Słownik

ŚTARWA v. (imp. sg. ŚTARW, pl. ŚTARWT; part. perf. GYŚTIÖRWA + zȧjn)

umrzeć, umierać: War ej gybün, dar mü śtarwa. ‘Kto się urodził, ten musi umrzeć.’; Dy höfnan śtjyrwt ym łecta. ‘Nadzieja umiera ostatnia.’ (powiedzenie)

Zob. też: → OÜSŚTARWA

WOŚŚYSUŁ s. f. (pl. WOŚŚYSUŁN, dim. WOŚŚYSEŁA)

umywalka: Der oüsgus ej wejder ferśtopt, dy gancy wośśysuł ej fuł woser. ‘Zlew jest znowu zatkany, umywalka jest pełna wody.’

Zob. też: ŚYSUŁ

ȦJGEJN v. (imp. sg. GEJ ȦJ, pl. GEJT ȦJ; part. perf. ȦJ(GY)GANGA + zȧjn)

upaść, (za)ginąć: Diöh dejh gejt dy wymysiöeryśy śpröh ny ȧj. ‘Przez ciebie język wilamowski nie zginie.’

BYTRYNKJA ZIH v. (imp. sg. BYTRYNK DIH, pl. BYTRYNKT’ÜH; part. perf. ZIH BYTRUNKA + hon)

upić się (szczególnie alkoholem): Dar bytrynkt zih by ider okazyj. ‘Ten się upija przy każdej okazji.’

Por. też: bytrunka ‘upity, pijany’: Bysty wejder bytrunka? ‘Znów jesteś pijany?’

BYZOÜFA ZIH v. (imp. sg. BYZOÜF, pl. BYZOÜFT; part. perf. BYZÖFA + hon)

upić się: Büwy, dy konst gejn, oder do dy dih ny byziöefst! ‘Chłopcze, możesz iść, ale żebyś się nie upił!’; Dy djefst dih s’nahts ny byzoüfa! ‘Nie powinieneś się upijać w nocy!’

Zob. też: → ZOÜFA

OTRYNKJA (ZIH) v. (imp. sg. TRYNK O, pl. TRYNKT O; part. perf. OGYTRUNKA + hon)

1. upijać, upić (z wierzchu): Zej hon mer cy fejł nȧjgösa, yhy müst’s otrynkja, do’h nist ny cygus. ‘Za wiele mi nalali, musiałem upić, żeby nic nie rozlać.’

2. (z ZIH) napić się, ugasić pragnienie: Wen dy ny höst kȧ typła, konsty dih oü oüzer giöesuł otrynkja, wen dy ȧ bün höst under noz. ‘Jeśli nie masz kubka, możesz się napić z garści, jeśli masz studnię pod nosem.’ (HM 1930); Wen dy gejst mytum hund śpacjyn, ȧ s’ej ȧ grusy hyc, müsty ȧ hund łön zih otrynkja. ‘Jeśli idziesz z psem na spacer, a jest upał, musisz dać psu się napić.’

Zob. też: → TRYNKJA

ŚÜSTYN v. (imp. sg. ŚÜSTER, pl. ŚÜSTYT; part. perf. GYŚÜSTYT + hon)

1. uprawiać seks: Miöehja krankyta wada diöhs śüstyn ejwertriöen. ‘Wiele chorób przenoszonych jest drogą płciową.’

2. pracować jako szewc: Dy ołda śüstyn krigta fjys śüstyn zjyr wing bycołt. ‘Starzy szewcy dostawali niską zapłatę za swoją pracę.’

ŚPYNA v. (imp. sg. ŚPYN, pl. ŚPYNT; part. perf. GYŚPUNA + hon)

(u)prząść: Dy śpyna śpyna jyr śpynwywa ȧbysła ȧzu, wi’ȧ jyśter bym śpülarod śpun. ‘Pająki przędą swoje pajęczyny trochę tak, jak dawniej przędziono na kołowrotku.’

OGEJN v. (imp. sg. GEJ O, pl. GEJT O; part. perf. O(GY)GANGA + zȧjn)

1. upływać, sączyć się, płynąć, iść (o krwi): Nöm conrȧjsa ging’um s’nahts s’błüt o, ȧn bocy mugja wiöe’ȧ gycyłik. ‘Po wyrwaniu zęba leciała mu krew w nocy i do rana zmarł.’ (HM 1930)

2. (z)gasnąć: S’fojer gejt o. ‘Ogień gaśnie.’; Cy wos hösty s’fojer łön ogejn? ‘Czemu pozwoliłeś ogniowi zgasnąć?’

3. obchodzić: Dos gejt mih ny o. ‘To mnie nie obchodzi.’; Wos gejt dih’s o? Mah dȧjs ȧn ferhynder yns ny. ‘Co cię to obchodzi? Rób swoje i nie przeszkadzaj nam.’

RETA (ZIH) v. (imp. sg. RET, pl. RET; part. perf. GYRET + hon)

(u)ratować (się): Wen yh hot ȧ jyśta hacśłag, hon mih mȧj kyndyn ȧn güty nökwyn gyret. ‘Gdy miałem pierwszy zawał, uratowały mnie moje dzieci i dobrzy sąsiedzi.’; Wen’ȧ y ȧr śwjera sytuacyj ȧłȧn ej, mü’ȧ zih zoüwer reta. ‘Gdy się samemu jest w trudnej sytuacji, trzeba się samemu ratować.’

ÜRLOP s. m. (pl. ÜRLOPA, dim. ÜRLOPŁA)

urlop: Mün gej’h ufȧ ürlop ȧn yh wa mih dö ȧ cwü woha ny wȧjza. ‘Jutro idę na urlop i nie pokażę się tu przez dwa tygodnie.’

OŁERHȦLIKJA s. n., sg. tant. lub pl. tant.

Uroczystość Wszystkich Świętych: Ym jyśta listopad ej Ołerhȧlikja. Dos ej ȧ tag, wen hefa łoüt fiöen uf dy kjyhüfa. ‘Pierwszego listopada jest Wszystkich Świętych. To jest dzień, kiedy wielu jedzie na cmentarze.’

GYBÜN v. (imp. sg. GYBÜ, pl. GYBÜT; part. perf. GYBÜN + hon)

urodzić: Ynzer kić höt fynf śejny kacła gybün. ‘Nasza kotka urodziła pięć pięknych małych kotków.’

GYBÜRSTAG s. m. (pl. GYBÜRSTAG, dat. pl. GYBÜRSTAGA)

urodziny (dzień urodzin): Yhy łod dih uf men gybürstag ȧj. ‘Zapraszam cię na swoje urodziny.’

AMT s. n. (pl. AMTA, dim. AMTŁA)

urząd: Ymjemtȧg ging’ȧ ys amt, bo’ȧ müst’um papjyn derłydikja. ‘Tamtego dnia poszedł do urzędu, bo musiał załatwić sobie papiery (dokumenty).’

Jako członek złożeń amt- oznacza ‘urzędowy’, por. dy amtśpröh ‘język urzędowy, język państwowy’, der amtnoma ‘urzędowe (oficjalne) imię, urzędowa (oficjalna) nazwa’.

Por. też: s’śtȧjeramt ‘urząd skarbowy’.

BYAMTY s. m., f. (adj. występujący w funkcji s.)

urzędnik, urzędniczka: Dy byamta fum śtȧjeramt wün zjyr mił. ‘Urzędnicy z urzędu skarbowego byli bardzo mili.’; Yhy ho ȧ bow kenagyłjyt, wo zy wiöe jynt ȧ byamty. ‘Poznałem kobietę, która była urzędniczką.’

Por. też: der byamter ‘urzędnik’, dy byamteryn ‘urzędniczka’.

ZECA (ZIH) v. (imp. sg. ZEC, pl. ZECT; part. perf. GYZOCT + hon)

1. (z ZIH) usiąść, siadać, siąść: Ny zec dih ufȧ ömysahefa, do dih dy ömysa ny byzȧhja. ‘Nie siadaj na mrowisku, żeby mrówki nie spryskały cię kwasem.’ (HM 1930);

2. przykładać, aplikować (o procedurach medycznych): Dy ołda łoüt łisa’n ida fjywyt s’błüt łön oba ȧgln zeca. ‘Starsi ludzie dawali sobie upuścić krwi lub przyłożyć pijawki.’ (HM 1930)

3. (za)sadzić (roślinę): Mün ho’h kȧ cȧjt ny, bo wer wan apułn zeca. ‘Jutro nie mam czasu, bo będziemy sadzić ziemniaki.’

4. postawić, posadzić, położyć: Zec di tełyn hyhjer, ȧzu do dy kyndyn zy ny kyna derłanga. ‘Połóż talerze wyżej, żeby dzieci ich nie dosięgły.’

5. (z ZIH) osadzić się, osiąść: Der śtoüb zect zih y dy śpałda. ‘Kurz osiada w szparach.’ Bym gywynłikja kȧfy djef’ȧ hiöera, wȧł dy fusa zih wan zeca, ȧn dy myłih błȧjt ufer heja. ‘Ze zwykłą (parzoną) kawą jest tak, że trzeba czekać, aż fusy osiądą, a mleko zostanie na górze.’

Por. też: bapkja zeca ‘stawiać babki ze słomy (chochoły)’: «Bowaśteła» hisa dy ołda Wymysiöejer oü «bapkja zeca». Stawianie babek (ze słomy) nazywano dawniej po wilamowsku również «bapkja zeca».

Zob. też: → ȦJZECA, → CÜZECA, → CYZECA, → EJWERZECA, → FŁEĆJA, → FŁOĆJA, → HEJNZECA ZIH, → NEJDERZECA, → NOÜSZECA, → OÜSZECA, → OZECA → RUNDERZECA, → UFZECA, → UNDERZECA, → WȦGZECA, → YMZECA → ZYCA

HEJNZECA ZIH v. (imp. sg. ZEC DIH HEJN, pl. ZECT’ÜH HEJN; part. perf. ZIH HEJNGYZOCT + hon)

usiąść (sobie): Hösty dih śun hejngyzoct? Nȧ? To uf wos hiöersty? ‘Usiadłeś już? Nie? To na co czekasz?’

Zob. też: → ZECA

ŁȦHUŁN v. (imp. sg. ŁȦHUŁ, pl. ŁȦHUŁT; part. perf. GYŁȦHUŁT + hon)

uśmiechać się: Wen zy dih fotegrȧfjyn, djefsty ok fȧjn łȧhułn, ȧ ny łaha cy fułum moüł. ‘Gdy robią ci zdjęcie, powinieneś się ładnie uśmiechać, a nie śmiać pełną gębą.

MOÜŁ s. n. (pl. MOÜŁN / MOÜŁA / (rzad.) MOÜŁYN, dim. MIÖELA)

1. usta, buzia, twarz (u człowieka i zwierzęcia): Yhy mü yhta asa: s’ej śun mytag, ȧ yhy ho nist ym moüł ny gyhot. ‘Muszę coś zjeść: jest już południe, a jeszcze nic nie miałem w ustach.’; S’miöela mü ju zȧjn gyśłosa / Do zy beser kyna pösa. ‘Buzia musi być zamknięta / Żeby lepiej mogły całować.’ (fragment piosenki Wymysiöejer śejny mȧkja); Ym hund hengt dy cung fum moüł ro. ‘Psu zwisa jęzor z pyska.’

BYHITA v. (imp. sg. BYHIT, pl. BYHIT; part. perf. BYHÜT + hon)

(u)strzec, (o)bronić: Dos kyndła Jezüs zo oüh byhita / S’fȧld, giöeta, śoün, śtoł ȧn ojer hyta. ‘Dzieciątko Jezus niech was obroni / Pole, ogród, stodołę, chlewy i wasze domy.’ (fragment piosenki Et cy Wȧjnahta); Ym hjewyst mü’ȧ zih fjyn hefikja krankyta byhita. ‘Jesienią trzeba się bronić przed wieloma chorobami.’

Por. też: Göt byhit ‘broń Boże’.

ŚŁYFYN v. (imp. sg. ŚŁYFER, pl. ŚŁYFYT; part. perf. GYŚŁYFYT + hon)

1. usypiać: Miöeha kliny kyndyn śłöfa zoüwer ȧj, ȧ miöehja müsa dy ełdyn gejn śłyfyn. ‘Niektóre małe dzieci same zasypiają, a niektóre muszą usypiać rodzice.’

2. być sennym: Yhy fjet mih yta mytum oüta cy fiöen, bo s’śłyfyt mih cy zjyr – yhy djef cyderjyśt ȧ kȧfy oüstrynkja. ‘Bałbym się teraz jechać samochodem, bo już przysypiam – powinienem najpierw wypić kawę.’

DERTRYNKJA (ZIH) v. (imp. sg. DERTRYNK, pl. DERTRYNKT; part. perf. DERTRUNKA + hon / zȧjn)

1. (+ zȧjn) utonąć, topić się: Zy ziöen, do dy Wymysiöejyn ȧ mönd hon oüzum bün gywułd reta fjym dertrynkja. ‘Mówi się, że Wilamowianie chcieli ratować księżyc ze studni przed utonięciem.’; Zy füng śun o cy dertrynkja, oder Göt zȧj dank zȧjn dy retyn cȧjtłik kuma gyłoüfa. ‘Zaczęła się już topić, ale dzięki Bogu ratownicy przybiegli na czas.’

2. (+ hon) dopić, wypić (do końca): Ku yn ham. – Oder yhy ho nö ty ym typła. – To dertrynk dos ȧn wer gejn. ‘Chodź do domu. – Ale mam jeszcze herbatę w kubku. – To dopij ją i idziemy.’

3. (z ZIH + hon) umrzeć na skutek alkoholizmu: Uf wos ej’ȧ gyśtiörwa? – Yhy hüt, do’ȧ zih höt dertrunka. ‘Na co zmarł? – Słyszałem, że się zapił (na śmierć).

DERZOÜFA (ZIH) v. (imp. sg. DERZOÜF, pl. DERZOÜFT; part. perf. DERZÖFA + hon / zȧjn)

(u)topić (się), (u)tonąć: Müsty öbaht gan, do s’hyndła ny gejt ys woser, bo’s kon derzoüfa. ‘Musisz uważać, żeby piesek nie szedł do wody, bo się może utopić.’

Rzadziej używaną formą tego czasownika jest derziöefa.

UWAGA: czasownik DERZOÜFA rzadko bywa używany z ZIH. W znaczeniu ‘(u)topić się’ czasownik ten używany jest z czasownikiem posiłkowym zȧjn, w znaczeniu ‘(u)topić’ – z hon.

Zob. też: → ZOÜFA

MȦNN v. (imp. sg. MȦN, pl. MȦNT; part. perf. GYMȦNT + hon)

1. uważać, sądzić: Yhy mȧn, do dar polityk dos ej ȧ dib ȧn ȧ dryjer. ‘Uważam, że ten polityk to jest złodziej i krętacz.’

2. mieć zamiar: Yh mȧn mer cy kiöefa ȧ noj oüta, bo myt dam kum yh śun njynt ny byfür. ‘Mam zamiar kupić sobie nowy samochód, bo tym już daleko nie zajadę.’

DERWYŚA v. (imp. sg. DERWYŚ, pl. DERWYŚT; part. perf. DERWYŚT / DERWÖŚT + hon)

1. uzyskać: Ny inda kon ȧ statećnikjer menć ȧjzan y ȧm kesuł derwyśa. ‘Nie zawsze porządny człowiek może uzyskać szacunek w społeczeństwie.’

2. dogonić, złapać: Dy konst mer ȧnöhłoüfa, oder derwyśa wysty mih ny! ‘Możesz mnie gonić, ale mnie nie złapiesz!’

3. przyłapać kogoś na czymś: Yhy ho’ȧ by dam derwöśt. ‘Przyłapałem go na tym.’

GYNISA v. (imp. sg. GYNIS, pl. GYNIST; part. perf. GYNÖSA + hon)

1. uży(wa)ć, mieć pożytek: Yta, wi’h bej wejder fryś gywiöda, wył yh s’ława gynisa. ‘Teraz, kiedy wyzdrowiałem, chcę korzystać z życia.’

2. wykorzystać: Dos ej ny śejn, wen ȧ śtiöekjer ȧ śwaha wył gynisa. ‘To niedobrze, kiedy silny chce wykorzystać słabszego.’

TYNGJA v. (imp. sg. TYNG, pl. TYNGT; part. perf. GYTYNGT + hon)

użyźni(a)ć, nawozić, nawieźć: Dy fłanca müsa güt gytyngt wada, do zy zuła wahsa. ‘Rośliny trzeba dobrze nawozić, żeby rosły.’

Por. też: s’tyngja ‘nawóz’.

UNDER^|WOH adv.

w dni robocze: Wen dy dih wyłst myt mer trafa, to błȧjt jok der zynwytzuntag, bo underwoh bej’h ida tag yr at. ‘Jeśli chcesz się ze mną spotkać, to zostaje tylko weekend, bo w dni robocze jestem codziennie w pracy.’

DYHAM adv.

1. w domu: Dü ziöetst, do dy wyst zȧjn ym cwü dyham! ‘Mówiłeś / mówiłaś, że będziesz o drugiej w domu!’

2. (z →FU) z domu: Zej höt zih fu dyham güty manjyn gyłjyt. ‘Nauczyła się z domu dobrych manier.’

Używana też jest forma y dyham ‘w domu’.

Zob. też: → YN HAM

HOÜTCYTAG adv.

w dzisiejszych czasach, obecnie: S’ława ej hoütcytag ny pewnik. ‘Życie jest niepewne w dzisiejszych czasach.’

ENDŁIK adv., adj.

1. w końcu, nareszcie, wreszcie: Endłik bysty gykuma! ‘W końcu przyszedłeś!’;

2. posiadający koniec: S’ława ej endłik. ‘Życie ma koniec.’

KȦRLECT / KȦRŁECT adv.

w końcu, wreszcie: Zy śułda zih ȧ gancy woh ȧdiöh! Göt zȧj dank, kȧrłect köma zy uf ȧs. ‘Kłócili się przez cały tydzień! Dzięki Bogu, wreszcie się dogadali.’; Cyderjyśt kund yh jok cwencik minüta iba, nöhta dresik, nöhta fjycik, ȧn kȧrlect derkom yh cy ȧr śtund! ‘Najpierw mogłem ćwiczyć tylko 20 minut, potem 30, potem 40, a w końcu doszedłem do godziny!’

Y, ȦJN praep. (acc., dat.)

1. (dat.) w, na (miejsce, instytucja): Wjyr zȧjn ym kino. ‘Jesteśmy w kinie.’; Zej at yr śül. ‘Ona pracuje w szkole.’; Yhy ho mȧj gancy at ym laptop gyhot, ȧn imyd höt mer’ȧ gyśtöła! ‘Miałem / Miałam całą swoją pracę na laptopie, a ktoś mi go ukradł!’; Wi yhy duł wiöe, do’h łis dy śpangla cym krawatl ym fansterkiöb łejgja! S’kom ȧ ołaster gyfün ȧn zy höt zy wȧggynuma. ‘Jak głupi byłem / głupia byłam, że zostawiłem / zostawiłam spinki do krawata na parapecie! Przyleciała sroka i je zabrała.’; Endłik hot’ȧ s’pakła yn henda. ‘W końcu miał przesyłkę w rękach.’; Y dam amt toüyt ołys ȧ ywikkȧjt! ‘W tym urzędzie wszystko trwa wiecznie!’

2. (dat.) przyimek używany jako marker dopełnienia dalszego: Ziöe dos ym hjen. ‘Powiedz to panu.’; Har go dos yr müter. ‘Dał to matce.’; Yhy wa der śun nist ny ziöen, bo dy fercyłst inda ołys y den kolegja! ‘Już nic ci nie powiem, bo zawsze rozpowiadasz wszystko swoim kolegom!’; Uf zen gybürstag cygo s’Poülina cökela y oła yr klas. ‘Na urodziny Paulina rozdała wszystkim w klasie cukierki.’; O nȧ! Imyd höt ym Filip ȧ pülarys gyśtöła! ‘O nie! Ktoś ukradł Filipowi portfel!’; Ym Kryśü ys’s hyba kałd, mah s’fanster cü. ‘Krystynie chyba jest zimno, zamknij okno.’; Der śiłer go yn śülkyndyn hefa hoüzibnana. ‘Nauczyciel zadał uczniom dużo pracy domowej.’; Zej höt y dam kłopa łang cügyzan. ‘Ona długo przyglądała się temu mężczyźnie.’

Przyimek Y zawsze jest używany jako marker dopełnienia dalszego, jedynie z zaimkami osobowymi → YHY, → DÜ, → WJYR i → JYR oraz zaimkami → IMYD i → NIMYD jego użycie jest fakultatywne: Yhy ho di kistiöeryj (y) nimanda ny fercyłt. ‘Nikomu nie opowiedziałem / nie opowiedziałam tej historii.’; Ejs fercyłt dos ym Edek, ȧ (y) mjyr fercyłt dos s’Ircü. ‘Ona opowiedziała to Edwardowi / Edkowi, a mnie opowiedziała to Irena / Irka.’ W wypadku zaimków osobowych → HAR₁, → ZEJ₁, → EJS, → ZEJ₂ jest to kwestia akcentu logicznego: Ga’er dos. – Y wam? – Y jyr! ‘Daj to jej. – Komu? [No] jej!’; Ga jum dos. ‘Daj mu to.’ – ale: Y ejm ga’s. ‘Jemu to daj.’

Jedynie w pewnych kontekstach Y nie występuje z zaimkami, pełniącymi funkcję dopełnienia dalszego, głównie w utartych zwrotach, np. mjyr śȧjnt’s ‘wydaje mi się’ (→ ŚENN).

3. (acc.) do, w (kierunek lub cel): Har kom y dy hyt nȧj. ‘On wszedł do [czyjegoś] domu.’; Ȧ mantuł konsty y di omer gan. ‘Płaszcz możesz powiesić w tej szafie.’; Wyt dos ołys y dy walizk nȧjgejn? ‘Czy to wszystko wejdzie do walizki?’; Dy fadyn fługa y dy łöft. ‘Pierze poleciało w powietrze.’ (JG 2004); Der cug kom y dy śtot. ‘Pochód wszedł do miasta.’

4. (acc.) do (szkoły, pracy): Yhy gej y dy śül fum möntag bocȧm fretag, ȧzu wi mȧj ełdyn y dy at. ‘Chodzę do szkoły od poniedziałku do piątku, tak samo jak moi rodzice do pracy.’; Mȧj baba gejt y dy kjyh ida zuntag ȧn uf ida hȧltag. ‘Moja babcia chodzi do kościoła co niedziela i w każde święto.’

5. (dat.) w (o czasie): Dos wjytynbihła wiöe roüsgan ym jür cwetoüzyt fynfȧncwencik. ‘Ten słownik został wydany w 2025 roku.’; Ym zumer hon dy śülkyndyn ȧn dy śtüdanta frȧj. ‘W lecie uczniowie i studenci mają wolne.’; Fercȧj, oder yhy kon cün der yr mejtwoh ny kuma, bo’h ho cy fejł cy tün. ‘Wybacz, nie mogę przyjść do ciebie w środę, mam za dużo do roboty.’ – z godzinami używa się → YM₁.

6. (dat.) za (jak długo): Ok gej njynt ny, yhy ku y fynf minüta cyryk. ‘Tylko nigdzie nie idź , wracam za pięć minut.’; Dü wyst s’gancy giełd y drȧj woha krigja. ‘Dostaniesz całą sumę za trzy tygodnie.’; Yhy wa diöt zȧjn y ȧm mönda. ‘Będę tam za miesiąc.’

7. (dat.) określa sposób wykonania czynności: Der föks derśprung cym hoza y ȧm śprung ȧn y ȧm oügabłyk wiöe’ȧ śun y zen cyn. ‘Lis doskoczył do zająca jednym skokiem i w okamgnieniu zając już był w jego zębach.’; Har fercyłt yns di gyśiht yn oła klinikkȧjta. ‘Opowiedział nam tę historię ze wszelkimi szczegółami.’

8. (dat.) wyraża stan, w którym ktoś / coś się znajduje: S’möndła łaht, yh ym strah / Füng yh cy ȧdkłoüfa / Dy müter jiöet mih mytum śtrang / Zy kon mih ny derłoüfa. ‘Księżyc świeci, ja w strachu / Zaczęłam uciekać / Mama goni mnie powrozem / Nie może mnie dogonić.’ (fragment piosenki Mȧkja mȧj); Ym cün kon’ȧ mȧłȧjht-wos ȧjkuza, ȧ nöhta ys’s’um bang, do’ȧ zuwos höt gyziöet. ‘W gniewie można powiedzieć byle co, a później człowiekowi wstyd za to, że coś takiego powiedział.’

Por. też: y dam ‘... temu (o czasie)’: Dos pasjyt hefa jür y dam. ‘To stało się wiele lat temu.’; wejder ys ława kuma ‘powrócić do życia, odrodzić się’: Dy manx-śpröh wiöe yr andyn hełwt fum cwenciksta hundytjür bałd ganc gyśtiörwa, oder nöhta ej zy dank yr rewitalizacyj wejder ys ława kuma. ‘Język manx prawie zupełnie wymarł w drugiej połowie XX wieku, ale później powrócił do życia dzięki rewitalizacji.’

O sposobie łączenia poszczególnych form rodzajnika określonego z Y zob. → DER

Zob. też: → YM₁

^|EJWERHOÜPT(S) / EJWER^|HOÜPT(S) part.

w ogóle, w ogólności: Ejwerhoüpt y Wymysoü wün fejł zyty, wo zy handułta. ‘W ogóle w Wilamowicach było wielu takich, którzy handlowali.’

S’MYTAGS adv.

w południe: S’mytags łoüta zy inda. ‘W południe zawsze dzwonią (dzwonami).’

RȦHTS adv.

w prawo, po prawej: Rȧhts zater s’Kyngśłös. ‘Po prawej stronie widzą państwo Zamek Królewski.’

ZYST₂ conj.

w przeciwnym razie, inaczej: Dü müst inda maha dy hoüzibnana, zyst wysty błȧjn cyryk ȧn dy wyst hon śłȧhty nöta. ‘Zawsze musisz odrabiać pracę domową, inaczej zostaniesz w tyle i będziesz miał(a) złe oceny.’; Ym ława djef’ȧ zȧjn gydyłdik, zyst gejt’ȧ cygrund. ‘W życiu trzeba być cierpliwym, inaczej się zginie.’; Güt, do dy hotst mer gyziöet, do’h s’parabli zułd mytnama, zyst hetwer ganc nos gywast, ȧn ȧzu to komwer trojg yn ham cyryk. ‘Dobrze, że mi powiedziałeś / powiedziałaś, że powinienem był / powinnam była wziąć parasol, inaczej byśmy całkiem zmokli, a tak to wróciliśmy do domu sucho.’

ZYST₂ jest często używane z → BO: Trynkt jüh dan ty oüs, bo zyst wyt’ȧ kołd wada. ‘Niech pan / pani wypije tę herbatę, bo inaczej będzie zimna.’; Oder wen wer cyzoma kuma, müswer inda wymysiöeryś kuza, bo zyst fergaswer dos ganc. ‘Ale gdy się spotkamy, musimy zawsze mówić po wilamowsku, bo inaczej całkiem zapomnimy [jak się mówi].’

DYHYNDA adv.

w tyle, z tyłu, za czymś: Derföna ufum byłd zawer dy Mikyśy familyj, dyhynda ej dy śoün. ‘Z przodu na zdjęciu widzimy rodzinę Mików, a z tyłu jest stodoła.’

Zob. też: → HYNDA

HOJER adv.

w tym roku: Hojer ys’s wamer wi cyjür. ‘W tym roku jest cieplej niż rok temu.’

Inaczej można powiedzieć: y dam jür ‘w tym roku’, dos jür ‘w tym roku; ten rok’.

Zob. też: hojerik ‘tegoroczny’.

ȦHYNDER adv.

w tył, do tyłu, wstecz: Mytum drüżba kumt ȧhynder / Bo wer tanca wi der śynder ‘Chodźcie za drużbą (do tyłu) / Bo tańczymy jak diabli.’; Zy cin’ȧ ȧhynder. ‘Ciągną go do tyłu.’

ŁOKA v. (imp. sg. ŁOK, pl. ŁOKT; part. perf. GYŁOKT + hon)