Słownik

RȦJTA v. (imp. sg. RȦJT, pl. RȦJT; part. perf. GYRYTA + zȧjn)

jechać konno: Nöm andyn wełtkrig fergryfa zih dy drowa ufnander śun ny gyryta. ‘Po II wojnie światowej nie przeprowadzano już ataków kawaleryjskich.’

Czasownik RȦJTA często bywa używany w połączeniu z czasownikiem KUMA₁: Diöt fum hejwuł kymt mȧj Jȧśü śun gyryta, ryta. ‘Tam z górki jedzie mój Jasiu konno.’ (fragment piosenki Diöt fum hejwuł)

FIÖEN v. (imp. sg. FIÖE, pl. FIÖET; part. perf. GYFIÖEN + zȧjn)

1. jechać: Fjesty uf dy Byłc? Wysty mih myt djyr mytnama? ‘Jedziesz do Bielska? Weźmiesz mnie ze sobą?’; Yh gydenk dos śun ny, wen yh ho imanda s’łecty möł gyzan fiöen myt ȧm wiöen. ‘Nie pamiętam już, kiedy po raz ostatni widziałem / widziałam, jak ktoś jedzie wozem.’; Konsty ny fiöen ufum / mytum rod? ‘Nie umiesz / nie możesz jeździć na rowerze?’; Zej kuma gyfiöen. ‘Oni nadjeżdżają.’

2. lecieć (o statkach powietrznych lub kosmicznych): Zejh jok, s’fjet ȧ eroplan. ‘Popatrz, leci samolot.’; Yhy wje ny fiöen mytum eroplan, bo’h ho strah fur hej. ‘Nie poleciałabym / Nie poleciałabym samolotem, bo mam lęk wysokości.’

3. płynąć (o statkach nawodnych i podwodnych): Ufum woser fiöen dy śyf rym. ‘Po wodzie pływają łodzie.’

HOWER s. m. (pl. HAWYN)

jęczmień: Hower asa dy łoüt ȧn frasa dy fihjyn. ‘Owies jedzą ludzie i zwierzęta.’

GAŚT s. f. (pl. GAŚTA, dim. GAŚTŁA)

jęczmień: Fu gaśt broüt mȧ bjyr, oder oü maht’ȧ föner kȧfy. ‘Z jęczmienia warzy się piwo, ale też robi się z niego kawę.’

ȦLF num. (ord. ȦLFT-, s. ȦLFER)

jedenaście, 11: Yhy ga der ȧlf płacła, byt śejn. ‘Daję ci 11 ciasteczek, proszę bardzo.’; Ym cwetoüzyt ȧlfer jür wiöd s’jyśty bihła yr hoütnikja wymysiöeryśa ortografyj gydrökt. ‘W roku 2011 wydrukowano pierwszą książkę we współczesnej wilamowskiej ortografii.’

ȦNCIK adj.

1. jedyny: S’ȧncikjy, wo mer błȧ, wiöe’s cy hiöera. ‘Jedyne, co mi zostało, to czekać.’; Dy ȧncikjy ahtekikjy śoün yr gymȧn Wymysoü höt zih y Wymysdiöf derhałda. ‘Jedyna ośmiokątna stodoła w gminie Wilamowice zachowała się w Starej Wsi.’

Por. też: bisȧncik ‘jedyny’, ȧncik ȧn bisȧncik ‘jeden jedyny’.

ASA₂ s. n., sg. tant.

jedzenie, posiłek: S’woser ej ynwik y idum asa. ‘Woda jest w każdym jedzeniu.’; Ym supermiöek kiöefsty ȧj ołerhand asa. ‘W supermarkecie kupisz jedzenie wszelkiego rodzaju.’

Zob. też: →MÜGJAASA, → MYTAGASA, → ÖWYTASA

ZȦJ pron.

1. jego, jej, swój (zaimek dzierżawczy): Der Tołer-Jüza höt gymaht zȧj ȧgja ufśrȧjwasystem, zȧj gytyhta cy śrȧjwa. ‘Józef Gara (fum Tołer) stworzył swój własny system zapisu, żeby pisać wiersze.’; Dy łoüt zocta błimła ufum kjyhüf y Wymysoü śun fjym krig: zy bröhta gykoüfty błimła, oba hota zy zȧjna – ȧna zy zocta zy. ‘Na cmentarzu w Wilamowicach sadzono kwiaty już przed wojną: przynoszono kupne kwiaty albo własne – i je sadzono.’; Zy priöebjyta’ȧ cy ejwerryda, oder’ȧ wöst zȧjs. ‘Oni próbowali / One próbowały go namówić, ale on wiedział swoje.’; Ejs ziöet yhta śtyłnik cy zer müter. ‘Ona coś cicho powiedziała do swojej matki.’; Har yst grod hućjałefeła s’jyśty möł y zem ława. ‘On właśnie je małże po raz pierwszy w [swoim] życiu.’; Dy śmyt, dos ej fum śmejd, dos hytła zȧjs. ‘Kuźnia, to jest (należąca do) kowala, ta jego chałupka.’

2. (tylko w formie pron.) mąż (m.) lub żona (f.): S’Bȧśü fü myt zȧjnum uf Tjykȧj. ‘Barbara pojechała ze swoim (mężem) do Turcji.’

Mimo że przed rzeczownikiem (tj. w funkcji przydawki) używa się przede wszystkim formy krótszej (adj.), dłuższa forma (pron.) również może wystąpić w tej pozycji, szczególnie kiedy chce się podkreślić zaimek dzierżawczy: Di hyt ej zȧjs, bo zy gyhüt inda y zȧjna ełdyn. ‘Ten dom jest jego / jej, bo zawsze należał do jego / jej rodziców.’ – por. Di hyt gyhüt y zen ełdyn. ‘Ten dom należał do jego / jej rodziców.’ Poza tym formy dłuższe (pron.) są rzadko używane. Tradycyjnie występują one w roli orzeczenia imiennego, jednak gdy odnoszą się do ludzi, na ogół oddają rodzaj przypisany osobie (zob. znaczenie 2.), o której mowa. Gdy zaś odnoszą się do zwierząt czy przedmiotów, używa się na ogół formy ZȦJS (por. Di hyt ej zȧjs [...] wyżej) – nawet jeśli mowa o liczbie mnogiej.

W znaczeniu ‘swoje’ forma ZȦJS z rzadka może wystąpić nawet wtedy, gdy nadawca zwraca się do adresata wypowiedzi w drugiej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej (sg. / pl. 2 p.): Łö dos cökela, dos ej ny dȧjs, dü höst śun zȧjs ufgasa. ‘Zostaw tego cukierka, nie jest twój, zjadłeś już swoje.’

HIRYŚ s. m. (pl. HIRYŚA)

jeleń: Wi’h fü mytum cug, zoh yh ȧn hiryś uf ȧr wejz bym puś śtejn. ‘Gdy jechałem pociągiem, widziałem jelenia stojącego na łące przy lesie.’

DIÖEM s. m. (pl. DJEM, dim. DJEMŁA)

jelito: Nör lekcyj fur biologyj wȧs yh śun, wun ej der gröwy diöem, ȧ wun ej der engjy. ‘Po lekcji biologii wiem już, gdzie jest jelito grube, a gdzie cienkie.’

ASA₁ v. (imp. sg. EJS / AS, pl. AST; part. perf. (GY)GASA + hon)

jeść: Ejsźe, wȧł s’asa nö ej wiöem! ‘Jedz, póki jedzenie jest jeszcze ciepłe!’; Yhy as drȧj möł ym tag. ‘Jem trzy razy dziennie.’ Wos ysty ym łiwsta? ‘Co najbardziej lubisz jeść?’

Por. też: zih oasa ‘najeść się do syta’.

FRASA v. (imp. sg. FREJS / FRAS, pl. FRAST; part. perf. GYFRASA + hon)

1. (z)jeść (o zwierzętach): Mȧj hund fryst nist ny, fylȧjht ej’ȧ krank? ‘Mój pies nic nie je, może jest chory?’

2. (wulg.) (ze)żreć (o ludziach): Wos frysty zu wi ȧ śwȧjn? Fjy dih uf! ‘Czemu żresz jak świnia? Zachowuj się!’

3. (z)niszczyć (o mrozie, molach): Yhy mü mer dy fłancła ym gatła cüdekja, bo zyst fryst zy der fröst. ‘Muszę przykryć rośliny w ogródku, bo inaczej zniszczy je mróz.’; Dy myłma frasa ołys, wo ej fu wuł. ‘Mole niszczą wszystko, co jest z wełny.’

4. (u)gryźć (o komarach itp.): Gestyn hot yh ȧ küca jemuł, to frösa mih dy mykja ȧzu, do’h müst ejer gejn yn ham. ‘Wczoraj miałem krótki rękaw, to komary tak mnie pogryzły, że musiałem wcześniej iść do domu.’

Zob. też: → UFFRASA

HJEWYST s. m. (pl. HJEWYSTA)

jesień: Ym hjewyst wada dy błytyn ufa biöema gał, rut ȧn dunkułgał. ‘Jesienią liście na drzewach stają się żółte, czerwone i pomarańczowe.’

NÖ₂ part.

1. jeszcze: S’fłȧś ej nö ru, łö’s nö koha. ‘Mięso jest jeszcze surowe, zostaw je, aby się jeszcze gotowało.’; Zy wyt byśtymt nö kuma. ‘Ona na pewno jeszcze przyjdzie.’;

2. jeszcze, już (niewielka ilość, o czymś, co się kończy): To hoter yta jok nö di ȧny tohter? ‘To ma pani teraz już tylko tę jedną córkę?’; Hösty nö fynf minüta cy kuza? ‘Masz jeszcze pięć minut, żeby porozmawiać?’

3. jeszcze (używane z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym): S’fłȧś djef nö łengjer koha, bo’s ej nö cy hjet. ‘Mięso powinno się jeszcze dłużej gotować, bo jest jeszcze za twarde.’; Har kuzt güt wymysiöeryś, oder dü kuzt nö beser! ‘On dobrze mówi po wilamowsku, ale ty mówisz jeszcze lepiej!’

Por. też: nö ny ‘jeszcze nie’: Bysty nö ny byrȧt? ‘Jeszcze nie jesteś gotowy / gotowa?’; nö ȧmöł ‘raz jeszcze, jeszcze raz’: Güt Pejtela, konsty nö ȧmöł fum hejwuł rofiöen mytum śłytła ȧn wer kuma gryht yn ham cyryk. ‘Dobrze Piotrku, możesz jeszcze raz zjechać z górki na sankach / ślizgach i od razu wracamy do domu.’

ŚPRÖH s. f. (pl. ŚPRÖHA, dim. ŚPRYHŁA)

język (mowa): Yhy ken hefa śpröha, oder dy wymysiöeryśy ej mer ym nyndsta. ‘Znam wiele języków, ale język wilamowski jest mi najbliższy.’; Dü müst dos y ȧr bygrȧjfłikjer śpröh roüsłen, zyst wyt dos nimyd ny ferśtejn. ‘Musisz wyjaśnić to w bardziej zrozumiałym języku, inaczej nikt tego nie pojmie.’

Zob. też: → CUNG

CUNG s. f. (pl. CYNG, dim. CYNGŁA)

język (organ): Ny ci dy cung roüs, bo’s ej ny śejn. ‘Nie pokazuj języka, bo to nieładne.’

Por. też: imanda (acc.) fjy dy cung cin ‘ciągnąć kogoś za język’: Har wułd’ȧ fjy dy cung cy zjyr ny cin, bo s’gyhüt zih füt ȧzu ny cü. ‘Nie chciał go za bardzo ciągnąć za język, bo tak nie należało (nie wypadało).’

Zob. też: → ŚPRÖH

KYNDERŚPRÖH s. f. (pl. KYNDERŚPRÖHA)

język dziecięcy: Dy wymysiöeryśy śpröh – ȧzu wi idy łanikjy śpröh ufer wełt – höt jyr ȧgja rȧjhjy kynderśpröh. ‘Język wilamowski – podobnie jak każdy żywy język na świecie – ma swój własny bogaty język dziecięcy.’

Przykłady wyrazów należących do języka dziecięcego: cica ‘ssać, cyckać’, s’ćiśju ‘konik, koń’, s’ćjućju ‘piesek, pies’, ćjüla ‘sikać’, s’ćjüla ‘siusiak’, ćjüpa ‘siadać’, hȧjti (hȧjci) gejn ‘iść na spacer’, heći-peći ‘hokus-pokus’, s’küśjü ‘kotek’, lüla ‘lulać (spać, leżeć w łóżku)’, nyna ‘nynać, drzemać, spać, leżeć w łóżku’, s’mȧźi ‘świnka, świnia’, s’miźi ‘kot’, dy müc ‘krówka, krowa’, s’müźjü ‘krówka, krowa’, papa ‘papać, jeść’, dy papinkja ‘(pl. tant.) smakołyki’, püpa ‘robić kupę’, pyfa ‘spać’.

Zob. też: → ŚPRÖH

BRYMABJER s. f. (pl. BRYMA, dim. BRYMABJELA)

jeżyna, ostrężyna, ostrężnica: S’wühs ym fȧld ȧ śtroüh fun bryma. ‘W polu rósł krzak jeżyn.’

JÜPKA s. f. (pl. JÜPKJA)

jupka (element stroju wilamowskiego): Dy jyśta jüpkja zȧjn ȧdśtanda ym toüzyt noünhundyter jür, oder dy Wymysiöejeryna hon zih ȧzu ȧjgywönt zy cy triöen, do zy zȧjn śun ufgynuma wi dy ełdsta zaha. ‘Pierwsze jupki pojawiły się w 1900 r., ale Wilamowianki tak się do nich przyzwyczaiły, że dziś jupki funkcjonują na równi z najstarszymi elementami stroju.’

MÜN adv.

jutro: Mün ho’h ürlop, yh wa śun mej kȧ telefon fur at ny ufnama. ‘Jutro mam urlop, nie będę już odbierał telefonów służbowych.’

ŚUN adv., part.

już: Bysty śun dyham? ‘Jesteś już w domu?’; Kymsty? – Śun! ‘Idziesz? – Już!’; Wen wer wułda mytum kuza, wiöe’ȧ śun füt. ‘Gdy chcieliśmy z nim porozmawiać, już go nie było.’; Ej ołys byrȧt? – Śun! ‘Czy wszystko jest gotowe? – Już!’

MEJ adv.

już, więcej (w połączeniu z zaprzeczeniem): Yhy wył dos śun mej ny tün. ‘Nie chcę już tego robić.’; Yta hyłft śun kȧ medycin mej ny. ‘Teraz nie pomaga / nie pomoże już żadne lekarstwo.’; S’łecty möł ho’h men pülarys ufum tejś gyzan, ȧ yta kon yh’ȧ mej ny fynda. ‘Po raz ostatni widziałem mój portfel na stole, a teraz już nie mogę go znaleźć.’

JYPŁA s. n. (pl. JYPŁA)

koszula-jypła (element stroju wilamowskiego): Jypła ej s’jypła, oder dy łotsum mü zȧjn śejn oüsgynyt do s’gancy güt oüsśoüt. ‘Jypła jypłą, ale to «łotsum» (‘fragment z haftem’) musi być ładnie wyhaftowany, żeby całość wyglądała dobrze.’

GȦBL s. m. (pl. GȦBLN, dim. GABELA)

kabel: Wȧsty fu dam, do ȧ moüz höt der ȧ gȧbl fum kompüter diöhgyfrasa? ‘Czy wiesz o tym, że mysz przegryzła ci kabel od komputera?’

KACABȦJKA s. f. (pl. KACABȦJKJA)

kacabajka, watowany kaftan sięgający do połowy łydki (element stroju wilamowskiego): Dy kacabȧjkja trüga dy Wymysiöejeryna ym wynter, wen’s ym mȧsta kołd wiöe. ‘Kacabajki nosiły Wilamowianki zimą, gdy było najzimniej.’

ŚMJEGLBŁIMŁA s. n. (pl. ŚMJEGLBŁIMŁA)

kaczeniec: Dy śmjeglbłimła wahsa diöt, wu woser ej ȧn zy błin ȧzu śejn gał ym fjywyt. ‘Kaczeńce rosną tam, gdzie jest woda, i na wiosnę kwitną tak pięknie na żółto.’

ȦNT s. f. (pl. ȦNTA, dim. ȦNTŁA)

kaczka: Ȧnta śwyma gan ym tȧjh. ‘Kaczki chętnie pływają w stawie.’

KAHUŁ s. m. (pl. KAHUŁN, dim. KAHUŁIHŁA)

kafel: Yh wułd dih fren, wun hösty dy kahułn gykoüft, wo dy zy höst yr kyh? Yh djef nojy kiöefa ȧn di dȧjna gyfoła mer zjyr! ‘Chciałem / chciałam cię spytać, gdzie kupiłeś kafle, które masz w kuchni? Potrzebuję kupić nowe i te twoje bardzo mi się podobają!’

KAKA v. (imp. sg. KAK, pl. KAKT; part. perf. GYKAKT + hon)

kakać, robić kupę: Kyndermȧkja, s’kynd wył kaka / S’höt śun drȧj möł bums gymaht. ‘Naniu, dziecko chce kupkę / Już trzy razy puściło bąka.’ (fragment piosenki Kyndermȧkja, s’kynd wył kaka)

Zob. też: → ŚȦJSA

KAKTÜS s. m. (pl. KAKTÜSA, dim. KAKTÜSŁA)

kaktus: Hösty wejder ȧn noja kaktüs? Ȧ höśty śun gymedytjyt, wun’ȧ wyt śtejn? ‘Znów masz nowego kaktusa? A pomyślałeś już, gdzie będzie stał?’

KȦLȦFJOR s. m. (pl. KȦLȦFJON)

kalafior: Der kȧlȧfjor ej ym brokuł enłik, oder der jyśty ej wȧjs, ȧ der ander – grin. ‘Kalafior jest podobny do brokułu, ale ten pierwszy jest biały, a drugi – zielony.’

KALAREP s. f. (pl. KALAREPA)

kalarepa: Wen dy kalarep ej grin, höt zy ȧbysła śiöefa gyśmak, oder wen mȧ zy koht, ej zy zjyr fȧjn ȧn zisłik. ‘Gdy kalarepa jest surowa, to ma trochę ostry smak, ale gdy się ją ugotuje, jest bardzo delikatna i słodkawa.’

KALENDER s. m. (pl. KALENDYN, dim. KALENDELA)

kalendarz: To wos, wysty hon cȧjt ȧ funfciksta? – Hiöer ok, yhy mü zan ym kalender. ‘To co, będziesz miał / miała czas piętnastego? – Poczekaj, muszę spojrzeć do kalendarza.’

^|UNDERHÖZA / UNDER^|HÖZA s. pl. tant.

kalesony: Wi’h y dy śül ging, śamt yh mih, do’h ho underhöza, ȧ yta zȧjn zy mer ym wynter zjyr nejtłik. ‘Gdy chodziłem / chodziłam do szkoły, wstydziłem się / wstydziłam się, że mam kalesony, a teraz zimą bardzo mi się przydają.’

Zob. też: → HÖZA

KȦLORY^|FER s. m. (pl. KȦLORY^|FEN, dim. KȦLO^|RYFELA)

kaloryfer: Der gazuwa at yns ny ȧn dy kȧloryfen zȧjn kałd. ‘Piec gazowy nam nie działa i kaloryfery są zimne.’

KALWINYŚ adj.

kalwiński, ewangelicko-reformowany: Ym kalwinyśa gława ej s’ander gyböt zjyr wihtik – dos hȧst, do’s ej ny derłiöet cy maha obroza ȧn oüszihta fum Göt. ‘W kalwinizmie bardzo ważne jest drugie przykazanie – to jest, że nie wolno robić obrazów i wizerunków Boga.’

Por. też: der kalwinizmus ‘kalwinizm’.

ŚTȦN s. m. (pl. ŚTȦN, dim. ŚTȦNŁA)

kamień: Ȧ kilo śtȧn wȧnt zöfuł, wi ȧ kilo fadyn. ‘Kilogram kamieni waży tyle samo, co kilogram piór.’

UWAGA: w liczbie pojedynczej samogłoska ȧ wymawiana jest długo, w mnogiej – krótko.

Por. też: der fojerśtȧn ‘krzemień’, der śłȧjfśtȧn ‘brus, kamień do toczenia’, śtȧnera ‘kamienny’, śtȧnhjet ‘twardy jak kamień’, der toüfśtȧn ‘chrzcielnica’, der ydułśtȧn ‘kamień szlachetny’, der zandśtȧn ‘piaskowiec’

KANAP s. f. (pl. KANAPA)

kanapa: Yhy bej śun ȧzu śwah, yhy gej uf dy kanap nykja. ‘Jestem już tak słaba / słaby, idę podrzemać na kanapie.’

KANGÜR s. m. (pl. KANGÜN)

kangur: Dy kangün ława y Oüstrȧljen. ‘Kangury żyją w Australii.’

BODA v. (imp. sg. BOD, pl. BOT; part. perf. GYBOT + hon)

kąpać się: Ym zumer boda dy łoüt gan ym mjer. ‘Latem ludzie chętnie kąpią się w morzu.’

PÖĆ s. m. (pl. PÖĆJA)

kapeć: Ny gej ony pöćja rym, bo dy konst dih łȧjht ferkiła. ‘Nie chodź bez kapci, bo się możesz łatwo przeziębić.’; Der koter hot yr baba ȧ ganc śyseła roüm oüsgyłȧkt, ȧ wen dy baba y dy kyh nȧjkom, füng’ȧ cy ȧdkłoüfa. To höt zy jum myt ȧm pöć ȧnöhgywüfa / ȧnöhgydrymułt. ‘Kocur wylizał babci całą miseczkę śmietany, a gdy babcia weszła do kuchni, zaczął uciekać. Wtedy rzuciła w niego kapciem.’

ŚMJERGÜŚNIKJAHÜT s. m. (pl. ŚMJERGÜŚNIKJAHIT, dim. ŚMJERGÜŚNIKJAHITŁA)

kapelusz śmierguśnicki: Ȧ śmjergüśnikjahüt cy maha köst hefa at: ȧ mü ejwer hundyt błimła fu bibüł maha. ‘Zrobienie kapelusza śmierguśnickiego kosztuje wiele wysiłku: trzeba zrobić ponad sto kwiatów z bibuły.’

BOD s. n. (pl. BYDYN, dim. BODŁA)

kąpiel: Mȧ ziöet, do kałdy bydyn zȧjn zjyr gyzund. ‘Mówi się, że zimne kąpiele są bardzo zdrowe.’

KAPLIC s. f. (pl. KAPLICA, dim. KAPLICŁA)

kaplica: Yr gymȧn Wymysoü gyt’s hefa kaplica ȧn kaplicła. ‘W gminie Wilamowice jest wiele kaplic i kapliczek.’

KAPÜC s. f. (pl. KAPÜCA, dim. KAPÜCŁA)

kaptur: Ga der dy kapüc ufs hiöet, bo zyst wysty dih ferkiła. ‘Daj sobie kaptur na głowę, bo jak nie, to się przeziębisz.’

KROÜT s. n., sg. tant.

kapusta: Dy wymysiöejer handułłoüt handułn hefa möł myt kroüt. ‘Wilamowscy handlarze często handlują kapustą.’; S’ołdmiöedyśy wymysiöejer mytagasa fyngt inda fum kroüt o, ołdyśt nöhta kymt dy züp. ‘Tradycyjny wilamowski obiad zaczyna się zawsze kapustą, dopiero potem podawana jest zupa.’

Por. też: s’unkroüt ‘chwast, zielsko’.

ŚTRÖF s. f. (pl. ŚTRÖFA)

kara: Nöm krig, wi zy yns hüta wymysiöeryś kuza, to müstwer śtröf coła. ‘Po wojnie, gdy słyszano, jak mówiliśmy po wilamowsku, musieliśmy płacić karę.’

KARDA^|MÖN s. m. (pl. KARDA^|MÖNA)

kardamon: Der kardamön dos ej ȧ gywjycuł, wo’ȧ’n bynöct under andyn cyn desen. ‘Kardamon to przyprawa, której używa się między innymi do deserów.’

KARETKA s. f. (pl. KARETKJA)

karetka (pogotowia): Yh ho yhta gyhüt – ej dos ny dy karetka? ‘Coś słyszałem – czy to nie jest karetka?’

NAKA s. m. (pl. NAKA, dim. NAKŁA)

kark: Zy dryt s’hiöet ȧn zy śpüt ȧ cin ym naka. ‘Obróciła głowę i poczuła napięcie w karku.’