Słownik

WOŁ s. f. (pl. WOŁN)

wybór, wybory: Uf dy woł gejn dy łoüt imanda wyła. ‘Na wybory się idzie, żeby kogoś wybrać.’

CYZECA v. (imp. sg. CYZEC, pl. CYZECT; part. perf. CYZOCT + hon)

wybuchnąć, wysadzić: Kyndyn, hjyt uf myt dam kekja, bo’s wył mer śun s’hiöet cyzeca! ‘Dzieci, przestańcie krzyczeć, bo zaraz mi głowa wybuchnie!’; Zyty śpejłyn, wo zy yn andyn ym śpejł ferhyndyn ȧna cbś. ȧjna gyboüdyn cyfłȧjs cyzeca, oba śtała jyr zaha, hȧsa zy ym Minecraft ȧn andyn kompüterśpejła griefyn. ‘Takich graczy, którzy przeszkadzają innym w graniu i np. specjalnie wysadzają im budynki lub kradną ich przedmioty, nazywa się w Minecrafcie i innych grach komputerowych grieferami.’

Zob. też: → ZECA

OÜSGAN (ZIH) v. (imp. sg. GEJ / GA OÜS, pl. GAT OÜS; part. perf. OÜS(GY)GAN + hon)

1. (z ZIH) wydać się, wyjść za mąż: Mȧj nökweryn höt fynf tehtyn, drȧj zȧjn śun oüsgan. ‘Moja sąsiadka ma pięć córek, trzy są już wydane.’; Miöehy wymysiöejer mȧkja hon zih oüsgan fjyr winer hjen. ‘Niektóre wilamowskie dziewczyny wydały się za wiedeńskich panów.’

2. wydać kogoś za mąż: Zy gön’s jung oüs ȧn nöhta wiöe’s ungyłyklik. ‘Młodo wydali ją (za mąż) i potem ona była nieszczęśliwa.’

Zob. też: → GAN₁

ŚENN / ŚEJNN v. (part. perf. GYŚEJN + hon)

wyda(wa)ć się: Mjyr śȧjnt’s, do’s ej ny wihtik. ‘Wydaje mi się, że to nie jest istotne / ważne.’; Y oła śȧn’s, do yhta ny śtymt. ‘Wszystkim się wydawało, że jakiś instrument nie stroił.’

Czasownik ŚENN jest używany właściwie tylko w konstrukcji s’śȧjnt / śȧn imanda, do... ‘komuś wydaje się / wydawało się, że...’ i często się miesza z czasownikiem → ŚȦJNN.

DYNKJA v. (imp. sg. DYNK, pl. DYNKT; part. perf. GYDOÜHT + hon)

wyda(wa)ć się, zdawać się: Zy kuzta diöt wymysiöeryś, mejh dynkt’s. ‘Oni mówili tam po wilamowsku, wydaje mi się.’; Ejn doüht’s, do’ȧ wyt ni ny cyrykkuma. ‘Wydawało mu się, że on nigdy nie wróci.’

UWAGA: w odróżnieniu od polskiego czasownika wydawać się (komuś), wilamowski czasownik DYNKJA nie ma dopełnienia w celowniku, tylko w bierniku (acc.) oraz nie jest zwrotny (jest używany bez ZIH).

Por. też: mehtings ‘wydaje mi się’ – skrót od mejh dynkt’s: Mehtings, do zy wün ju ny inda uf dam płon. ‘Wydaje mi się, że one nie zawsze były w tym miejscu.’; fürkuma ‘wyda(wa)ć się, zdawać się’: S’kymt mer für, do dos ołys gyśü diöh foüłyt. ‘Wydaje mi się, że to wszystko się stało przez lenistwo.’

ŚPENDJYN v. (imp. sg. ŚPENDJY, pl. ŚPENDJYT; part. perf. (GY)ŚPENDJYT + hon)

1. wyd(aw)ać (pieniądze): Yhy ho gestyn s’giełd gykrigt, yta kon yh śpendjyn. ‘Dostałem / Dostałam wczoraj pieniądze, teraz mogę je wydawać.’

2. ofiarować (pieniądze na cele charytatywne): Wen dy wyłst ȧ obywatelskikja kesuł underśtyca, śpendjy giełd uf dy NGOsa. ‘Jeśli chcesz wesprzeć społeczeństwo obywatelskie, ofiaruj pieniądze na organizacje pozarządowe.’

3. spędzać czas: Yhy ho zjyr gan ufer krefterȧj dy cȧjt cy śpendjyn. ‘Bardzo lubię spędzać czas na siłowni.’

PAHTA v. (imp. sg. PAHT, pl. PAHT; part. perf. GYPAHT + hon)

(wy)dzierżawić (najczęściej od kogoś): Har paht ȧ śtykla fȧld fön mer – har zect diöt kukuruc. ‘On dzierżawi ode mnie kawałek pola – sadzi tam kukurydzę.’

Por. też: ferpahta ‘wydzierżawić komuś’.

GYKUZ₂ adj.

wygadany: Dü zułst dos y ejm fürłen, dü byst mejer gykuz wi yhy. ‘Ty powinieneś / powinnaś mu to wytłumaczyć, jesteś bardziej wygadany / wygadana niż ja.’

OÜSŚOÜN v. (imp. sg. ŚOÜ OÜS, pl. ŚOÜT OÜS; part. perf. OÜSGYŚOÜT + hon)

1. wyglądać (o wyglądzie): Wi śoü yh oüs? – Dü śoüst wunderśejn oüs! ‘Jak wyglądam? – Wyglądasz przepięknie!’

2. sprawiać wrażenie, wyglądać na to, że...: Yhy wȧ ny, op dos trof höt mer gyfoła. S’śoüt ȧzu oüs, wi wen zy ny wułda yns zan. ‘Nie wiem, czy podobało mi się to spotkanie. Wyglądało to tak, jak gdyby oni nie chcieli nas widzieć.’

BYKWYM adj., adv.

1. wygodny, wygodnie: Der śtül ej bykwym, ȧn yhy bej mid, yhy wa dö ȧ wȧjłihła błȧjn zyca. ‘Krzesło jest wygodne, a ja jestem zmęczony, posiedzę tu chwileczkę.’

2. wygodnicki: No, konsty ȧni ȧ minüt ny oüshałda? Byst cy bykwym! ‘No, nie możesz wytrzymać ani minuty? Jesteś za wygodnicki / wygodnicka!’

OÜSŚPEJŁA v. (imp. sg. ŚPEJŁ OÜS, pl. ŚPEJŁT OÜS; part. perf. OÜSGYŚPEJŁT + hon)

wygrać: Ynzer drużyn höt gestyn oüsgyśpejłt fjyr cy cwü. ‘Nasza drużyna wygrała wczoraj cztery do dwóch.’

Zob. też: → FERŚPEJŁA

ŚJERA v. (imp. sg. ŚJER, pl. ŚJER; part. perf. GYŚÜRA / GYŚJERT + hon)

(wy)grzebać, kopać w ziemi pazurami: Dy hinyn śjera gan łehjyn yr ad undyn śtroühja. ‘Kury lubią wygrzebywać dziury w ziemi pod krzakami.’

OÜSNAM s. f. (pl. OÜSNOMA)

wyjątek: Fu ider rejgl gyt’s oü oüsnoma. ‘Od każdej reguły są wyjątki.’

ROÜSZAN v. (imp. sg. ZEJH / ZA ROÜS, pl. ZAT ROÜS; part. perf. ROÜSGYZAN + hon)

wyjrzeć, wyglądać (spoglądać): Zejhźe cym fanster roüs ȧn ziöe, op’s rȧnt. ‘Wyjrzyj przez okno i powiedz, czy pada.’

ROÜSZAN v. (imp. sg. ZEJH / ZA ROÜS, pl. ZAT ROÜS; part. perf. ROÜSGYZAN + hon)

wyjrzeć, wyglądać (spoglądać): Zejhźe cym fanster roüs ȧn ziöe, op’s rȧnt. ‘Wyjrzyj przez okno i powiedz, czy pada.’

NÖCA v. (imp. sg. NÖC, pl. NÖCT; part. perf. GYNÖCT + hon)

wykorzystywać, uży(wa)ć: Mȧ kon ȧ Internet cy gütum oba cy śłȧhtum nöca. ‘Internet można używać do dobrego lub do złego.’

Częściej wykorzystywaną formą jest bynöca ‘ts.’

Por. też: nyca (praet. nöct, perf. gynöct) ‘być pożytecznym, przydać się’, oüsnöca ‘wykorzyst(yw)ać, wyzyskiwać’.

HEKJA ZIH v. (imp. sg. HEK DIH, pl. HEKT; part. perf. ZIH GYHEKT + hon)

wylęgać się, wylęgnąć się: Dy jyśta fygjeła hon zih śun gyhekt. ‘Pierwsze pisklęta się już wylęgły.’

WȦLĆ(J)A v. (imp. sg. WȦLĆ, pl. WȦLĆT; part. perf. GYWȦLĆT + hon)

wymieni(a)ć, zamieni(a)ć: Giełdwȧlćja tüt mȧ ym kȧntor. ‘Wymiana pieniędzy odbywa się w kantorze.’

Por. też: ferwȧlć(j)a ‘wymieni(a)ć, odmieni(a)ć’: Ferwȧlć dy cȧjtwjytyn ufȧ hȧsadyrb ȧzu, do zy pasa yn zec. ‘Odmień czasowniki w trybie rozkazującym tak, żeby pasowały do zdań.’; ejwer^|wȧlć(j)a ‘wymieni(a)ć, zamieni(a)ć’: Yh wył mȧj złoty uf euro ejwerwȧlć(j)a. ‘Chcę wymienić złote na euro.’

OÜSŚTARWA v. (imp. sg. ŚTARW OÜS, pl. ŚTARWT OÜS; part. perf. OÜSGYŚTIÖRWA + zȧjn)

1. wymrzeć, wyginąć (też w przenośni – np. o języku – zginąć): Dy ołda Wymysiöejyn zȧjn fruł gywast, do dy junga łisa jyr śpröh ny oüsśtarwa. ‘Starsi Wilamowianie cieszyli się, że młodzi nie pozwolili zginąć ich językowi.’; Miöehjy gatungja fun fihjyn ȧn fłanca y Ȧmȧzoni kyna diöhs rȧnpuśfeła oüsśtarwa. ‘Niektóre gatunki zwierząt i roślin w Amazonii mogą wyginąć z powodu wycinki lasów tropikalnych.’

2. poumierać: Cym Kołodźej ej oü ołys oüsgyśtiörwa, no ny? ‘U Kołodzieja (tj. rodzina Kołodziejów) wszyscy już poumierali, no nie?’;

Zob. też: → ŚTARWA

MITA v. (imp. sg. MIT, pl. MIT; part. perf. GYMIT + hon)

wynajmować, wynająć (od kogoś): Wen oły łoüt wjyn kȧ wönana ny kiöefa, ok zy wjyn mita, wjyn dy prȧjza runderfoła. ‘Gdyby nikt nie chciał kupować mieszkań, tylko każdy by wynajmował, to ceny by spadły.’

Por. też: fermita ‘wynajmować, wynająć (komuś)’.

TRȦJN v. (imp. sg. TRȦJ, pl. TRȦJT; part. perf. GYTREJN + hon)

1. wypędzić, (po)pędzić, (po)gnać: Fihjyn cy trȧjn, dos mü’ȧ oü kyna. ‘Popędzać bydło też trzeba umieć.’; Yhy bej gywönt cym ata, bo dy ełdyn tryn mih y dy at śun fu klinüf. ‘Jestem przyzwyczajony / przyzwyczajona do pracy, bo rodzice gnali mnie do pracy już od małego.’

2. wprawi(a)ć w ruch, poruszyć: Yhta höt gytrejn dy dyrba ym ołda zȧgjer ȧn uf ȧmöł hütwer’ȧ ȧny śłön. ‘Coś poruszyło tryby w starym zegarze i nagle usłyszeliśmy, jak wybija godzinę pierwszą.’

OÜSTRYNKJA v. (imp. sg. TRYNK OÜS, pl. TRYNKT OÜS; part. perf. OÜSGYTRUNKA + hon)

1. wypić: Yh djyśer ȧzu, do’h gryhta mü yhta oüstrynkja. ‘Tak chce mi się pić, że zaraz muszę coś wypić.’; War ȧs oüstrynkt, dar krigt nöht kürȧź ȧn fantazyj. ‘Kto jednego wypije (wypije kieliszek wódki), ten potem dostaje odwagi i fantazji.’ (HM 1930); Gük dy byśytułst dih fur bytera ȧrcynȧj, müsty zy oüstrynkja, bo dy wyt der hyłfa cym gyzunda. ‘Choć wzdrygasz się od gorzkiego lekarstwa, musisz je wypić, bo ono ci pomoże powrócić do zdrowia.’ (HM 1930);

2. pić regularnie (o alkoholu): Dar ziöefer trunk’um inda gan oüs. ‘Ten pijak zawsze chętnie pił.’

Zob. też: → TRYNKJA

ZOÜFA v. (imp. sg. ZOÜF, pl. ZOÜFT; part. perf. GYZÖFA + hon)

1. (wy)pić, (wy)żłopać (np. wódkę ze szklanki): Har maht nist ny, ok ȧ ganca öwyt zuf’ȧ. ‘Nic nie robił, tylko pił cały wieczór.’

2. (wy)pić (o zwierzęciu): Dy hund hota ȧ zyta düśt, do zy zöfa ȧ can minüta! ‘Psom tak chciało się pić, że piły przez 10 minut!’

Zob. też: → BYZOÜFA, → DERZOÜFA

FRȦJŁÖN v. (imp. sg. ŁÖ FRȦJ, pl. ŁÖT FRȦJ; part. perf. FRȦJGYŁÖN + hon)

1. wypuścić, puścić wolno, uwolnić: S’śwoümła ej śun gyzund gywiöda, yhy łö’s mün frȧj. ‘Jaskółka już wyzdrowiała, jutro ją wypuszczę.’; Dy restwȧhyn rebeljyta zih ȧn zy dren, do zy wan oły gyfanga frȧjłön. ‘Strażnicy więzienni się zbuntowali i grożą wypuszczeniem wszystkich więźniów.’

2. rozwiązać: Ȧ hot dö ȧ śtȧjdy atumow gyhot, oder wi’ȧ roüsfü hynder granc, müst’ȧ ołys frȧjłön. ‘Miał stałą umowę o pracę, ale gdy wyjechał za granicę, musiał ją rozwiązać.’

Zob. też: → FRȦJ

OÜSMAHA v. (imp. sg. MAH OÜS, pl. MAHT OÜS; part. perf. OÜSGYMAHT + hon)

wyrobić, wyrabiać: Imyd höt mer mȧj gypek gyśtöła – yta müs yh mer nojy papjyn oüsmaha! ‘Ktoś skradł mi mój bagaż – teraz muszę wyrobić sobie nowe dokumenty!’

Zob. też: → MAHA

ROÜSFȦN v. (imp. sg. FȦ ROÜS, pl. FȦT ROÜS; part. perf. ROÜSGYFȦT + hon)

wyrzucić, wyrzucać: Wen der pȧrȧdȧjsopuł hywt o cy śymułn, djef’ȧ’ȧ egzum roüsfȧn. ‘Kiedy pomidor zacznie pleśnieć, trzeba go od razu wyrzucić.’

Zob. też: → FȦN

ROÜSŚMȦJSA v. (imp. sg. ŚMȦJS ROÜS, pl. ŚMȦJST ROÜS; part. perf. ROÜSGYŚMYSA + hon)

1. wyrzucić: Zej hon dos roüsgyśmysa, bo zy diöfta dos ny hon, ȧn yta wje zih dos dergejn. ‘Oni to wyrzucili, bo tego nie potrzebowali, a teraz by się przydało.’

2. zwolnić, wyrzucić (z pracy): Yhy fjet mih, do zy wan mih fur at roüsśmȧjsa. ‘Boję się, że wyrzucą mnie z pracy.’

Zob. też: → ŚMȦJSA

OÜSZYCA v. (imp. sg. ZYC OÜS, pl. ZYCT OÜS; part. perf. OÜSGYZASA + hon)

1. wysiedzieć (o jajkach): Dy hün höt zejwa hinyn oüsgyzasa. ‘Kura wysiedziała siedmioro piskląt.’

2. przesiadywać: War ym krȧćum oüszyct, dan wan dy śułda bałd roüsfȧn fu dyham. ‘Kto przesiaduje w karczmie, tego długi wnet wyrzucą z domu. (HM 1930)

3. wysiedzieć: Yhy wje ny kyna śtüdjyn. Łjyn wje’h mih ołys oüsłjyn, oder yhy wje hyna ny oüszyca. ‘Nie potrafiłbym / potrafiłabym studiować. Nauczyć bym się wszystkiego nauczył / nauczyła, ale nie wysiedziałbym / wysiedziałabym w środku.’

Zob. też: → ZYCA

PÖNYŚER ŚÜ adj. + s. m.

wysoki skórzany but: Cym wymysiöeryśa kłopaociwerik gyhjyn oü dy pönyśa śü. ‘Do wilamowskiego stroju męskiego należą też wysokie skórzane buty.’

Zob. też: → ŚÜ

HUH adj., adv. (HYHJER, HYHST-)

1. wysoki, wysoko: Har kłatyt wo ȧmöł hyhjer ufȧ boüm. ‘On wspinał się coraz wyżej na drzewo.’; S’ej fjyr mejh cy huh, dü müst mih ufzeca. ‘To dla mnie za wysoko, musisz mnie podsadzić.’; Wen bysty ȧzu huh gywiöda? ‘Kiedy zrobiłeś się taki wysoki?’

2. wysoki (o wzroście): Yhy bej hundyt fynfȧnahcik centymetyn huh. ‘Mam 185 centymetrów wzrostu.’

Zob. też: → HEJ

HEJ s. f., sg. tant. (dat. HEJA)

wysokość, góra, strych: Yhy fjet mih fur heja. ‘Boję się wysokości. / Mam lęk wysokości.’ Huł mer men rök – har ej ufer heja. Oder wen dy wyst gejn y dy hej, gej öbaht, do dy ny ymfełst. Ȧ wen dy fur heja runderkymst, wen dy zist mȧj oügagłyzyn jynt łejgja, breng mer źe zy oü. ‘Przynieś mi moją marynarkę – ona jest na górze / na strychu. Ale jak będziesz szedł na górę / na strych, uważaj, żebyś nie spadł. A gdy będziesz schodził, jeśli zobaczysz gdzieś moje okulary, też mi je przynieś .’ – w znaczeniu ‘na strychu’ używa się również wyrażenia ufer śtuw (→ ŚTUW).

OÜSŚTEJN v. (imp. sg. ŚTEJ, pl. ŚTEJT; part. perf. GYŚTANDA + hon)

1. wystać: Hałd mer ȧn üt, bo yh wa diöt zöfuł śtunda ny oüsśtejn. ‘Potrzymaj mi miejsce, bo ja tam tylu godzin nie wystoję.’

2. przeżyć prześladowania, przecierpieć: Wen yh mer medytjy, wifuł dy łoüt ufer ganca wełt hon diöh ferśidnikjy krig oüsgyśtanda, to Göt byhit fjym krig. ‘Gdy sobie rozmyślam, ile ludzie na całym świeci przecierpieli przez różne wojny, to broń Boże przed wojną.’

Zob. też: → ŚTEJN

GŁYNGJA / GLENGJA v. (imp. sg. GŁYNG / GLENG, pl. GŁYNGT / GLENGT; part. perf. GYŁUNGA + zȧjn)