Słownik

ŚŁȦJHJA v. (imp. sg. ŚŁȦJH, pl. ŚŁȦJHT; part. perf. GYŚŁYHJA + hon)

skradać się, przemykać: Yhy wa mih diöh dos fulk ȧzu śłȧjhja, do’ȧ mih ny zit. ‘Przemknę się przez ten tłum tak, żeby mnie nikt nie zobaczył.’

ŁOD s. f. (pl. ŁODA, dim. ŁODŁA)

1. skrzynia: Yhy ho hefa kłȧdyn yr łod łejgja, fylȧjht wyt zy imyd ȧmöł ocin. ‘W mojej skrzyni leży wiele ubrań, może je ktoś kiedyś założy.’

2. lada: Dy ferkiöeferyn cug fu under łod hefa śejny bynzeła. ‘Sprzedawczyni wyciągnęła spod lady wiele ładnych wstążek.’

Por. też: s’łodałejd ‘wieko skrzyni’.

Zob. też: → BȦJŁODŁA, → ŚÜFŁOD

KOSTA s. m. (pl. KOSTA, dim. KASTŁA)

1. skrzynia: Wos hösty y dam kosta? Oü fłȧk? ‘Co masz w tej skrzyni? Też stroje?’ – w tym znaczeniu używa się również → ŁOD, szczególnie gdy mowa o skrzyni wilamowskiej (posagowej i / lub na stroje).

2. pudło: Wun hösty s’kastła fu dan śüja? ‘Gdzie masz pudełko od tych butów?’; Yhy ho cwej kosta cy triöen, ȧłȧn ga’h mer ny röt – wysty mer myt ȧm hyłfa? ‘Mam dwa pudła do przeniesienia, sam nie dam sobie rady – pomożesz mi z jednym?’

3. (dim.) klatka: Babela, hösty nö ufer śtuw dos fyglkastła? Konsty my’ś gan? Bo’h wył ȧn knarek kiöefa. ‘Babciu, masz jeszcze na strychu tę klatkę na ptaki? Możesz mi ją dać? Bo chcę kupić kanarka.’

4. (dim.) kostka (np. cukru): Ga mer cwe kastła cöker. ‘Daj mi dwie kostki cukru.’

5. sześcian: Der kosta ej gyboüyt fu zȧhs fjyrekja. ‘Sześcian jest zbudowany z sześciu czworokątów.’

6. (dim.) kostka (do gry): Eta dü, wejf s’kastła! ‘To twoja kolej, rzuć kostką!’

7. (dim.) kostka brukowa: S’ej niby śejn, do zy hon ym centrum kastła gyłet, oder fur andyn zȧjt fjet’s zih diöt yta ny güt mytum oüta. ‘To może i ładnie, że położono w centrum kostkę, ale z drugiej stronę nie jeździ się tam teraz dobrze samochodem.’

Por. też: (s’müster) myta kastła ‘wzór w kratę’: Uf kliner hȧltag trügwer s’ymertihła myta grina kastła. ‘Na mniejsze święta nosiliśmy odziewaczkę w zieloną kratkę (dosł. ‘z zielonymi skrzynkami’).’

Zob. też: → OŚOÜKOSTA

FEJDUŁ s. f. (pl. FEJDUŁN, dim. FEJDEŁA / FEJDŁA)

skrzypce: Ufer fejduł konsty unȧ fejdułböga ny śpejła. ‘Na skrzypcach nie zagrasz bez smyczka.’

UWAGA: w odróżnieniu od języka polskiego wyraz FEJDUŁ jest używany w liczbie pojedynczej, gdy mowa jest o jednych skrzypcach.

Por. też: der fejdułböga ‘smyczek’.

FADERŚŁȦJSA s. n.

skubanie pierza (pierzowiec): Nöm faderśłȧjsa hota zy hefa möł oü müzik. ‘Po skubaniu pierza często organizowano muzykę (potańcówkę).’

Zob. też: → ŚŁȦJSA

ŚLYNĆKI s. m. (pl. ŚLYNĆKJA)

ślęczek (osoba nie zaproszona na wesele): Dy ślynćkja tüśa ny tanca, wȧł zy imyd fun friöedagest ny höt gybata. ‘Ślęczkom nie wolno było tańczyć, zanim nie zaprosił ich ktoś z gości weselnych.’

HJERIK s. m. (pl. HJERIKJA)

śledź: Der hjerik ej ȧner fun ym mȧsta gasa fyś y Pöłn ȧn Wymysoü. ‘Śledź jest jedną z najczęściej jadanych ryb w Polsce i Wilamowicach.’

BŁYND adj.

ślepy, niewidomy: Uf dy ałda jün ej’ȧ błynd gywiöda. ‘Na stare lata oślepł.’

ŚLIMOK s. m. (pl. ŚLIMOKA)

ślimak bez muszli: Dy ferwynćta ślimoka frasa dy fłanca nö hater owi dy śnȧkja. ‘Przeklęte ślimaki bez skorupy zżerają rośliny jeszcze bardziej niż ślimaki, które mają skorupę.’

Zob. też: → ŚNȦK

ŚNȦK s. f. (pl. ŚNȦKJA, dim. ŚNȦKŁA)

ślimak (taki, co ma skorupę): Dy śnȧkja śłepa jyr hoüzła inda ȧnöh. ‘Ślimaki zawsze wloką swoje domki za sobą.’

Por. też: śnȧkjagłot ‘śliski jak ślimak’.

Zob. też: → ŚLIMOK

ŚPJYC s. f. (pl. ŚPJYCA)

ślina: Śun dy śpjyc fyngt ȧ cjenproces o. ‘Już ślina zaczyna proces trawienia.’

Por. też: śpjyca ‘pluć’.

FŁOÜM s. f. (pl. FŁOÜMA, dim. FŁOÜMŁA)

1. śliwka (owoc): War höt dy oła fłoüma ufgasa? ‘Kto zjadł wszystkie śliwki?’

2. śliwa (drzewo): Imyd wyt mer hon dy fłoüm myt yht gyftikjum undergösa ȧn zy ej fertiörwa – jyr błytyn zȧjn ganc broün ȧn dyr. ‘Ktoś pewnie podlał mi śliwę czymś trującym i ona uschła – liście są całkiem brązowe i suche.’

TROÜ₁ / TROJ s. f. (pl. TROÜA / TROJA)

ślub: Uf dy troü wa’h gejn, oder uf dy friöed śun ny. ‘Na ślub pójdę, ale na wesele już nie.’; Cyr troj ho’h fjy mȧj kynftikjy bow zjyr ȧ tojer fyngjela gykoüft. ‘Z okazji ślubu kupiłem swojej przyszłej żonie bardzo drogi pierścionek.’

GÖT GYZȦNT JÜH interj.

smacznego: Yta kynwer asa, Göt gyzȧnt jüh! ‘Teraz możemy jeść, smacznego!’

Mimo że Göt gyzȧnt jüh dosłownie tłumaczy się jako ‘(niech) Bóg wam (po)błogosławi’, tego wyrażenia używa się nawet w zwrotach do jednej osoby.

ŚMAKHOFTIK adj., adv.

smaczny: Zu śmakhoftik wi mȧj babela koht ju nimyd ny! ‘Moja babcia gotuje najsmaczniej!’

ŚMEKJA v. (imp. sg. ŚMEK, pl. ŚMEKT; part. perf. GYŚMAKT + hon)

1. smakować: Śmekt’um dos? ‘Smakuje mu to?’

2. (s)próbować (o jedzeniu): Cyderjyśt müsty’s śmekja, ȧn ołdyśt nöhta załca. ‘Najpierw musisz spróbować, a dopiero potem solić.’

Zob. też: → KÖSTA, → PRIÖEBJYN

ŚMOLC s. m. (pl. ŚMOLCA)

smalec: Śmolc śmekt güt myt hamyśum brut ȧn myta ȧjgyzoüwyta ogürkja. ‘Smalec dobrze smakuje ze swojskim chlebem i kiszonymi ogórkami.’

ŚMJEN v. (imp. sg. ŚMJE, pl. ŚMJET; part. perf. GYŚMJET + hon)

smarować: Śmje der ȧ śnytła brut myt puter ȧn łe ufys ȧ płacła śynki, to wysty hon ȧ kanapka. ‘Posmaruj kromkę chleba masłem i połóż na nią plasterek szynki, to będziesz miał kanapkę.’

Por. też: myt oła zołwa gyśmjet zȧjn ‘być doświadczonym w wielu dziedzinach, posiadać różnorodne umiejętności’: Der Piöel ej myt oła zołwa gyśmjet, har gyt’um röt. ‘Paweł nie z jednego pieca chleb jadł, poradzi sobie.’

REJSA v. (imp. sg. REJS, pl. REJST; part. perf. GYREJST + hon)

1. (u)smażyć: Jyśter rejsta zy dy łyndarynd ufum roüm, ȧn nöhta łeta zy ufs wejtünikjy ȧn dos hułf uf ołys. ‘Dawniej smażono lipową korę na śmietanie, a później przykładano ją do bolącego miejsca i to pomagało na wszelkie dolegliwości.’; Wyłsty dy ȧjyn gyrejst oba gykoht? ‘Chcesz jajka sadzone czy gotowane?’

2. (na)moczyć, (z)rosić (tylko len): Dy gytrojgta fłahsśtengln rejsta zy ym woser ȧ piöer woha, wȧł zy zy roüsnöma ȧn ufs fȧld füta, do zy zuła wejder trojgja. ‘Wysuszone źdźbła lnu moczono w wodzie z kilka tygodni, zanim go wyjmowano i wieziono na pole do ponownego wyschnięcia.’

ŁAHA v. (imp. sg. ŁAH, pl. ŁAHT; part. perf. GYŁAHT + hon)

śmiać się: Ȧ kent ȧ duła fu zem łaha. ‘Głupiego poznasz po śmiechu jego.’; Wen dy łoüt łaha, wada dy gyzyhta gryhta śyner. ‘Gdy ludzie się śmieją, twarze od razu pięknieją.’; Der giöeta wiöe ȧzu śejn, s’wün diöt zyty śejny błimła, do s’wje zih der s’hac łaha dercün. ‘Ogródek był tak piękny, były takie piękne kwiaty, że aż się dobrze na sercu robi.’

KÜRȦŹ s. f., sg. tant.

śmiałość, odwaga: Mjyr fałt kürȧź, dos cy maha. ‘Mnie brakuje odwagi, żeby to zrobić.’

Por. też: kürȧź ‘śmiały, odważny’.

TJYŚA v. (imp. sg. TIÖE, pl. TJYŚT; part. perf. GYTÜŚT + hon)

śmieć, (od)ważyć się, powinien (czasownik modalny): Dy głoüwikja jüda ȧn muzułmana tjyśa kȧ śwȧjnfłȧś ny asa. ‘Wierzący żydzi i muzułmanie nie powinni jeść wieprzowiny.’; Yhy wa diöt śun kȧ möł mej ny gejn: yhy tüś ju diöt piöer möł ȧjtrata, ȧn zy hon mih jok oüsgyłaht. ‘Już nigdy tam nie pójdę: odważyłem się parę razy tam wstąpić i oni mnie tylko wyśmiali.’; Yh tiöe fu dam ȧni ny kuza. ‘Nie śmiem o tym nawet mówić.’

GYMYŁ s. n., sg. tant.

śmieci: Triöe s’gymył roüs, do’s uf dy hȧltag ny śtynkt. ‘Wynieś śmieci, żeby na święta nie cuchnęło.’

TUT₁ s. m., sg. tant.

śmierć: Mümy, wos mahter? – Yhy zyc hiöera ufȧ tut, ȧn’ȧ kymt ny. ‘Ciociu, co ciocia robi? – Siedzę i czekam na śmierć, a ona nie przychodzi.’

ŚTYNKNIK adj.

śmierdzący: Y dam śympa wiöe’s ȧzu śtynknik, do’h diöt ȧni ȧ sekund mejer ny kund oüshałda. ‘W tej toalecie tak śmierdziało, że nie mogłem / nie mogłam wytrzymać tam ani sekundy dłużej.’

ŚTYNKJA v. (imp. sg. ŚTYNK, pl. ŚTYNKT; part. perf. GYŚTUNKA + hon)

śmierdzieć: Dos ej kȧ wunder, do’s ufer wjytśoft śtynkt myt mejst. ‘Nie dziwota, że na gospodarstwie śmierdzi gnojem.’

ŚMJERGÜŚNIK s. m. (pl. ŚMJERGÜŚNIKJA)

śmierguśnik: Wen der wat jüh ȧzu mȧłȧjht wi ocin, water oüsśoün owi śmjergüśnikja. ‘Jeśli się ubierzecie byle jak, będziecie wyglądać jak śmierguśnicy.’

ŚMJERGÜST s. m. (pl. ŚMJERGÜSTA)

Śmiergust (tradycja związana z lanym poniedziałkiem): Ym Śmjyrgüst gingja jyśter zyty knȧht, wo zy śun hota ahca jür, ȧ yta gejn oü jyngjer büwa, oder zy hjyn ejer uf. ‘Kiedyś po śmierguście chodzili tacy kawalerowie, którzy mieli już 18 lat, a dzisiaj chodzą też młodsi chłopcy, ale za to też wcześniej przestają chodzić.’

ŁAHAWAT adj.

1. śmieszny, zabawny: Yhy zos mytum Nüśü ȧn mytum Mjeta ufer friöed cyzoma ȧn zy fercyłta zöfuł łahawaty gyśihta, do wer yns müsta dy boühja hałda. ‘Siedziałem z Anią i Marcinem na weselu i oni opowiadali tyle zabawnych historii, że musieliśmy się trzymać za brzuchy.’

2. śmieszne (ironicznie): Yhy hüt cü, wi zy kuzta, do dy wymysiöeryśy śpröh ej kȧ śpröh ny. Dos wiöe łahawat. ‘Słuchałem, jak oni mówili, że wilamowski nie jest językiem. To było śmieszne / żałosne.’

ROÜM s. m. (pl. RIÖEM dim. RIÖEMŁA)

śmietana, śmietanka: Der kȧfy ej güt, oder ȧ ziser roüm wje zih dergejn cy dam. ‘Kawa jest dobra, ale śmietanka by się do tego przydała.’

Por. też: der zisy roüm ‘śmietanka’, der zoüwer roüm ‘śmietana (kwaśna)’

ŚTANK s. m. (pl. ŚTENK)

smród: Gejwer weter, bo’h hałd y dam śtank ny oüs. ‘Chodźmy dalej, bo nie mogę wytrzymać w tym smrodzie.’

TROÜRIK adj., adv.

smutny: Ny bej troürik, ufs ander möł wyt’s der głyngja. ‘Nie bądź smutny / smutna, następnym razem dla ciebie wystarczy.’

MÜGJAASA s. n. (pl. MÜGJAASA)

śniadanie: Howerfłöka tejgja zjyr güt cym mügjaasa. ‘Płatki owsiane bardzo dobrze nadają się na śniadanie.’

Zob. też: → ASA₂

TRIÖEMA v. (imp. sg. TRIÖEM, pl. TRIÖEMT; part. perf. GYTROÜMT + hon)

1. śnić: Yhy troümt gestyn fu mer gycyłikja baba. ‘Śniłem wczoraj o swojej świętej pamięci babci.’

2. marzyć: S’triöemt zih mer ȧ ȧgja fjyrma. ‘Marzy mi się własna firma.’; Wen yh klin wiöe, troümt yh ind fu dam, do’h wa ȧ fojermon wada. ‘Gdy byłem mały / mała, zawsze marzyłem / marzyłam o tym, że będę strażakiem.’

Zob. też: → TROÜM

ŚNEJ s. m. (pl. (rzad.) ŚNEJA)

śnieg: Zȧjt gybata, ny hot frejwuł / Do wer dö śtejn undum gejwuł / Cy dam müswer nö nȧjtrata / Ym dos hytła śnej cy knata / S’mȧkja mytnama. ‘Prosimy was, nie miejcie pretensji / Że wam stoimy u szczytu domu / Do tego musimy jeszcze wejść / Wokół tego domku śnieg ugnieść / Dziewczynę wziąć ze sobą.’ (fragment pastorałki Zȧjt gybata); Der śnej fełt ȧn’ȧ błȧjt łejgja. ‘Śnieg pada i leży’; S’śnȧjt nö hater – ołys ej wȧjsüśik fum śnej gywiöda. ‘Śnieg pada jeszcze mocniej – wszystko stało się bielutkie od śniegu.’

Zob. też: → ŚNȦJN, → ŚNEJKŁOP

GIÖEW s. f. (pl. GIÖEWA, dim. GIÖEWŁA)

snop, snopek: Breng wjyr oüh hoüt dy giöewa / Nör śun ferenda an. ‘Przynosimy wam dzisiaj snopy / Po już skończonych żniwach.’

ŚNEJTÖWUŁ s. f. (pl. ŚNEJTÖWUŁN, dim. ŚNEJTÖWEŁA)

snowboard: Ufer śnejtöwuł cy fiöen dos müsty güt kyna ymfoła. ‘Żeby jeździć na snowboardzie, musisz umieć dobrze upadać.’

Zob. też: → ŚNEJ

ZYNWYT s. m. (pl. ZYNWYTA)

sobota: Fjesty ym zynwyt cyr müter? ‘Jedziesz w sobotę do matki?’

Por. też: der Usterzynwyt ‘Wielka Sobota’.

ZOFT s. m. (pl. ZOFTA, dim. ZOFTŁA)

sok: Trynksty ty myt cöker cy mytum zoft? ‘Pijesz herbatę z cukrem czy z sokiem?’; Yhy trynk ym łiwsta pomaranćazoft. ‘Najbardziej lubię pić sok pomarańczowy.’

Por. też: der sok ‘ts.’.

ZAŁC s. n. (pl. ZAŁCA)

sól: Jyśter łahta dy nökwyn fun djyfyn ymsrod, do dy Wymysiöejyn hon ufa fȧldyn załc gyzyt. ‘Dawniej sąsiedzi z okolicznych wiosek się śmiali, że Wilamowianie siali na polach sól.’; Ȧn Wymysiöejer, wo’ȧ handułt myt załc, hisa zy nöhta «der Załc-Winca», oder ȧ śrȧw zih Kuczmierczyk. ‘Pewnego Wilamowiana, który handlował solą, nazwano potem «Załc-Winca» (‘Słony Wincenty’), ale on pisał się (miał na nazwisko) Kuczmierczyk.’

ZAŁCA v. (imp. sg. ZAŁC, pl. ZAŁCT; part. perf. GYZAŁCA + hon)

(po)solić: Ny załc zöfuł, bo dy wyst dos ejwerzałca. ‘Nie sól tyle, bo przesolisz.’

ZÜS s. f. (pl. ZÜSA, dim. ZÜSŁA)

sos: Yhy as śwȧjnafłȧś ind myt züs, bo’s ej ȧzu mejer zoftik ȧn śmakhoftik. ‘Zawsze jem mięso wieprzowe z sosem, bo jest bardziej soczyste i smaczniejsze.’

FIHT s. f. (pl. FIHTA, dim. FIHTŁA)

sosna: Ufum hejwuł wühsa drȧj śejny fihta. ‘Na pagórku rosły trzy ładne sosny.’

Por. też: s’gyfihtik ‘las sosnowy’.

ŚUŁC s. m. (pl. ŚUŁCA)

sołtys: Der śułc reprezentjyt dy diöfłoüt. ‘Sołtys reprezentuje mieszkańców wsi.’

Por. też: der śołtys ‘ts.’.

ŚŁÖFA v. (imp. sg. ŚŁÖF, pl. ŚŁÖFT; part. perf. GYŚŁÖFA + hon)

spać: Gywys ys’s ȧ zyty łangśłöferyn owi yhy ȧn’s śłyft nö. ‘Pewnie ona jest takim śpiochem jak ja i jeszcze śpi.’; Śłöf, mȧj kyndła, fest / S’kuma fremdy gest. ‘Śpij, moje dzieciątko, mocno / Przychodzą obcy goście.’ (fragment piosenki Śłöf mȧj kyndła fest)

Por. też: śłöftrunka ‘senny’, zih oüsśłöfa ‘wyspać się’: Śłöf dih güt oüs! ‘Wyśpij się dobrze!’

FERBRIN v. (imp. sg. FERBRI, pl. FERBRIT; part. perf. FERBRANT + hon)

spalić (się), spłonąć: Jyśter, wen’s wiöe ju kȧ elektryśys ny, wün ufum krisboüm łihtła ȧn ny y ȧm ferbrant der krisboüm. ‘Dawniej, gdy nie było prądu, na choince były świeczki i niejednemu się choinka spaliła.’; Dy ołdy kjyh y Wymysoü ferbrant ym toüzyt noünhundyt zejwȧnfumfcikjer jür. ‘Stary kościół w Wilamowicach spłonął w 1957 roku.’

spalić (coś): Ȧ zuł kȧ ołdy papjyn ny ferbrin. ‘Nie należy palić starych papierów / dokumentów.’

UWAGA: z czasownikiem FERBRIN nie używa się ZIH.

Zob. też: → BRIN

ŚPEK^|TAKL s. m. (pl. ŚPEK^|TAKLN)

spektakl: Y Wymysoü maha zy śun zȧjt jün śpektakln yr wymysiöeryśa śpröh. ‘W Wilamowicach już od lat wystawia się spektakle w języku wilamowskim.’

ŚPYCIK adj.

spiczasty, ostro zakończony: Wen dy wjest ȧ bol myt yht śpycikjum śtusa, wyt zy cypłoca. ‘Jeśli uderzysz balonik czymś spiczastym, ten pęknie.’; Gat öbaht, dö zȧjn śpycikjy śtȧn! ‘Uwaga, są tu ostre kamienie!’

ZYNGJA v. (imp. sg. ZYNG, pl. ZYNGT; part. perf. GYZUNGA + hon)

(za)śpiewać: Der słöwik zyngt ȧzu śejn. ‘Słowik śpiewa tak pięknie.’; Zy zunga gestyn ȧzu głiöeśnje, do’ȧ hüt zy zyngja ym andyn end fur śtrös. ‘Śpiewali / Śpiewały wczoraj tak głośno, że było ich / je słychać na drugim końcu ulicy.’; Konsty fjyr yns yhta zyngja? ‘Możesz dla nas coś zaśpiewać?’

ZYNGJER s. m. (pl. ZYNGJYN)

śpiewak, piosenkarz: Gestyn wiöe’h ufum koncert fu ȧm zyngjer fu Ukrȧjin ȧn’ȧ hot ȧ zyty śejny śtym, do’h wa dos ni ny fergasa. ‘Wczoraj byłem / byłam na koncercie śpiewaka z Ukrainy i on miał tak piękny głos, że nigdy tego nie zapomnę.’

Por. też: dy zyngjeryn ‘śpiewaczka, piosenkarka’: S’Kliny-Hȧla ȧn s’Linküś-Ruzła dos wün cwü bykanty zyngjeryna y Wymysoü. ‘Elżbieta Matysiak (Mało Hala) i Rozalia Hanusz (Linkusiowo Rózka) były dwiema znanymi śpiewaczkami w Wilamowicach.’