧn wje zih dergejn – s’ej ju zjyr troüg. ‘Mamy piękną pogodę, ale deszcz by się przydał – jest bardzo sucho.’

TOÜWUŁ s. m. (pl. TOÜWUŁN, dim. TOÜWEŁA)

1. diabeł: Fu Wȧjnaht bocy Drȧj Kyng gejn dy junga łoüt y Wymysoü ym koland mytum śtam ȧn śopła ferśidnik ogycün: s’gejt inda ȧ toüwuł, ȧ engl ȧn ȧ tut. ‘Od Bożego Narodzenia do Trzech Króli młodzi chodzą w Wilamowicach po kolędzie z gwiazdą i są różnie ubrani: zawsze idzie diabeł, anioł i śmierć.’; Der toüwuł dos ej jynt ȧ bejzer gȧjst, wo ćeśȧt zih, wen dy łoüt bygejn zynda, dos hȧst, wen zy yhta śłȧhtys tün yn andyn, ȧjn zih oba ym Göt ȧtkȧn. ‘Diabeł to taki zły duch, którego cieszy, gdy ludzie popełniają grzechy, czyli gdy robią coś złego przeciwko innym, sobie lub Bogu.’

2. diabeł (przekleństwo): Gejźe cym toüwuł ȧn ny ku dö mej ny! ‘Idź do diabła i nie przychodź tu więcej!’; Dü ferwynćter toüwuł! ‘Ty przeklęty diable!’

FJY(R)₂ praep. (acc.)

1. dla, na: Dos ej fjyr mejh ȧ grusy er, do’h kon dö zȧjn. ‘To dla mnie wielki honor, że mogę tu być.’; Yhy mah dos ny fjyn Myhuł, ok fjyrys. ‘Nie robię tego dla Michała, tylko dla niej.’; Yhy ho gykoüft cwej torta, ȧzu do’s głyngt fjy dy gancy familyj. ‘Kupiłem / Kupiłam dwa torty, żeby starczyło dla całej rodziny.’

2. o, za (na czyjąś korzyść): Yh bej fjy dy wür byrȧt cy śtarwa fjy dy würyt. ‘Jestem naprawdę gotów / gotowa umrzeć za prawdę.’; Zy śłüga zih fjyr jyr łand. ‘Walczyli / Walczyły o swój kraj.’

3. za, zamiast, w miejsce: No wos ziöesty? Dy prifnan wa’h fjyr dejh ny śrȧjwa! ‘No co ty mówisz? Sprawdzianu za ciebie nie napiszę!’; Dy sekreteryn underśrȧw dy umow fjyn śef. ‘Sekretarka podpisała umowę za szefa.’; Yhy krigt s’pakła fjyr mȧj müter. ‘Odebrałem / Odebrałam przesyłkę za swoją matkę / dla swojej matki.’

4. za (o cenie): Yhy ho ufum OLX ȧ interesantyś obita gyfunda: zy ferkiöefa ȧn malüh fjyr aht toüzyt złoty – zy ziöeta, do’ȧ ej ym güta cüśtand. ‘Znalazłem / Znalazłam na OLX ciekawe ogłoszenie: sprzedają malucha (Fiata 126p) za 8 tysięcy złotych – mówią, że jest w dobrym stanie.’; Wyłsty zih toüśa? Yh ga der fjyr den kebab myt hinerfłȧś men falafelkebab, wos ziöesty? ‘Chcesz się wymienić? Dam ci w zamian za kebab z kurczakiem mój kebab z falafelem, co na to powiesz?’

5. za (rękę, uszy): Yhy fang’ȧ fjy dy hand. ‘Złapałam go za rękę.’; Har cüg zy fu diöt fjy dy ün. ‘Wyciągnął ich stamtąd za uszy.’; Ejs hüłd ȧ Siöeba fest fjy dy hand. ‘Mocno trzymała Sebastiana za rękę.’

FYRYM conj., pron.

1. dlaczego (zaimek względny): Nimyd höt mer ny gyziöet, fyrym wułda zy myt mjyr ny kuza. ‘Nikt mi nie powiedział, dlaczego oni nie chcieli ze mną rozmawiać.’

2. dlaczego (zaimek pytajny): Fyrym ysty nist ny? ‘Dlaczego nic nie jesz?’; Gejwer ys kino? – Ȧ fyrym ny? ‘Idziemy do kina? – A dlaczego nie?’

WEGJA DAM conj.

dlatego: Wjyr hüta uf dyham wymysiöeryś cy kuza ȧn wegja dam kyna yta ynzer kyndyn jok pönyś. ‘Przestaliśmy mówić w domu po wilamowsku i dlatego nasze dzieci umieją [mówić] tylko po polsku.’; Wo ȧ jür, to interesjyn zih dy turysta mejer myter wymysiöeryśa śpröh. Wegja dam kon mȧ yr śtot yn töwułn bygȧnn, wo zy zȧjn y drȧj śpröha ufgyśrejwa ȧn wo zy wȧjza dy wihtiksta płec fjy dy Wymysiöejyn. ‘Co roku coraz więcej turystów interesuje się językiem wilamowskim. Dlatego w mieście można spotkać tablice napisane w trzech językach, które pokazują najważniejsze miejsca dla Wilamowian.’

DYRYM conj.

dlatego (spójnik przyczynowy): Yhy ga mer zoüwer ny röt ȧn dyrym byt yh oüh, y mjyr cy hyłfa. ‘Nie daję sobie sam rady i dlatego proszę was, żebyście mi pomogli.’; Zy hon kȧ mytagasa ny gasa, dyrym yta asa zy zöfuł. ‘Nie zjedli obiadu, dlatego teraz tyle jedzą.’

Częściej używanym spójnikiem jest → DIÖH DOS.

DIÖH DOS conj.

dlatego, przez to: Zy höt dy olimpjad fur filozofyj oüsgyśpejłt ȧn diöh dos kund zy zih uf ida uniwersytet hyndum konkurs krigja. ‘Ona wygrała olimpiadę z filozofii i dlatego mogła się dostać na każdy uniwersytet poza konkursem.’

Por. też: diöh dos, do ‘dlatego, że’: Yhy ho der dos gyziöet diöh dos, do’h wył, do dy dih ferbesyst, ȧ ny diöh dos, do’h dih wułd byłȧjdikja. ‘Powiedziałem ci to dlatego, że chcę, żebyś się polepszył, a nie dlatego, że chciałem cię obrazić.’

BŁÖZA v. (imp. sg. BŁÖZ, pl. BŁÖZT; part. perf. GYBŁÖZT + hon)

dmuchać, dmuchnąć: Błöz ufȧ łefuł, wȧł dy śmekst (priöebjyst) dy züp, bo zy ej zjyr hȧs. ‘Podmuchaj (na łyżkę), nim spróbujesz zupy, bo jest bardzo gorąca.’

Por. też: dy błözmüzik ‘orkiestra dęta’, der błözinstrument ‘instrument dęty’.

BÖDUM s. m. (pl. BYDUM(A), dim. BYDUMŁA)

dno, podłoże: Der bödum fur wan wiöe łehnik, ȧn dos bröht ȧ ganc gywaser yr bodśtuw. ‘Dno wanny było dziurawe, co doprowadziło do prawdziwej powodzi w łazience.’

BOCY / POCY₁ praep. (dat.)

1. do, aż do (określa końcowy moment lub miejsce): Dy konferencyj toüyt bocy fynf nömytags. ‘Konferencja potrwa do piątej popołudniu.’; Dy Wymysiöejyn kuza wymysiöeryś pocy hoüt. ‘Wilamowianie mówią po wilamowsku do dziś.’; Hefa Wymysiöejyn bata ufa gyhȧjma kalwinyśa ondeht bocȧr hełwt fum ahcyta hundytjür. ‘Wielu Wilamowian modliło się na tajnych kalwińskich nabożeństwach do połowy osiemnastego wieku.’

2. aż do (odległość, ilość, wielkość, czas): Śnȧjd der ȧ śtykla fu dö pocy dö. ‘Utnij sobie kawałek stąd dotąd.’; Yhy ho s’büngroz ufer wat gyzyt, fylȧjht wyt’s bocy Ustyn ufgejn. ‘Zasiałem rzeżuchę na wacie, może wzejdzie do Wielkanocy.’ 

Gdy BOCY / POCY łączy się z rodzajnikiem określonym w celowniku (dat.), przybiera postać bocym / pocym lub bocȧm / pocȧm dla rodzaju męskiego (m.) i nijakiego (n.) oraz bocȧr / pocȧr dla żeńskiego (f.)

Czasem używa się formy bocuf (+ acc.), która jest zrostem BOCY i → UF: Mȧ djef di myłih oüstrynkja bocufs end fum mönda. ‘To mleko należy wypić do końca miesiąca.’; Wjyr gingja cyfüs fu Wymysoü bocuf / bocy uf Mikuszowic. ‘Szliśmy / szłyśmy na piechotę z Wilamowic do Mikuszowic.’

BOCY / POCY oraz bocuf używa się w połączeniu z → WEN₁ i → CȦJT lub → WȦJŁ₁, oznaczając ‘aż do czasu / chwili, gdy...’, ‘do czasu / chwili, aż...’: Dü müst błȧjn bym kłopa bocuf dy cȧjt, wen’ȧ wyt zȧjn fryś. ‘Musisz zostać przy mężu do czasu, aż wyzdrowieje.’; Har kom cüner bocȧr cȧjt, wen der zumer zih ny end. ‘Przychodził do niej do czasu, aż lato się nie skończyło.’

YN ^|HAM adv.

do domu: Gejwer yn ham. ‘Chodźmy do domu.’; Zej wiöe ȧzu ȧjgykȧmȧt nör at, do zy koüm yn ham derkom. ‘Ona była tak wykończona po pracy, że ledwo doszła do domu.’

Zob. też: → DYHAM

CYNIST adv., pref.

do niczego, na nic: Yhy bej śun ganc cynist. ‘Jestem już całkiem do niczego.’

CYNIST najczęściej bywa używany jako przedrostek czasownikowy, występujący z czasownikami → MAHA i → WADA: cynistmaha ‘(z)niszczyć’: Dos kynd ej ȧ würys – wo’s ok ny krigt, maht’s ołys cynist! ‘To dziecko jest niemożliwe – do czego się nie dorwie, wszystko zniszczy!’; cynistwada ‘(z)niszczyć się’: Cy wos zo’h mer kiöefa ȧn zyta rök, wo łȧjht cynistwjyd? ‘Po co będę kupował marynarkę, która łatwo się niszczy?’

CY₁, CÜN, C’ praep. (dat.)

1. do (kogoś): Mȧj mȧkja, ku cy mjyr / Yh wył kuza myt djyr / Wjyr wan yns śejn pösa / Dy müter wyt ny wysa. ‘Moja dziewczyno, chodź do mnie / Chcę rozmawiać z tobą / Będziemy się ładnie całować / Mama nie będzie wiedzieć.’ (piosenka Mȧj mȧkja); Har gejt dy gancy cȧjt cünum, ej dos zȧj frȧjerka? ‘Cały czas chodzi do niej, czy to jego dziewczyna?’; S’hiöet tüt mer ȧzu okriöepnje wej, yhy mü gejn cym dökter. ‘Głowa tak strasznie mnie boli, muszę iść do lekarza.’

2. do (punkt końca ruchu lub jakiejś czynności) Zy derfüta’ȧ cym end fum diöf. ‘Dowieźli/dowiozły go do końca wsi.’; Łoüfwer cy dar ȧh! ‘Biegnijmy do tego dęba!’; Wen’ȧ derging śun myt dar füśnan zu wȧjt, müst’ȧ zy cym end fjyn. ‘Skoro zaszedł już tak daleko z tymi badaniami, musiał je doprowadzić do końca.’

3. do (jakiejś aktywności): Diöt wün kȧ hend cyr at. ‘Tam nie było rąk do pracy.’; Yhy bej cym baka byrȧt. ‘Jestem gotów do pieczenia’; Har wiöe fłymiś cym asa, oder ata wułd’ȧ ny. ‘Był chętny do jedzenia, ale pracować mu się nie chciało.’; Yhy gej cym byryhta. ‘Idę do komunii.’

4. do (używany, gdy miejsce nie pełni swojej zwykłej funkcji względem mówiącego): Hoüt gej’h cyr śül, bo der direktor wył myt mjyr fu mem zun kuza. ‘Idę dziś do szkoły, bo dyrektor chce ze mną porozmawiać o moim synu.’; Gejsty myt mjyr cyr kjyh? Hoüt mahwer diöt fotogrȧfyja yn wymysiöeryśa kłȧdyn. ‘Idziesz ze mną do kościoła? Dziś robimy tam zdjęcia w strojach wilamowskich.’

5. po (liczba, ilość): Di gułdfyś ferkiöefwer cy dresik złoty fjyr ȧn oba cy funfcik fjyr ȧ piöer. ‘Te złote rybki sprzedajemy po 30 złotych za jedną lub po 50 złotych za parę.’; Y idy fłoś gus’ȧ cy ȧm liter myłih. ‘Do każdej butelki wlał po litrze mleka.’; Ym barak wiöe’s ny gynüg płoc, ȧzu müsta zy śłöfa yn beta cy cwej. ‘W baraku brakowało miejsca, więc musieli spać w łóżkach po dwóch.’

6. u (kogoś): Mama, kon s’Nüśü hoüt cy yns śłöfa? ‘Mamo, czy Ania może dziś spać u nas?’; Der dźjada ej cym nökwer, har kymt cyryk s’öwyts. ‘Dziadek jest u sąsiada, wróci wieczorem.’; Wjyr wün cym Linküś ufer friöed. ‘Byliśmy u Linkusia na weselu.’ – często używane z przydomkami: Cy yns hisa zy «cym Pejter». ‘Do nas się mówiło «do Pejtra»’.

7. wyraża proporcję, stosunek jednej wartości do drugiej: Der coł fun drowa wiöe cwe cy drȧj. ‘Stosunek liczby żołnierzy wynosił dwa do trzech.’

8. do (kogoś należeć, pasować): Dos rykla past cy nist ny! ‘Ta sukienka do niczego nie pasuje!’; Dar ibercijer gyhüt cym jyśta bjygjamȧster fu Wymysoü. ‘Ten ibercijer należał do pierwszego burmistrza Wilamowic.’

9. do (czegoś, w dodatku): Yhy mü nö piöer noma cy dam rȧjster cüśrȧjwa. ‘Muszę jeszcze dopisać kilka imion do tej listy.’

Forma CY jest nieakcentowana, formy CÜN używa się, gdy pada na nią akcent: Ny gej cünum, gej łiwer cy mjyr. ‘Nie idź do niego, idź lepiej do mnie.’

Gdy przyimek CY₁ występuje przed wyrazami oüh (→ JYR) yns (→ WJYR) oraz → ASA₁, czasem ulega redukcji, tracąc wygłosowe -y: c’oüh ‘u was, do was’, c’yns (z oboczną formą c’ync) ‘u nas, do nas’, c’asa ‘do jedzenia’ – możliwe są jednak również formy pełne: cy oüh, cy yns, cy asa.

Znaczenie 4. różni się od znaczenia 2. przyimka → Y w ten sposób, że przyimka CY₁ używamy, jeśli chcemy podkreślić, że idziemy do jakiejś instytucji, zakładu lub miejsca nie po to, po co się tam zazwyczaj uczęszcza: Yhy gej y dy śül. ‘Idę do szkoły / chodzę do szkoły (jako uczeń).’ – ale: Yhy gej cyr śül. ‘Idę do szkoły (np. jako wezwany do dyrektora rodzic)’; Yhy gej y dy kjyh. ‘Idę do kościoła (np. na nabożeństwo).’ – ale: Yhy gej cyr kjyh. ‘Idę do kościoła (w celu innym niż nabożeństwo).’

(BŁȦJN Ȧ) GÖTS NOMA / GÜC NOMA interj.

do widzenia, z Bogiem: Yhy gej śun, dank śejn fjyr ołys, błȧj ȧ Göts noma! ‘Już idę, dzięki za wszystko, z Bogiem!’

Często używane pożegnanie, występujące w kilku formach: błȧj / błȧjt ȧ Göts noma (błȧj jeśli zwracamy się do jednej osoby, błȧjt – jeśli zwracamy się do kilku osób lub do jednej, z którą nie jesteśmy na ty) – dosł. ‘zostań(cie) w imię Boże’ –  ȧ Göts noma lub Göts noma / Güc noma.

Forma (BŁȦJN Ȧ) GÖTS NOMA najczęściej używana jest w znaczeniu ‘z Bogiem’, podczas gdy GÜC NOMA – ‘do widzenia’.