Słownik

OÜZ₁ praep. (dat.)

z (skądś na zewnątrz): Ym jyngsta tag wan dy tuta oüzum grop ufśtejn. ‘W sądny dzień zmarli powstaną z grobu.’; Der foter kom śun gyfiöen mytum oüta ȧn yta hiöert’ȧ, wȧł der zun cünum oüzer śül roüskymt. ‘Ojciec już podjechał autem i teraz czeka, aż syn wyjdzie do niego ze szkoły.’

Obecnie funkcję OÜZ₁ przejmuje → FU.

MYT paep. (dat.)

1. (razem) z kimś / czymś: Gejsty myt mjyr (myt), cy błȧjsty zyca? ‘Idziesz ze mną czy zostajesz?’; Yh wje weła ȧ döpułśtuw myt ekstra beta uf cwej tag rezerwjyn. Ju, myt mügjaasa. ‘Chciałbym zarezerwować pokój dwuosobowy z osobnymi łóżkami na dwa dni. Tak, ze śniadaniem.; Gat mer dan tort myt trüskawkja, byt śejn. ‘Proszę podać mi ten tort z truskawkami.’

2. za pomocą, przy pomocy czegoś: Wi bysty uf Wymysoü gyfiöen? – Mytum oütabüs. ‘Jak dojechałeś do Wilamowic? – Autobusem.’; Yhy dry dy śroüła mytum śroüłacijer roüs. ‘Wykręcam śrubki śrubokrętem.’; Myt ȧm wüt kon’ȧ ȧ ȧndyn derśłön. ‘Jednym słowem można zabić.’; Myt dam wułd’ȧ fylȧjht ziöen, do wer zuła diöt ny gejn. ‘Chciał przez to zapewne powiedzieć, że nie powinniśmy tam iść.’

3. z kimś / czymś (wskazuje na cel wykonania czynności): Wos mahsty diöt zu łang myt dam arpuł? Wjyr müsa nö hefa ȧjfȧn! ‘Co robisz tam tak długo z tym ziemniakiem? Musimy jeszcze wiele obrać!’; Ny mah łiwer śun nist myt dam, wjyr müsa śun gejn! ‘Lepiej już nic z tym nie rób, musimy już iść!’

4. z (wiatrem, nurtem itp.): Dy krȧncła zȧjn mytum fłus wȧggyśwuma. ‘Wianki odpłynęły z rzeką.’ Cyderjyśt go’s ȧ grus krawal, oder myter cȧjt höt zih dos ołys gyśtyłt. ‘Najpierw była wielka awantura, ale z czasem się to wszystko uspokoiło.’; Oły cydeła fum tejś zȧjn mytum wynd y dy wełt gyfłöga. ‘Wszystkie papierki ze stołu poleciały w świat z wiatrem.’

5. w(e) (wzory): Mjyr gyfełt dos rykla myta śȧkla. ‘Podoba mi się ta sukienka w kropki.’

MYT funkcjonuje też jako przedrostek rozdzielny (myt-), nadający czasownikom różne znaczenia. Przede wszystkim przedrostek myt- oznacza ‘razem, z kimś / czymś’: mytkyna ‘móc / umieć / poradzić wspólnie z kimś coś zrobić’: No bowa, jyr wjet ju mytkyna, ny łet’üh źe hejn! ‘No kobiety / panie, mogłybyście pójść z nami, nie chowajcie się!’; mytława ‘żyć, mieszkać razem’: Yhy ławt cwencik jür myter myt. ‘Mieszkałem z nią dwadzieścia lat.’; mytzyngja ‘śpiewać razem z kimś / z innymi’, mytśpryngja ‘(wy)skakać z kimś / z innymi’. Warto zauważyć, że z czasownikami o przedrostku myt- często używany jest przyimek MYT: Zyng myt yns myt! ‘Śpiewaj z nami!’; Har ging yn puś ȧn zy gingja mytum myt. ‘Poszedł do lasu, a oni poszli / one poszły (razem) z nim.’

Zob. też: → MYTKUMA, → MYTGEJN

FU, FÖN praep. (dat.)

1. z, od: Śnȧjd mer ȧ śtykla fu dam tort o. ‘Odkrój mi kawałek z tego tortu.’; Der gabinet fum dyrektor ej fur rȧhta zȧjt. ‘Gabinet dyrektora jest z prawej strony.’; Har zoh fur heja ro. ‘Patrzał na dół z góry.’; Zy śprunga ufȧ fu dyhynda. ‘Naskoczyli na niego od tyłu.’

2. z, od (jakiegoś miejsca): Möł dan coün fur bram bocy dö. ‘Pomaluj ten płot od bramy do tego miejsca.’; Fu Wymysoü uf Oüswynca fjet’ȧ ymȧ cwencik minüta. ‘Z Wilamowic do Oświęcimia jedzie się około 20 minut.’; Łejz fur dryta zȧjt. ‘Czytaj od trzeciej strony.’

3. od (kogoś): Wos wyłsty fön mer? ‘Czego ode mnie chcesz?’; Oły kyndyn krigta wȧjnahtagyśenkja fu jyr baba. ‘Wszystkie dzieci otrzymały prezenty bożonarodzeniowe od swojej babci.’; Fu wam bysty? – Fum Biöeźnjok. ‘Od kogo jesteś? – Od Boźnioka.’

4. od (początek czynności): Fum möntag gej’h y dy krefterȧj. ‘Od poniedziałku będę chodził na siłownię.’; Rȧher dy cȧjt fum śus. ‘Licz czas od strzału.’ – w tym znaczeniu czasem używa się również → FU... O.

5. od (długość trwania czynności): Fu dar cȧjt kon yh nist mej ny fynda. ‘Od tego czasu nic nie mogę znaleźć.’; Yhy gej y dy krefterȧj śun fu drȧj jür. ‘Chodzę na siłownię już od trzech lat.’

6. z (jakiegoś miejsca): Ym wifuł kymsty fur at cyryk? ‘O której wracasz z pracy?’; Har ging fur pöst roüs. ‘Wyszedł z poczty.’; Wjyr śtoma fu ȧr rȧjhja familyj. ‘Pochodzimy z bogatej rodziny.’ – w tym znaczeniu czasem używa się również → OÜZ₁.

7. wyraża właściwość lub cechę charakteru: Oüz ȧ bow fu gütum hac kund zy zy ny łön uny hyłf. ‘Jako kobieta o dobrym sercu nie mogła zostawić ich bez pomocy.’

8. z (część całości): Ider fön yns wje dos maha. ‘Każdy z nas by to zrobił.’; Dos ej ȧs fun ełdsta gyboüdyn yr śtot. ‘To jedna z najstarszych budowli w mieście.’

9. wyraża posiadanie: Dos ej s’bihła fum śiłer, ejs konsty ny nama. ‘To książka nauczyciela, jej wziąć nie możesz.’; Der Pejter ej der śwöger fu mem brüder. ‘Piotr jest szwagrem mojego brata.’ – czasami w tym znaczeniu używa się dopełniacza, patrz → EJS.

10. z (radości, strachu itp.): Zy kunda zih fum strah ny rjyn. ‘Nie mogli się ruszyć ze strachu.’; Fur zyta grusa frȧjd fergos’ȧ s’parabli cy nama ȧn’ȧ łüf wi ym byhendsta yn ham. ‘Z tak wielkiej radości zapomniał wziąć parasola i pobiegł czym najprędzej do domu.’ 

11. o, nad (np. dyskutować, zastanawiać się): Tejda kuztwer fu djyr. ‘Przed chwilą o tobie rozmawialiśmy.’; Fu dam cy dyśkürjyn wyt yns nist ny hyłfa. ‘Dyskutowanie o tym nic nam nie pomoże.’ – w tym znaczeniu czasem używa się również → EJWER₁.

12. z (czegoś się składać, być z czegoś zrobionym): Dar tełer je gymaht fu celin, a dar fu plastik. ‘Ten talerz jest zrobiony z gliny, a ten z plastiku.’; Dy śjer byśtejt fu cwe tȧln. ‘Nożyce składają się z dwóch części.’

13. po (czymś poznać): Yhy derkant dih fum gang. ‘Poznałem cię po chodzie.’; Fun gywylkja wiöd’ȧ derwiöert, do’s zo rȧnn ȧn’ȧ nom s’parabli myt. ‘Zorientował się po chmurach, że ma padać i zabrał ze sobą parasol.’

14. niż, od (porównanie): Zej ej ju ełder fön mer. ‘Ona jest starsza ode mnie.’; Har ej nö hyhjer fu zem brüder. ‘Jest jeszcze wyższy niż jego brat.’ – w tym znaczeniu czasem używa się również → OWI, → WI.

Forma FU jest nieakcentowana, formy FÖN używa się, gdy pada na nią akcent: Fu mjyr wysty nist ny krigja, gej łiwer nö cy imanda. ‘Ode mnie nic nie dostaniesz, idź lepiej do kogoś innego.’ – ale: Yhy wȧ bocy yt ny, wo’ȧ fön mer wułd. ‘Do teraz nie wiem, czego ode mnie chciał.’

WEGJA praep. (dat.)

1. z powodu, ze względu na: S’ej diöt ȧ wȧgrod, uf wyłum zy ferśidnikjys wegjam wyźinek oüsśtełta. ‘Tam jest rondo, na którym wystawiono różne rzeczy ze względu na dożynki.’; Fertrejn wegja religjon, / polityk ȧn rebeljon, / wandyta’z fu England, Holand / ȧn köma bocy uf Pöłand. ‘Wypędzeni z powodu religii, / polityki i buntu, / wywędrowali z Anglii, Holandii / i przybyli do Polski.’ (FB 1921)

2. zgodnie z: Wegjam rȧht mü’ȧ gejn yn rest. ‘Zgodnie z prawem powinien pójść do więzienia.’

3. (rzad.) na podstawie: Mȧj baba hot ȧ zyta grus köhbihła ȧn zy koht inda wegja dam bihła. ‘Moja babcia miała taką wielką książkę kucharską i zawsze gotowała na podstawie tej książki.’

DERMYT adv.

z tym: Oder dermyt konsty zuwizu nist ny ofanga. ‘Ale z tym tak czy siak nic nie możesz począć.’; Ufȧ gybürtstag höt s’Mika ȧ oüta gykrigt, oder ejs kon dermyt nist ny maha, bo’s höt nö kȧ fiöepapjyn ny. ‘Na urodziny Dominika dostała samochód, ale nie może nic z nim zrobić, bo nie ma jeszcze prawa jazdy.’

W tym znaczeniu częściej jest używane wyrażenie myt dam.

HYNDA adj.

z tyłu: Fyrym śtind’ȧ dy gancy cȧjt fu hynda ȧn’ȧ mȧlt zih nist ny? ‘Dlaczego stał cały czas z tyłu i się nie odzywał?’

Częściej używaną formą jest → DYHYNDA.

UWA₂ adv.

1. z wierzchu, na wierzchu: Wen der śymuł wehst uf uwa, ej s’gancy brut śun ferśymułt. ‘Jeśli pleśń rośnie na wierzchu, cały chleb jest już spleśniały.’; Dy koc höt ȧ besta roüm fu uwa oüsgyłopyt. ‘Kot spił najlepszą śmietanę z wierzchu.’

2. wyżej (wcześniej wymieniony): Dy uwa byśrejwa fołn zȧjn fjy dy wür gypasjyt. ‘Wyżej opisane wypadki naprawdę się zdarzyły.’; Dos wiöe śun uwa gynant. ‘To zostało już wspomniane wcześniej.’

UWA₂ bywa używany również jako przedrostek, oznaczający górny, por.: Uwaśłyz ‘Górny Śląsk’, s’uwatȧl ‘górna część’, dy uwaśyht ‘górna warstwa’.

UWAGA: w odróżnieniu od → DERHEJA, oznaczającego ‘na górze (nad czymś, powyżej czegoś)’, UWA₂ oznacza ‘na górnej powierzchni czegoś’.

HYNDER praep. (acc., dat.)

1. (dat.) za czymś, kimś: Ny śtej hynderum Myhuł, bo wer kyna dih ny zan. ‘Nie stój za Michałem, bo cię nie widzimy.’; Mȧj oüta śtejt hynder(er) kjyh, dü konst diöt gejn śtejn hiöera uf mejh. ‘Mój samochód stoi za kościołem, możesz tam podejść na mnie zaczekać.’

2. (acc.) za coś, kogoś (kierunek): Dar, war derłjeft hyndys hejweła oüz der jyśty, wyt oüsśpejła. ‘Ten, kto dobiegnie za górkę jako pierwszy, wygra.’; Zy gejt hynder dy bejn. ‘Ona idzie za scenę.’

3. (dat.) zza: Zej kom (fu) hynderum boüm. ‘Ona wyszła zza drzewa.’; S’köma hefa gest (fu) hynder granc. ‘Przyjechało wielu gości z zagranicy.’ – w tym znaczeniu HYNDER często używa się w połączeniu z → FU.

Wyrażenie fu hynder oznacza ponadto ‘spoza’: Wo ȧmöł mejer łoüt fu hynder Wymysoü interesjyn zih myter wymysiöeryśa śpröh. ‘Coraz więcej osób spoza Wilamowic interesuje się językiem wilamowskim.’

4. (dat.) poza, oprócz: Har kon güt koha, har ej śejn ȧn gyśökt, ȧn hynder dam ej’ȧ troj. ‘On umie dobrze gotować, jest ładny i zręczny, a poza tym wierny.’; Yhy wȧ ny, op imyd hynderum Jȧśkja wje jum kyna hyłfa. ‘Nie wiem, czy ktoś poza Januszem będzie mógł mu pomóc.’

5. (dat.) za czymś lub kimś (np. kandydaturą, planem): Yhy bej hynder, war ej ȧtkȧn? ‘Jestem za, kto jest przeciw?’; Mejer wi dy hełwt wün hynder dam kandydat, ȧzu har höt dy woł gywuna. ‘Ponad połowa była za tym kandydatem, a więc on wygrał wybory.’; Yhy bej zjyr hyndyn hund. ‘Strasznie lubię psy’.

Por. też: s’hyndertȧl ‘dolna część czegoś; tyłek’.

YMȦZYST adv.

1. za darmo: Yhy ho oły kłȧdyn fu mer müter ymȧzyst ys müzeum ogan. ‘Za darmo oddałem / oddałam wszystkie stroje mojej matki do muzeum.’

2. na darmo: Yh bej troürik, do ołys, wo dy höst fjyr zy gymaht, dos wiöe ny ymȧzyst. ‘Jestem smutny / smutna, że wszystko, co dla niej zrobiłeś, było na darmo.’

CON s. m. (pl. CYN, dim. CEJNŁA)

1. ząb: Wen zy mer ȧ con oüsrysa, tot’s mer ny zjyr wej, oder yta ej dy wytnan ny cym oüshałda! ‘Gdy wyrywano mi ząb, nie bardzo bolało, ale teraz ból jest nie do wytrzymania!’

2. (dim.) ząbek (czosnku): Drȧj fȧjn cyśnyta cejwła knöwułah djefsty ufer fan bybröta, ȧna nöhta roüm nȧjgisa. ‘Trzy drobno pokrojone ząbki czosnku musisz podsmażyć na patelni, a potem wlać śmietanę.’

Por. też: der bakcon ‘ząb trzonowy’, der ekcon ‘kieł (ząb)’, der fönacon ‘ząb przedni (siekacz lub kieł)’, der kełwercon ‘ząb mleczny’.

HUĆ s. f. (pl. HUĆJA, dim. HEĆŁA)

żaba: Hjysty, wi dy hućja ^|regjyn? ‘Słyszysz, jak rechoczą żaby?’

FIÖERWA v. (imp. sg. FIÖERW, pl. FIÖERWT; part. perf. GYFIÖERWT + hon)

1. zabarwi(a)ć, barwić, farbować: Yhy ho yn ty ȧbysła pożyćkjazoft nȧjgösa ȧn’ȧ höt’ȧ śejn gyfiöerwt. ‘Wlałem / Wlałam do herbaty trochę soku porzeczkowego i on ją ładnie zabarwił.’; Yhy fiöerw dan t-shirt świöec. ‘Farbuję ten t-shirt na czarno.’

2. kolorować: Hösty śun oły zȧjta ym möłbihła gyfiöerwt? ‘Pokolorowałeś / Pokolorowałaś już wszystkie strony w kolorowance?’

^|MÜZIK₂ s. f. (pl. ^|MÜZIKJA)

zabawa, impreza: Gejsty hoüt uf dy müzik ufȧ Rynk? ‘Idziesz na imprezę na rynku?’

ŚPEJŁZAH s. f. (pl. ŚPEJŁZAHA)

zabawka: Büwy, dy höst zöfuł śejny śpejłzaha, fyrym bawjȧsty dih myta ny? ‘Chłopcze, masz tyle pięknych zabawek, dlaczego się nimi nie bawisz?’

Zob. też: → ZAH

DERŚŁÖN (ZIH) v. (imp. sg. DERŚŁÖ, pl. DERŚŁÖT; part. perf. DERŚŁÖN / DERŚŁIÖEN + hon)

zabi(ja)ć (się): Ȧ wüt kon derśłön. ‘Słowo może zabić.’; Mytum fłigjaśłöjer derśłyt mȧ dy fłigja. ‘Łapką na muchy zabija się muchy.’; Yhy ken’ȧ s’gancy ława, har kynd zih ȧłȧn ny derśłön! ‘Znam go całe życie, sam nie mógłby się zabić!’

HUĆJAŁEFUŁ s. m. (pl. HUĆJAŁEFUŁN, dim. HUĆJAŁEFEŁA)

żabieniec, babka wodna (alisma plantago), lilia wodna, grążel: Kliny hećła zyca ufa hućjałefułn ȧn dy wjema zih yr zun. ‘Małe żabki siedzą na żabieńcach i grzeją się w słońcu.’

ȦJMAHA v. (imp. sg. MAH ȦJ, pl. MAHT ȦJ; part. perf. ȦJGYMAHT + hon)

1. (za)chmurzyć się: Wen’s ej ȧzu ȧjgymaht, to wyt’s bałd rȧnn. ‘Gdy się tak zachmurzyło, to będzie wnet padać.’; 

2. narobić w spodnie: Ȧ höt’um fum strah y dy höza ȧjgymaht. ‘Ze strachu narobił w spodnie.’

Zob. też: → MAHA

UFFJYN ZIH (imp. sg. FJY DIH UF, pl. FJYT’ÜH UF; part. perf. ZIH UFGYFÜT + hon)

zachować się, zachowywać się: Nö dam, wi dy dih höst ufgyfüt, gyhjyt zih der kȧ deser ny cü. ‘Po tym, jak się zachowałeś / zachorowałaś, nie należy ci się deser.’; Hefa informacyjtöwułn yn publićnikja płec wȧjza, wi’ȧ zih zo y ȧr nybezpjećnikja sytuacyj uffjyn. ‘Wiele tablic informacyjnych w miejscach publicznych pokazuje, jak należy się zachowywać w niebezpieczeństwie.’

GYTÜN v. (imp. sg. GYTÜ, pl. GYTÜT; part. perf. GYTÖN + hon)

zaczarować: Yhy wȧ nist, dos ej gytön, do inda, wen wer weła kiöbbol śpejła, fyngt’s o cy rȧnn. ‘Nie wiem, to jest chyba zaczarowane, że zawsze, jak chcemy pograć w koszykówkę, to zaczyna lać.’

Por. też: → TÜN

OFANGA v. (imp. sg. FANG O, pl. FANGT O; part. perf. OGYFANGA + hon)

1. zaczynać, zacząć: Wen dy wyłst mytum łjyn oüskuma, müsty śun ofanga, bo’s ej śun ny fejł cȧjt fjyr prifnan. ‘Jeśli chcesz zdążyć z nauką, musisz już zaczynać, bo do egzaminu nie ma już za wiele czasu.’; S’füng o cy śpryn. ‘Zaczęło mżyć.’

2. zadrzeć, zadzierać z kimś, zaczynać z kimś kontakt: Ny fang mytum o, bo dy wȧst, wi’ȧ ej. ‘Nie zaczynaj z nim, bo wiesz, jaki on jest.’

FRUŁ / FRUW adj.

zadowolony, radosny, wesoły: Yhy bej ȧzu fruw, do dü mih kymst byzihja! ‘Tak się cieszę, że przychodzisz mnie odwiedzić!’

ZEJŁTAG s. m., sg. tant.

Zaduszki, Dzień Zaduszny: Ym Zejłtag gejwer inda ufȧ kjyhüf ȧn wer bata ufa grywyn fu ynzyn gycyłikja. ‘W Zaduszki zawsze idziemy na cmentarz i modlimy się na grobach naszych zmarłych [bliskich].’

FERŚUŁDA (ZIH) v. (imp. sg. FERŚUŁD, pl. FERŚUŁT; part. perf. FERŚUŁDA + hon)

zadłużyć się, zadłużać się: Yh kon kȧ giełd mej ny bügja, bo’h bej śun gynüg ferśułda. ‘Nie mogę więcej pożyczać pieniędzy, bo jestem już wystarczająco zadłużony.’; Dy Amerykona ferśułda zih ȧzu, bo zy oły hon bügkiöeta. ‘Amerykanie tak się zadłużają, bo wszyscy mają karty kredytowe.’

FERMAHA v. (imp. sg. FERMAH, pl. FERMAHT; part. perf. FERMAHT + hon)

zagrodzić, zagradzać: Wen ȧ cug fjet, fermaha zy dy diöhfiöet myt ȧm twarhułc, do kȧ oüta ny ejwerfjet. ‘Gdy jedzie pociąg, zagradza się przejazd kolejowy szlabanem, żeby uniemożliwić przejazd samochodom.’

KȦ₁ pron.

zaimek przeczący (podobny do polskiego żaden): Yhy tiöe kȧ kyz ny asa, bo’ȧ höt laktoz. ‘Nie mogę jeść sera, bo on ma laktozę.’; Yh müst diöt śwjer ata, ȧ fłȧś wiöe kȧs ny, hotwer kȧ güt asa ny. ‘Musiałam tam ciężko pracować, a mięsa żadnego nie było, nie mieliśmy dobrego jedzenia.’; Kȧner kon mih ny ferśtejn. ‘Nikt nie może mnie zrozumieć.’; Dy wymysiöejer fłȧk zȧjn zu fiöerwik ȧn ferśidnik wi kȧna ander y Pöłn. ‘Stroje wilamowskie są kolorowe i różnorodne jak żadne inne w Polsce.’

We współczesnym języku wilamowskim z zaimkiem KȦ bardzo często używana jest partykuła → NY, mimo że możliwe jest wystąpienie KȦ również bez NY, szczególnie częste w niektórych kontekstach, np. po dos / s’ej ‘(to) jest, istnieje’: s’ej kȧ wunder ‘nic dziwnego, nie dziwota’, s’ej kȧ cüfoł ‘to nie przypadek’, dos ej kȧ wür (ny) ‘to nieprawda, to nie jest prawda’.

UWAGA: z zamiast KȦN w bierniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego (acc. sg. m.) w zaprzeczonym wyrażeniu → STRAH HON zawsze używana jest forma KȦ: Ny ho kȧ strah, s’wyt güt zȧjn. ‘Nie bój się, będzie dobrze.’

HOZA s. m. (pl. HOZA, dim. HAZŁA)

zając: Dü wyst ny kyna ȧn hoza ony ołys myta henda fanga. ‘Nie uda ci się złapać zająca gołymi rękami.’

FERBITA v. (imp. sg. FERBIT, pl. FERBIT; part. perf. FERBÖTA + hon)

zakazać, zabronić: Nöm krig ferböta zy wymysiöeryś cy kuza. ‘Po wojnie zakazano mówić po wilamowsku.’; Wen dy wyłst y dy at gejn, to gej y dy at – nimyd ferbit dy’ś ny. ‘Jeśli chcesz iść do pracy, to idź do pracy – nikt ci tego nie zabrania.’

ZOKONIC s. f. (pl. ZOKONICA)

zakonnica: Dy zokonica łjyn yr śül religyj. ‘Zakonnice uczą religii w szkole.’

Zob. też: → NUN

DRYN (ZIH) v. (imp. sg. DRY, pl. DRYT; part. perf. GYDRYT + hon)

1. (za)kręcić (się): Ny dry dy karuzel ȧzu byhend, bo zyst wa’h wjygja! ‘Nie kręć karuzeli tak szybko, bo inaczej zwymiotuję!’; S’dryt zih mer ym hiöet. ‘Kręci mi się w głowie.’

2. kręcić (oszukiwać): Mȧj nökwer dos ej ȧ zyter wełyśer menć, do’ȧ inda mü dryn. ‘Mój sąsiad to taki fałszywy człowiek, który zawsze musi kręcić.’

Por. też: drynik ‘kręcący się; taki, któremu kręci się w głowie’: Yh bej drynik. ‘Kręci mi się w głowie.’

KOÜF s. m. (pl. KOÜFA / KIÖEF)

1. zakup, nabytek: Je fad dos ej zȧj noüster koüf. ‘Tamten koń to jego najnowszy nabytek.’

2. kupno (transakcja handlowa): Cyjyśt śtymt’ȧ uf ołys cü, wen’s oder cym koüf ej kuma, kom’s ȧjnum cy fercwȧjwułn. ‘Najpierw na wszystko się zgodził, kiedy jednak przyszło do kupna, zaczął wątpić.’

ŚŁÖS s. n. (pl. ŚŁESYN, dim. ŚŁESŁA)

1. zamek (do zamykania): Zej hon ejweron nojy śłesyn ȧjgyśtełt, do zy nimyd ny byśtyłt. ‘Oni wstawili wszędzie nowe zamki, żeby ich nikt nie okradł.’

2. zamek (budowla): Ym byłcer śłös ej yta ȧ müzeum, wu’ȧ kon zan wymysiöejer kłȧdyn. ‘W bielskim zamku jest teraz muzeum, w którym można zobaczyć stroje wilamowskie.’

ŚTOT₂ / ŚTAT praep., conj.

zamiast (by): Śtot wymysiöeryś cy kuza, kuzt’ȧ pönyś. ‘Zamiast mówić po wilamowsku, on mówi po polsku.’; S’bot ymȧ ty śtot kȧfy. ‘Poprosiła o herbatę zamiast kawy.’

Wyraz ten – w odróżnieniu od ŚTOT₁ – wymawiany jest krótko.

DERFJYR adv.

1. zamiast tego, za to: Har kom ny oüz der jyśty gyłoüfa, derfjyr oder hułf’ȧ underwȧgs y piöer łoüta. ‘Nie przybiegł jako pierwszy, ale za to pomógł po drodze kilku osobom.’; Ym mȧgazyn gyt’s śun kȧ ruty łangśrȧjwyn ny. Derfjyr kynwer’üh błöwy, świöecy oba griny obita. ‘W magazynie nie ma już czerwonych długopisów. Zamiast tego możemy zaproponować państwu niebieskie, czarne lub zielone.’

2. (coś) na to (poradzić): Cym ungyłyk kon yh nist ny derfjyr – der konkurs ej śun füt ȧn wjyr śrȧjwa nimanda mej ny ȧj. ‘Niestety nic na to nie poradzę – konkurs się już skończył i nie przyjmujemy zgłoszeń.’

W obu znaczeniach używane jest również wyrażenie fjyr dos.

KJEN v. (imp. sg. KJE, pl. KJET; part. perf. GYKÜT + hon)

zamiatać, mieść: Yhy küt ȧ ganca mügja, ȧn der njen ej nö ny rȧn! ‘Zamiatałem / zamiatałam całe rano, a podłoga wciąż nie jest czysta!’

Por. też: oüskjen ‘wymieść, wymiatać’.

TOÜŚA v. (imp. sg. TOÜŚ, pl. TOÜŚT; part. perf. GYTOÜŚT + hon)

zamieni(a)ć, wymieni(a)ć: Dy noüa drowa zȧjn kuma dy waht cy toüśa. ‘Nowi żołnierze przybyli, żeby zmienić wartę.’; Fyrym kon yh men kroüc myt imanda ny toüśa? ‘Dlaczego nie mogę z kimś wymienić swojego krzyża?’; Fyrym hösty diöt giełd gytoüśt, wen dy höst zöfuł felün by dam oüstoüś? ‘Dlaczego wymieniłeś / wymieniłaś tam pieniądze, skoro tyle straciłeś / straciłaś na tej wymianie?’

Por. też: fertoüśa ‘ts.’, der oüstoüś ‘wymiana, zamiana’.

CÜMAHA v. (imp. sg. MAH CÜ, pl. MAHT CÜ; part. perf. CÜGYMAHT + hon)

zamknąć: Mah s’fanster cü, bo’s coügt. ‘Zamknij okno, bo ciągnie (wieje).’

Zob. też: → MAHA

ŚŁISA (ZIH) v. (imp. sg. ŚŁEJS / ŚŁIS, pl. ŚŁIST; part. perf. GYŚŁOSA + hon)

1. zamknąć (się): Dy kyndyn hon zih yr bodśtuw gyśłosa ȧn zy weła ny roüs. ‘Dzieci zamknęły się w łazience i nie chcą wyjść.’

2. ubrać w słowa: Har śpüt zöfuł zaha ufsmöł, oder’ȧ kund dos ołys yn śejna wjytyn ny śłisa. ‘Odczuwał tyle rzeczy naraz, ale nie mógł ubrać tego w piękne słowa.’

Por. też: cüśłisa ‘zamknąć (na klucz)’, ufśłisa ‘otworzyć (kluczem)’.

CÜ adj.

zamknięty: S’müzeum ej ufa fum dynstag bocym zuntag uny zynwyt – ym zynwyt ȧn möntag ys’s cü. ‘Muzeum jest otwarte od wtorku do niedzieli oprócz soboty – w sobotę i poniedziałek jest zamknięte.’

Używany też jest przedrostek cü-, który z reguły oznacza zbliżenie do siebie dwóch elementów lub dodanie czegoś do czegoś innego: cüzeca ‘przydać, dodać coś do czegoś’, cümaha ‘zamknąć coś’, cügan ‘dodać coś do czegoś’, cüśrȧjwa ‘dopisać’, cügisa ‘dolać, np. wody do kubka’ itd.

POÜER s. m. (pl. POÜYN, dim. POÜELA)

zamożny gospodarz: Ider poüer djef hon hefa dinsłoüt. ‘Każdy zamożny gospodarz potrzebuje wielu służących.’

Por. też: dy poüeryn ‘zamożna gospodyni’.

Zob. też: → WJYT

ȦJSKOSTA s. m. (pl. ȦJSKOSTA, dim. ȦJKASTŁA)

zamrażarka: S’ej güt ȧ ȧjkosta ȧmöł uf dy cȧjt ocytoün. ‘Dobrze jest rozmrozić zamrażarkę raz na jakiś czas.’

ŚPJERA v. (imp. sg. ŚPJER, pl. ŚPJERT; part. perf. GYŚPJERT + hon)

zamykać, zamknąć na zaworę: Dy ołȧster wułd zih ufs śwoümłanastła fergrȧjfa, oder Göt zȧj dank wiöe dy hoüztjyr śun gyśpjert. ‘Sroka chciała napaść na gniazdo jaskółek, ale na szczęście drzwi do sieni były już zamknięte.’

Por. też: ȧjśpjera ‘zamykać, zamknąć (za karę)’: Zy hon mih ȧjgyśpjert. ‘Zamknięto mnie w więzieniu.’; cüśpjera ‘zamykać, zamknąć (na zaworę, na kłódkę itp.)’.

WȦŁ conj.

1. zanim: Jyśter śtinda dy Wymysiöejeryna fum bet ny uf, wȧł zy zih ny hota gyhoüt. ‘Dawniej Wilamowianki nie wstawały z łóżka, zanim się nie zaczepiły.; Wȧł dy klina kyndyn zih ny oüsłjyn rymcygejn, to krihja zy rym. ‘Zanim małe dzieci nauczą się chodzić, to raczkują.’

2. tak długo, jak; dopóki; aż: Wȧł dy müter ławt, wawer błȧjn y Wymysoü. ‘Tak długo, jak matka żyje, zostaniemy w Wilamowicach.’; Wȧł dy baba ławt, kuztwer dyham ind wymysiöeryś. ‘Dopóki żyła babcia, zawsze rozmawialiśmy / rozmawiałyśmy w domu po wilamowsku.’; Wi’h wiöe klin, ging yh fur śül ny yn ham, ok yh hiöert, wȧł dy baba kymt cyr śül. ‘Jak byłem mały / byłam mała, nie szedłem / nie szłam ze szkoły do domu, tylko czekałem / czekałam, aż babcia przyjdzie do szkoły.’

3. ponieważ, bo, dlatego że: Yhy bej ȧzu rut gywiöda, wȧł’s mer yta wiöem ej. ‘Jestem taki czerwony / taka czerwona dlatego, że jest mi gorąco.’; Wen der Poüł nö klin wiöe, bot’ȧ śtȧjd dy ełdyn, do zy jum zułda łaza, wȧł der Poüł wułd ȧłȧn ny łaza. ‘Gdy Paweł był jeszcze mały, ciągle prosił rodziców, aby mu czytali, ponieważ Paweł nie chciał czytać sam.’

Rzadko używana bywa forma wȧjł (we wszystkich trzech znaczeniach).

OCYNDA v. (imp. sg. CYND O, pl. CYNT O; part. perf. OGYCUNDA + hon)

1. zapalić, zapalać: Cynd s’łiht o, bo wer zyca owi y ȧr jam. ‘Zapal światło, bo siedzimy jak w jaskini.’

2. podpalić, podpalać: Zy ziöen, do dy śoün, wo ferbrant, wiöd ogycunda. ‘Mówią, że stodoła, która się spaliła, została podpalona.’

Por. też: cynda ‘ts.’.

FOJYN v. (imp. sg. FOJER, pl. FOJYT; part. perf. GYFȦJYT + hon)

1. zapalić, (za)płonąć: Ȧ höt’um ȧn papjerös gyfȧjyt. ‘On zapalił papierosa.’;

2. w przenośni o gorączce, zapaleniu: Har śpüt, do s’gyzyht fȧjyt’um diöh dy hyc. ‘Czuł, że twarz mu płonęła z powodu gorączki.’

Por. też: byfojyn ‘opalać, ogrzewać, zapalać’, s’byfojyn ‘opał, paliwo’.

CYNENCŁA s. n. (pl. CYNENCŁA)

zapałka: S’błȧjt mer ok ȧ cynencła ejwerik. ‘Została mi tylko jedna zapałka.’

ŚPANGA v. (imp. sg. ŚPANG, pl. ŚPANGT; part. perf. GYŚPUNGA / GYŚPANGT + hon)

zapiąć, zapinać: Dy wymysiöejer lȧjbikja kon mȧ, oder ȧ mü ny śpanga. ‘Wilamowskie lajbiki można zapinać, ale nie ma takiej konieczności.’

Por. też: dy śpang ‘sprzączka, spinka, zapinka’.

KNIÖEFA (ZIH) v. (imp. sg. KNIÖEF, pl. KNIÖEFT; part. perf. GYKNOÜFT + hon)

zapinać, zapiąć na guzik: Nȧ Pejtela, müsty dih cyjyśt cükniöefa, ȧn nöhta konsty roüsgejn. ‘Nie Piotrku, najpierw musisz się zapiąć, a potem możesz wyjść.’

Por. też: kniöefułn (reg.) ‘zapinać, zapiąć na guzik’, ufkniöefa / ufkniöefułn ‘odpiąć, rozpiąć guzik’.

FERGYS(T)NIK adj.

zapominalski; taki, kto łatwo zapomina: No zisty, wi’h bej fergysnik? Yhy kon mer dos hon ȧjgyśrejwa yn kalender. ‘No widzisz, jaki jestem zapominalski? Powinienem to sobie był wpisać do kalendarza.’

FERGASA (ZIH) v. (imp. sg. FERGEJS / FERGAS, pl. FERGAST; part. perf. FERGASA + hon)