Słownik

OŁDY JÜR s. n., sg. tant.

sylwester: Dy łoüt ufer ganca wełt fȧjyn ym ołda jür andyśt. ‘Ludzie na całym świecie różnie obchodzą sylwestra.’

Por. też: der silwester ‘ts.’

ZUN₂ s. m. (pl. ZYN, dim. ZYNŁA)

syn: Ejs wönt ȧłȧn ȧn der zun brengt’um s’asa. ‘Ona mieszka sama i syn przynosi jej jedzenie.’

ŚNJYH s. f. (pl. ŚNJYHJA)

synowa: Yhy ho mȧj śnjyh fjyr ȧgja tohter, zu güt ej zy fjyr mejh. ‘Traktuję swoją synową jak własną córkę, taka jest dla mnie dobra.’

ŚYTA v. (imp. sg. ŚYT, pl. ŚYT; part. perf. GYŚÖT + hon)

1. sypać, wsyp(yw)ać: Wifuł cöker, bakpüwer ȧn załc mü’h śyta, dos mü’h nö zan ym köhbihła. ‘Ile muszę wsypać cukru, proszku do pieczenia i soli, muszę to jeszcze sprawdzić w książce kucharskiej.’

2. uderzyć, uderzać: We’h dih śyt, to wysty zan. ‘Jak cię uderzę, to zobaczysz.’

ZOT adj.

1. syty: Myt zisum asa ys’s ȧzu, do dy łang ny byst zot ȧn dy wyłst byśtenik mejer ufasa, ȧ nöhta kymt dy wȧjł, wen dy höst śun gynüg, ȧn derzȧnk śpjysty dih fjy dy wür śłȧht. ‘Ze słodkim jest tak, że długo nie jesteś syty / syta i ciągle chce ci się jeść więcej, a potem przychodzi chwila, kiedy masz już dość i wtedy czujesz się naprawdę źle.’

2. dość, pełno: Dar ej ȧ gröwer fejś, ȧ wyt hon zot giełd ym pülarys. ‘To gruba ryba, pewnie ma pełno pieniędzy w portfelu.’

Por. też: s’ej nö zot cȧjt ‘jest jeszcze dość czasu’.

OMER s. f. (pl. OMYN, dim. OMELA)

szafa: Ym Müzeum ej ȧ zyty omer myt ȧr ekstra tjyr yr hynderwand, wu zih hejnłeta dy büwa, wo zy ny wułda gejn cyn doüća drowa. ‘W Muzeum Kultury Wilamowskiej jest taka szafa z dodatkowymi drzwiami w tylnej ścianie, gdzie się chowali chłopcy, którzy nie chcieli iść do niemieckiego wojska.’

Zob. też: → ȦJSOMER

ŚAL s. m. (pl. ŚALN, dim. ŚALIHŁA)

szal: Tera, huł mer men śal fur omer. ‘Tereso, przynieś mi mój szal z szafy.’

DUŁYN v. (imp. sg. DUŁER, pl. DUŁYT; part. perf. GYDUŁYT + hon)

szaleć, głupieć, tracić rozum: Dułyter? Zuwos wa’h ni ny maha! ‘Zwariowaliście? Czegoś takiego nigdy nie zrobię!’

JER₂ adj., adv.

1. szalony, pomylony, w sposób szalony: Dar polityk kuzt jer, yhy kon’um giöe ny cühühja. ‘Ten polityk mówi w sposób szalony, nie mogę go wcale słuchać.’

2. wadliwy: Di wiöer ej wyłwer diöh dos, do zy ej jer. ‘Materiał jest tańszy, dlatego że jest wadliwy.’

ŚUNN v. (imp. sg. ŚUN, pl. ŚUNT; part. perf. GYŚUNT + hon)

1. szanować, oszczędzać: Dy zaha śunn, dos hȧst giełd śpiöen. ‘Szanować (oszczędzać) rzeczy to oszczędzać pieniądze.’

2. (u)szanować, poważać: Oü jyr łecter wyła ej ny gyśunt gybłejn. ‘Również jej ostatnia wola nie została uszanowana.’; Ȧ mü śunn s’asa. ‘Powinno się szanować jedzenie.’

3. (z ZIH) szanować się, oszczędzać się: Yhy śunt mih s’gancy ława ny, diöh dos bej’h yta ȧzu krank. ‘Przez całe życie się nie oszczędzałam / nie oszczędzałem, dlatego teraz jestem taka chora / taki chory.’

AHTA v. (imp. sg. AHT, pl. AHT; part. perf. GYAHT + hon)

1. szanować, poważać: Dan ałda śiłer ahta zȧj oły śtüdanta. ‘Tego starego nauczyciela poważali wszyscy uczniowie.’

2. uważać: Wjyr müsa uf dos ahta, do nist śłȧhtys ny zo pasjyn. ‘Musimy uważać, żeby nie stało się nic złego.’

EPUŁPŁOC s. m. (pl. EPUŁPŁAC, dim. EPUŁPŁACŁA)

szarlotka, jabłecznik, ciasto z jabłkami: Ym hjewyst bak yh inda ȧ epułpłoc fun epułn fu ynzum giöeta. ‘Jesienią zawsze piekę szarlotkę z jabłek z naszego ogrodu.’

Zob. też: → PŁOC₂

FOŁ₁ adj.

1. szary, siwy, płowy: Zȧj łöda zȧjn ganc foł gywiöda. ‘Jego włosy całkiem zsiwiały.’; Ołys ufer ałda omer wiöe foł fum śtoüb. ‘Wszystko na starej szafie było szare od kurzu.’

2. siny: S’Franas fyngjyn wün foł fur kełd. ‘Palce Franciszka były sine z zimna.’

UWAGA: wyraz FOŁ₁ wymawiany jest z długą samogłoską w odróżnieniu od FOŁ₂ i FOŁ₃, które są wymawiane krótko.

ZOÜWERUMP s. m. (pl. ZOÜWERUMPA)

szczaw: Dy züp fu zoüwerump dos ej der gyśmak fu mer kyndhȧjt. ‘Zupa szczawiowa to smak mojego dzieciństwa.’

BYŁA v. (imp. sg. BYŁ, pl. BYŁT; part. perf. GYBUŁA + hon)

1. szczekać: Dy hund była ufnander ȧn uf dy łoüt – ȧzu zȧjn zy śun. ‘Psy szczekają na siebie i na ludzi – takie już są.’

2. (pogard.) wymyślać komuś, mówić o kimś lub czymś źle: Zy buła ufȧ, wi wen’ȧ wje zȧjn der śłȧhsty ferbreher. ‘Wymyślali mu, jak gdyby był najgorszym przestępcą.’

KNÜĆUŁN v. (imp. sg. KNÜĆUŁ, pl. KNÜĆUŁT; part. perf. GYKNÜĆUŁT + hon)

szczękać, zgrzytać zębami (z zimna, ze złości): Wen dy łoüt zȧjn ferkiłt, knüćułn zy myta cyn. ‘Gdy ludzie są zziębnięci, szczękają zębami.’

GYŁYK s. n. (pl. GYŁYKJA, dim. GYŁYKŁA / GYŁYKLA)

szczęście: Dos wiöe ȧ gyłyk, do zy diöt ny zos, bo je cigl het ufys rogyfoła. ‘To było szczęście, że tam nie siedziała, bo inaczej tamta cegła by na nią spadła.’

Rzadziej używaną formą jest s’głyk.

Por. też: wi s’gyłyk wyt śpejła ‘jak szczęście dopisze’, s’ungyłyk ‘nieszczęście’, cym ungyłyk ‘niestety’.

GYŁYKLIK adj.

szczęśliwy: Gyłyklikjy Wȧjnahta! ‘Szczęśliwego Bożego Narodzenia!’; Yhy wje yta fejł gyłyklikjer zȧjn, wen yh het zöfuł zügja ny gyhot. ‘Byłbym teraz o wiele szczęśliwszy, gdybym nie miał (przedtem) tyle problemów.’

Rzadziej używają formą jest głyklik.

Por. też: ungyłyklik ‘nieszczęśliwy’.

CONBJYŚTŁA s. n. (pl. CONBJYŚTŁA)

szczoteczka do zębów: Yhy koüft fjyr conbjyśtła, bo’s go ȧ promocyj. ‘Kupiłem cztery szczoteczki do zębów, bo była promocja.’

MAGER adj.

szczupły: Har ej mager, ȧ wyt ju y dan ibercijer nȧjgejn. ‘On jest szczupły, wejdzie do tego ibercijera.’

ROT s. f. (pl. ROTA)

szczur: Miöehjy łoüt hałda rota dyham oüz hoüzfihjyn. ‘Niektórzy trzymają szczury w domu jako zwierzęta domowe.’

UWAGA: wymowa tego wyrazu różni się od wymowy wyrazu → ROD długością: rzeczownik ROT wymawiany jest krótko.

FREJZUŁN v. (imp. sg. FREJZUŁ, pl. FREJZUŁT; part. perf. GYFREJZUŁT + hon)

szczypać (o mrozie): Mjyr maht’s ȧ frȧjd, wen yh zu ym fjyr s’mügjys y dy gybjygja gej ȧn yh śpjy, wi dy fryśy łöft frejzułt. ‘Sprawia mi przyjemność, gdy idę w góry o czwartej nad ranem i czuję, jak szczypie świeże powietrze.’

CWYKJA v. (imp. sg. CWYK, pl. CWYKT; part. perf. GYCWYKT / GYCWÖKT + hon)

1. szczypać: Pejtela, bejźe gyhüźum ȧn ny cwyk dy ander kyndyn! ‘Piotruś, bądź grzeczny i nie szczyp innych dzieci!’

2. szczypać (o mrozie): Yhy mü dykjy zoka ocin, bo zyst wyt’s mih y dy fis cwykja. ‘Muszę założyć grube skarpety, bo inaczej będzie mnie szczypało w stopy.’

3. zmuszać: Dy djefst mih cy dam ny cwykja! ‘Nie możesz mnie do tego zmuszać!’

FREJZUŁŁAH s. m. sg. tant. (dim. FREJZUŁŁAHŁA)

szczypiorek: Fanküh as yh inda myt frejzułłah. ‘Jajecznicę zawsze jem ze szczypiorkiem.’

ŚEF s. m. (pl. ŚEFA)

szef: Yhy ho ȧn śef ȧ gyłderan, ȧ kłymyt zih nymer ny uf mȧj at. ‘Mam złotego szefa, on nigdy nie żali się na moją pracę.’

BRȦT₁ adj.

szeroki: Dos ej zjyr ȧ brȧter bygrejf. ‘To jest bardzo szerokie pojęci

BRȦT₂ s. f.

szerokość: Yhy mü dy brȧt fu dam ȧkwȧrum kena, ȧzu do’h kon wysa, op’s wyt uf men tejś pasa. ‘Muszę znać szerokość tego akwarium, żebym wiedział, czy ono będzie pasować na mój stół.’

Por. też: y dy brȧt ‘wszerz’.

ZȦHS num. (ord. ZȦHST-, s. ZȦHSER)

sześć, 6: Yhy ging y dy śül y Wymysoü zȧhs jür. ‘Chodziłem do szkoły w Wilamowicach przez sześć lat.’; Der zȧhser dos ej dy besty nöt, wo’ȧ zy kon yr śül krigja. ‘Szóstka to najlepsza ocena, jaką można dostać w szkole.’

ZȦHCIK num. (ord. ZȦHCIKST-, s. ZȦHCIKJER)

sześćdziesiąt, 60: Yn zȧhciksta jün hon zy dy toüzyty roćnic fur toüf fu Pöłn ymganga. ‘W latach sześćdziesiątych obchodzono tysięczną rocznicę chrztu Polski.’; Yhy ho śun zȧhsȧnzȧhcik jür ȧn yhy bej ufer emerytür, yta ho’h endłik gynüg cȧjt, do’h mih zo ym mȧj hobby hon. ‘Mam już 66 lat i jestem na emeryturze, teraz mam w końcu dość czasu, żeby zająć się swoim hobby.’

ZȦHCA num. (ord. ZȦHCYT-, s. ZȦHCYNER)

szesnaście, 16: Aht möł cwe ej zȧhca. ‘Osiem razy dwa to szesnaście.’; Ym cwetoüzyt zȧhcyner jür höt dy rewityatrȧlizacyjgrüp «Ufa fisa» ȧ śpektakl «Der Hobbit. Hejn ȧn cyryk» s’jyśty möł gyśpejłt. ‘W roku 2016 grupa rewiteatralizacyjna «Ufa fisa» zagrała po raz pierwszy spektakl «Der Hobbit. Hejn ȧn cyryk» (‘Hobbit. Tam i z powrotem’).’

ŚÜSTER s. m. (pl. ŚÜSTYN, dim. ŚÜSTELA)

szewc: Zej ging cym śüster myta śüja, do’ȧ zo zy ryhta. ‘Poszedł / Poszła do szewca z butami, żeby jemu / jej naprawił.’

GŁAZŁA s. n. (pl. GŁAZŁA)

szklanka, szklaneczka: Yhy wył nist ny trynkja, hyhstyns ȧ klin głazła woser. ‘Nie chcę nic pić, najwyżej szklankę wody.’

kieliszek: Yhy ho ȧ śwaha śaduł cym trynkja: jok ȧ głazła wȧjn ho’h oüsgytrunka ȧn bej’h drynik. ‘Mam słaby łeb do picia: wypiłam tylko kieliszek wina i już kręci mi się w głowie.’

lampka (wina): Yhy wje weła ȧ głazła zisa wȧjn. ‘Poproszę lampkę słodkiego wina.’

szkiełko: Oüz kynd bawjȧt yh mih myta fiöerwikja głazła ȧn wiöe’h zjyr śtułc ȧn fruw, do’h zy hot, ȧ yta hon dy kyndyn ołylȧ śpejłzaha, ȧn zuwizu zȧjn zy dermyt ny cyfrejd. ‘Jako dziecko bawiłem / bawiłam się kolorowymi szkiełkami i byłem bardzo dumny i zadowolony z tego powodu, że je mam, a teraz dzieci mają wszelkiego rodzaju zabawki, a i tak nie są zadowolone.’

GŁYZERA adj.

szklany: Y ȧm laboratorum gyt’s ołylȧ głyzera gyfysa. ‘W laboratorium można znaleźć wszelkiego rodzaju szklane naczynia.’

GŁOZHOÜZ s. n. (pl. GŁOZHOÜZYN, dim. GŁOZHOÜZŁA)

szklarnia: Ym głozhoüz kon’ȧ hon ȧ mejer śtȧjdy ȧn hyhjery temperatür ȧn diöh dos kyna diöt zyty fłancagatunga wahsa, wo zy hesa ny wjyn gyröta. ‘W szklarni można mieć bardziej stabilną i wyższą temperaturę i przez to mogą tam rosnąć takie gatunki roślin, które nie udałyby się na zewnątrz.’

Por. też: der głozhoüzefekt ‘efekt cieplarniany’.

ŚÜL s. f. (pl. ŚILN)

szkoła: Y dy śül gejt’ȧ ymȧ cwełf jür oba zugiöe łengjer, wen’ȧ y ȧr klas nö ȧ jür błȧjt zyca. ‘Do szkoły chodzi się około dwunastu lat albo dłużej, jeśli się zostaje w klasie na drugi rok.’

Por. też: dy jyśty śül ‘szkoła podstawowa’.

GŁOZ s. n. (pl. GŁYZYN, dim. GŁAZŁA)

1. szkło: Dy śȧjwa maha zy s’mȧsts fu głoz. ‘Szyby robi się głównie ze szkła.’

2. szklane naczynie (w kontekście alkoholu: flaszka): Wjyr hon cwe głyzyn wȧjn gytrunka. ‘Wypiliśmy dwie flaszki wina.’

Zob. też: → ZENFTAGŁOZ

ŚŁÖFRÖK s. m. (pl. ŚŁÖFREK, dim. ŚŁÖFRYKLA)

szlafrok: Wen yh yn ham wa kuma, wa’h mih oboda, ȧ nöhta ym śłöfrök rymgejn. ‘Gdy przyjdę do domu, wykąpię się, a potem będę chodzić w szlafroku.’

Zob. też: → RÖK

ŚNJYLA s. n. (pl. ŚNJYLA)

sznurówka: Büwy, łjy dih dy śnjyla ȧłȧn cy śnürjyn, bo dy müter wyt der ejweron ny ȧnöhgejn. ‘Chłopcze, naucz się sam wiązać sznurówki, bo matka nie będzie wszędzie za tobą chodziła.’

ŚOPA s. m. (pl. ŚOPA, dim. ŚOPŁA)

szopa: Ym śopa hower köła ȧn hułc, ȧ yr śüp – wȧn. ‘W szopie mamy węgiel i drewno, a w wozowni – wozy.’

Zob. też: → ŚÜP

ŚPȦJŁAŚÜ s. m. (pl. ŚPȦJŁAŚÜ / ŚPȦJŁAŚÜJA)

szpilka (but) Dy śpȧjłaśü uf dam grusa zol mytum śtȧnera njen maha ny nok ȧ śejna gang, ok oü ȧ łoüta klang. ‘Szpilki na tej wielkiej sali z kamienną podłogą nie tylko pięknie wyglądają, ale dają też głośny pogłos.’

Por. też: der kłecłaśü ‘but na obcasie’.

Zob. też: → ŚÜ

ŚPINAK s. m. (pl. ŚPINAKA)

szpinak: Ym krȧćum gyt’s dy pjeroga mytum fetatwiöek ȧn śpinak. ‘W restauracji są pierogi z serem feta i szpinakiem.’

ŚPYTUŁ s. m. (pl. ŚPYTUŁN, dim. ŚPYTEŁA)

szpital: Güt, do zy ej gyfiöen yn śpytuł, bo diöt hon zy’er gyhułfa ȧn yta ej zy ganc fryś. ‘Dobrze, że pojechała do szpitala, bo tam otrzymała pomoc i jest teraz całkiem zdrowa.’

KYNSTŁIK adj., adv.

1. sztuczny, sztucznie: Dy kynstłikjy inteligenc ej hoütcytag wo ȧmöł brȧter bynöct. ‘Sztuczna inteligencja jest obecnie coraz szerzej wykorzystywana.’; Zy ziöeta mer, do di cih ej fur würa zȧjd, ȧ yta za’h, do zy ej fu ȧr kynstłikja wiöer gynyt! ‘Powiedziano mi, że ta poszewka jest z prawdziwego jedwabiu, a teraz widzę, że ona jest uszyta ze sztucznego materiału!’

2. artystyczny, artystycznie: Wjyr śteła jüh ynzer nojyśty kynstłikjy oüsśtełnan für. ‘Przedstawiamy państwu naszą najnowszą wystawę artystyczną.’

Por. też: der / dy kynstłikjy ‘artysta, złota rączka’: Mȧj dźjada ȧn zȧj brüder, dos wün cwej kynstłikjy, zy kunda ołys maha, fu hułc ȧn wen dy kü kołphot, kunda zy dos ufnama, zu wün zy, dy Linküś-bridyn. ‘Mój dziadek i jego brat, to były dwie złote rączki, wszystko mogli zrobić, z drewna i kiedy się krowa cieliła, mogli je przyjąć, tacy byli, bracie Linkusiowie.’

Zob. też: → KUNST

KUNST s. f. (pl. KUNSTA)

1. sztuka (twórczość): Yh interesjy mih myter neobȧrokyśa kunst. ‘Interesuję się sztuką neobarokową.’

2. magia: Gyt’s dy świöecy ȧn dy wȧjsy kunst. ‘Istnieje czarna i biała magia.’

3. wiedza, umiejętność, zdolność: Zȧj ejwerzecnankunst ej ideȧlnik! ‘Jego sztuka translatorska jest idealna / umiejętności translatorskie są idealne!’

Zob. też: → KYNSTŁIK

ŚUFŁOD s. f. (pl. ŚUFŁOD, dim. ŚUFŁODŁA)

szuflada: Yhy züht drymła yr śufłod ȧn ho’h śun kȧna ny. ‘Szukałam związek (element stroju wilamowskiego) w szufladzie i już żadnych nie mam.’

Zob. też: → ŁOD

ZIHJA v. (imp. sg. ZIH, pl. ZIHT; part. perf. GYZÜHT + hon)

1. szukać: Dos bihła müsty yr bibliotek zihja, bo mȧ kon’s ym Internet ny fynda. ‘Tej książki musisz poszukać w bibliotece, bo w Internecie nie da się jej znaleźć.’

2. (z HON) mieć do roboty, robić gdzieś coś: Dü lump, wos hösty dö cy zihja? ‘Ty łajdaku, co tu masz do roboty / co ty tu robisz / czego tu szukasz?’; Ȧ menć, wo ny höt kȧ ahca jür, höt s’öwyts y ȧm krȧćum ȧłȧn nist ny cy zihja. ‘Osoba, która nie ma jeszcze osiemnastu lat, nie powinna przebywać wieczorami sama w barze.’

ŚWÖGER s. m. (pl. ŚWÖGYN, dim. ŚWYGJELA)

szwagier: Y mem śwöger gyfełt Wymysoü ȧzu, do wen’ȧ zih höt myt mer śwaster ferwejwa, wułd’ȧ jok y Wymysoü ȧ hyt ufśteła. ‘Mojemu szwagrowi tak podobają się Wilamowice, że jak ożenił się z moją siostrą, to chciał się budować tylko w Wilamowicach.’

ŚȦJW s. f. (pl. ŚȦJWA, dim. ŚȦJWŁA)

szyba: Dy śülbüwa hon ȧ śȧjw ym śülgyboüd oüsgyśłiöen ȧn yta müsa zy ȧ noüy kiöefa. ‘Uczniowie (chłopcy) wybili szybę w szkolnym budynku i teraz muszą kupić nową.’

BYHEND adj., adv.

szybki, szybko: Diöh dy śwoca derfjet’ȧ fu ołum miöehysmöł byhenderer owi diöh Internet. ‘Przez plotki można się wszystkiego nieraz szybciej dowiedzieć niż przez Internet.’; Fu oła kultürelementa ej dos dy müzik, wo zy ym byhendsta dy grenc fun regjona nejwertryt. ‘Ze wszystkich elementów kultury to właśnie muzyka najszybciej przekracza granice regionów.’

NYN v. (imp. sg. NY, pl. NYT; part. perf. GYNYT + hon)

(u)szyć: S’Ćiöe-Dȧnćü kon ołylȧ wymysiöejer fłȧk śejn nyn. ‘Danuta od Cio umie pięknie uszyć wszelkiego rodzaju wilamowskie stroje.’