Słownik

TROÜ₂ / TROJ adj., adv.

wierny, wiernie: Yh bej der ind troj gywast. ‘Byłem / byłam ci zawsze wierny / wierna.’

GYTYHT s. n. (pl. GYTYHTA, dim. GYTYHTŁA)

wiersz (utwór): Ny nok der Fliöera-Fliöera śrȧw gytyhta wymysiöeryś. ‘Nie tylko Florien Biesik pisał wiersze po wilamowsku.’

Zob. też: → TYHTA, → TYHTER

WERZ s. m. (pl. WERZA)

wiersz (linijka): Dy śiłeryn his yns can werza fu dam gytyht oüswendik łjyn. ‘Nauczycielka kazała nam się nauczyć dziesięciu linijek tego wiersza.’

BÜMȦŚIN s. f. (pl. BÜMȦŚINN, dim. BÜMȦŚINŁA)

wiertarka: Myter bümȧśin mü’ȧ ostriöeźnje ata, bo dos ej ju ȧ nybezpjećnik gycojg. ‘Z wiertarką należy się obchodzić ostrożnie, bo to niebezpieczne narzędzie.’

GŁOÜWIK adj.

wierzący: Dy głoüwikja kȧtöłyn, wen zy gejn y dy kjyh, kyna bȧjhta ȧn gejn cym byryhta. ‘Wierzący katolicy, gdy idą do kościoła, mogą się spowiadać i iść do komunii.’

Zob. też: → ONDEHTIK, → UNGŁOÜWIK

WȦJD s. f. (pl. WȦJDA, dim. WȦJDŁA)

wierzba: Dy śejny ołdy wȧjd ufum Rynk y Wymysoü ej ym 2024 jür gyfełt gywiöda. ‘Piękna stara wierzba na rynku w Wilamowicach została wycięta w 2024 roku.’

GŁIÖEN v. (imp. sg. GŁIÖE, pl. GŁIÖET; part. perf. GYGŁIÖET + hon)

1. wierzyć: Głiöesty jum? ‘Wierzysz mu?’; Głiöesty yn Göt? ‘Wierzysz w Boga?’

2. sądzić, uważać: Yhy głiöe, do di zah ej fejł tifer, owi wer śtüdjyn. ‘Sądzę, że sprawa jest znacznie głębsza, niż myślimy.’

DIÖF s. n. (pl. DJYFYN, dim. DJYFŁA)

wieś: Gük Wymysoü ej ȧ śtot, hȧst ȧ tȧl fönum «Mytułdiöf», bo Wymysoü wiöe ȧmöł ȧ diöf. ‘Mimo że Wilamowice są miastem, jedna dzielnica nazywa się «Mytułdiöf» (dosł. ‘Śródwsie’ – po polsku ta dzielnica nazywa się ‘Śródmieście’), bo Wilamowice były kiedyś wsią.’

WYNDIŚ adj.

wietrzny: Dy konst ju gejn myter drah śpejła, ok ga der öbaht, bo s’ej wyndiś. ‘Możesz iść się pobawić latawcem, tylko uważaj, bo wieje silny wiatr.’

ȦHKJENŁA s. n. (pl. ȦHKJENŁA)

wiewiórka: Dy ȧhkjenła kłoün ołylȧ nys ufȧ wynter uf. ‘Wiewiórki zbierają rozmaite orzechy na zimę.’

TÜM s. m. (pl. TJYM, dim. TJYMŁA)

wieża: Der tüm fu wymysiöejer kjyh ej cwejȧnzymfcik metyn huh. ‘Wieża kościoła wilamowskiego ma 72 metry wysokości.’; Der Prȧjz-Jüza höt uf zer śtekikja hyt ȧ śejn tjymła mytum wymysiöejer wapyn ufgyśtełt. ‘Józef Nikiel postawił na swojej kamienicy piękną wieżyczkę z herbem Wilamowic’.

GYFENGNIS s. n. (pl. GYFENGNISA)

więzienie: Har kymt fum / oüzum gyfengnis y piöer tag roüs. ‘On wyjdzie z więzienia za kilka dni.’

Zob. też: → REST

PIKUS s. m. (pl. PIKUSA)

więzienie, areszt: Nöm krig nöma zy mih yn pikus fjyr dos, do wer kuzta wymysiöeryś. ‘Po wojnie wzięto mnie do więzienia za to, że rozmawialiśmy po wilamowsku.’

Zob. też: → REST

REST s. m. (pl. RESTA, dim. RESTŁA)

1. więzienie: Der nökwer zyct ym rest drȧj jür. ‘Sąsiad siedzi w więzieniu trzy lata.’

2. więzień: Ȧ rest ej oüzum pikus ȧdkłoüfa: dy śandan zihja’ȧ yr ganca śtot. ‘Więzień uciekł z więzienia: policja szuka go w całym mieście.’

Zob. też: → PIKUS

HȦLIKÖWYT s. m., sg. tant.

Wigilia Bożego Narodzenia: Tradycyjnik asa dy Wymysiöejyn ufȧ Hȧliköwyt noünlȧ asa. Dy wihtiksta zȧjn kłejzła myt hung, fyśzoüwyś, pjyćkjazüp, kroüt myt awys ȧn oü der fejś. ‘Tradycyjnie Wilamowianie jedzą w Wigilię Bożego Narodzenia dziewięć potraw. Najważniejsze to kluski z miodem, żur z ryby, zupa z pieczek (suszonych owoców), kapusta z grochem oraz ryba.’

NES s. f. (pl. NESA)

wilgotność, wilgoć: Gywys fu dar nes krigt yh s’rymȧtyśy. ‘Pewnie z tej wilgoci dostałem reumatyzmu.’

Zob. też: → NOS

FOÜHT adj.

wilgotny: Nöm rȧn ej dy łöft foüht. ‘Po deszczu powietrze jest wilgotne.’

WUF / WÜF s. m. (pl. WUF / WÜF, dim. WUFYLA)

wilk: Y ynzer kümin hoüłt s’öwyts der wynd wi ym puś der wuf. ‘Wieczorem w naszym kominie wiatr wyje jak wilk w lesie.’ (MH 1930)

ŚYŁIK adj.

winny: Har ej mer nö ȧ hundyt złoty śyłik. ‘On jest mi winien jeszcze sto złotych.’; Wos keksty uf mih, wen yh bej nist ny śyłik? ‘Czemu na mnie krzyczysz, kiedy niczemu nie jestem winien?’

Por. też: unśyłik ‘niewinny’: Dy kłymyst dih, wi dy ander łoüt bejz zȧjn, ȧ cy byst dü ȧzu unśyłik? ‘Żalisz się, jacy inni są źli, a czy sam jesteś taki niewinny?’

WȦJN s. m. (pl. WȦJN, dim. WȦJNŁA)

wino: Der Prȧjz-Jüza handułt myta wełśa wȧjn śun fjym jyśta krig. ‘Józef Nikiel (Prȧjz) handlował włoskimi winami już przed I wojną światową.’

WȦJNTROÜB / WȦJNBJER s. f. (pl. WȦJNBJER)

winogrono: Der zoft fu wȧjnbjer ej ȧzu zis, do’h’ȧ müst cywasyn. ‘Sok winogronowy jest taki słodki, że muszę go rozrzedzić wodą.’

FJYWYT s. m. (pl. FJYWYTA)

wiosna: Der fjywyt dos ej s’jyśty jürfjytuł. ‘Wiosna to pierwsza pora roku.’

HENGJA v. (imp. sg. HENG, pl. HENGT; part. perf. GYHAGA + hon)

1. wisieć: Dy rȧjfa bjyn hengja ufa gynȧgta est. ‘Dojrzałe gruszki wiszą na zgiętych gałęziach.’

2. powiesić, wieszać: Ȧ mantuł konsty diöt ufer hengjerȧj hengja. ‘Płaszcz możesz powiesić tam na wieszaku.’

KJYŚ s. f. (pl. KJYŚA, dim. KJYŚŁA)

wiśnia, czereśnia: Oüz kyndyn gingwer cyn nökwyn uf dy kjyśa – miöehysmöł hower zy yms derłiöetnys ny gyfret. ‘Jako dzieci chodziliśmy do sąsiadów na czereśnie – czasami nie pytając ich o pozwolenie.’

Por. też: dy zoüwerkjyś ‘wiśnia’, dy śpjelikkjyś ‘czereśnia’.

SKIÖEKUMA v. (imp. sg. SKIÖEKUM, pl. SKIÖEKUMT; part. perf. SKIÖEKUMA + hon)

witać: Wjyr wełda jüh hacagan skiöekuma y ynzer śtot! ‘Chcielibyśmy państwa serdecznie przywitać w naszym mieście!’; Wen mȧ y Wymysoü nȧjfjet, wjyd mȧ skiöekuma fu ȧr töwuł yr wymysiöeryśa ȧn yr pönyśa śpröh. ‘Kiedy się wjeżdża do Wilamowic, jest się witanym przez tablicę po wilamowsku i po polsku.’

Zob. też: → SKÖEKUMT

RȦJNKUMA v. (imp. sg. KU(M) RȦJN, pl. KUMT RȦJN; part. perf. RȦJN(GY)KUMA + zȧjn)

wkroczyć, wkraczać (o wojsku): Wi dy Rüsa rȧjnköma, to mahta zy, wo zy wułda, ȧ wjyr müsta yns hejnłen. ‘Gdy wkroczyli Rosjanie, to robili, co tylko chcieli, a my musieliśmy się chować.’

Zob. też: → KUMA

WNJEBOWSTOMPJYNJE s. n., sg. tant.

Wniebowstąpienie: Wnjebowstompjynje dos ej dar hȧltag, wo ej inda fjycik tag nö Ustyn. ‘Wniebowstąpienie to święto, które przypada zawsze 40 dni po Wielkanocy.’

ENKLTOHTER s. f. (pl. ENKLTEHTYN, dim. ENKLTEHTELA)

wnuczka: Y piöer mönda wa’h hon ȧ ander enkltohter. ‘Za kilka miesięcy będę miała drugą wnuczkę.’

Zob. też: → WNÜĆKA

ENKJEŁA s. n. (pl. ENKJEŁA)

wnuczka: Mȧj enkjeła dos zȧjn mȧj engjeła. ‘Moje wnuczki to moje aniołki.’

WNÜĆKA s. f. (pl. WNÜĆKJA)

wnuczka: Yhy za mȧj wnüćka zjyr zełda, bo ejs wönt y Win. ‘Bardzo rzadko widuję swoją wnuczkę, bo ona mieszka w Wiedniu.’

Zob. też: → ENKLTOHTER

WNÜK s. m. (pl. WNÜK(J)A)

wnuk: Der wnük wyt hon dos jür ahca jür, yh wa müsa wejder gejn ufȧ bol. ‘Wnuk ukończy w tym roku osiemnaście lat, znów będę musiał / musiała iść na imprezę.’

Zob. też: → ENKLZUN

ENKLZUN s. m. (pl. ENKLZYN, dim. ENKLZYNŁA)

wnuk: Yhy wȧ nist ny, wen mȧj enklzyn zȧjn zu grus ufgywahsa! ‘Nie wiem, kiedy moi wnukowie tak wyrośli!’

Zob. też: → WNÜK

ENKLKYNDYN s. pl. tant.

wnuki: Mȧj kyndyn brengja mer hefa möł dy enklkyndyn, ȧzu ho’h bałd ida tag cy tün. ‘Moje dzieci często przyprowadzają mi wnuki, więc prawie każdego dnia jestem zajęta.’

Zob. też: → WNÜK(J)A

WNÜK(J)A s. f., pl. tant.

wnuki, wnukowie: Bej fruł, do dy wnüka dih kuma byzihja ȧn zy fercyła der, wo zy śpjyn, wi’s’ȧ gejt ȧn wo zy yr wełt hon gyzan. ‘Ciesz się, że wnuki przychodzą cię odwiedzać i opowiadają ci, co czują, co u nich nowego i co widziały w świecie.’

Zob. też: → ENKLKYNDYN

WOSER s. n. (pl. WASYN)

1. woda: Fun śejna grusa gybjygja / fłoüst ȧ kwał fryś ȧn kałd. / War dos woser wyt trynkja, / błȧjt jung ȧn nymer ołd. ‘Z pięknych wielkich gór płynie źródło świeże i czyste. / Kto tej wody wypije / będzie młody i nigdy się nie zestarzeje.’ (JG 2004); Yhy cjyn ju myt woser ny, yhy woś mih ida tag. ‘Żyję w zgodzie z wodą (tj. ‘nie mam nic przeciwko wodzie’), myję się codziennie.’

2. ciek wodny, potok: Y Büldiöf fłoüst s’Büldiöfer woser. ‘W Bulowicach (wieś w gminie Kęty) płynie potok Bulówka.’

Por. też: s’rȧnwoser ‘deszczówka’, s’trynkwoser ‘woda pitna’.

BRANTWȦJN s. m. (pl. BRANTWȦJNA, dim. BRANTWȦJNŁA)

1. wódka: Der Frana höt ȧłȧn ȧ gancy fłoś brantwȧjn ufgyłopyt ȧn yta śłyft’ȧ ufer kanap. ‘Franek sam wyżłopał całą butelkę wódki i teraz śpi na kanapie.’

2. nalewka: Ider łöwt men brantwȧjn fum ȧlojz. ‘Każdy chwali moją nalewkę z aloesu.’

3. alkohol: Yhy wȧ nist, op dos ej nö ȧ zoft, oba śun ȧ brantwȧjn ej gywiöda. ‘Nie wiem, czy to jeszcze sok, czy już zrobił się z tego alkohol.’

WOJEWOD s. m. (pl. WOJEWODA)

wojewoda: Göt zȧjn dank höt der wojewod dy duły uhwał ufgyhemt. ‘Dzięki Bogu wojewoda uchylił tę głupią uchwałę.’

WOJEWÜTŚOFT s. f. (pl. WOJEWÜTŚOFTA)

województwo: Zȧjpyś ej yta yr śłyzyśa wojewütśoft, gük’ȧ łȧjt y Klinpöłn. ‘Żywiec znajduje się teraz w województwie śląskim, mimo że leży w Małopolsce.’

KRIG s. m. (pl. KRIG, dat. pl. KRIGJA)

wojna: Der krig ej śrȧklik – ok do wer kȧn krig mej ny hon! ‘Wojna jest okropna – żebyśmy tylko nie mieli / nie miały więcej wojny!’

Por. też: undum krig ‘podczas wojny, w czasie wojny’: Mȧjner höt zih undum krig hejngyłet, do’ȧ ny müst gejn cyn drowa. ‘Mój mąż chował się podczas wojny, żeby nie musieć iść do wojska.’; ym krig ‘na wojnie’: Har ging ym andyn wełtkrig cygrund. ‘On poległ na II wojnie światowej.’; krig fjyn ‘prowadzić wojnę’.

DROWA s. pl. tant.

wojsko: Mȧj foter wiöe byn drowa śun ym wełtkrig, ȧn nöhta nöma zy’ȧ cyn doüća drowa. ‘Mój ojciec był w wojsku już podczas I wojny światowej, a potem wzięto go do Wehrmachtu.’

FÜT₁ s. m. (pl. FÜTA)

wójt: Hoüt wan zy ȧn noüa füt wyła. ‘Dzisiaj będzie wybierany nowy wójt.’; Y Wymysoü ej kȧ füt ny, ok ȧ bjygjamȧster, bo dos ej ȧ kliny śtot. ‘W Wilamowicach nie ma wójta, tylko burmistrz, bo to małe miasto.’

YM₁ praep. (acc.)

1. wokół, dookoła: Der kjyhüf hȧst ȧzu, bo zy bygrüwa jyśter dy tuta ym dy kjyh. ‘«Kjyhüf» (‘cmentarz’) ma taką nazwę, dlatego że zmarłych dawniej chowano wokół kościoła («kjyh»).’; Zy łet ȧ śal ymȧ hołc. ‘Owinęła szal wokół szyi.’; No do genz hitwer dö ym dy śtrös, do zy wȧda śejn. ‘No to gęsi wypasaliśmy przy drodze, żeby się dobrze (wy)pasły.’

2. o (o czasie): Wjyr zan yns mün ym can. ‘Widzimy się jutro o dziesiątej.’; Konsty kuma ym hołp cwü? ‘Możesz przyjść o pierwszej trzydzieści / o trzynastej trzydzieści?’; Wos pasjyt ym drȧj? ‘Co się stało o trzeciej / o piętnastej?’

3. o (kogo / co), wprowadza dopełnienie: Müter, foter, yh wył’üh byta yms błogosławjyństwo. ‘Matko, ojcze, chcę was prosić o błogosławieństwo.’; Wen’ȧ wył yr śül ȧn bol organizjyn, djef’ȧ ȧ śüldirektor yms derłiöetnys byta. ‘Jeśli ktoś chce zorganizować imprezę w szkole, trzeba poprosić dyrektora o pozwolenie.’; S’ej mer łȧd ymȧ, fjy dy wür. ‘Żal mi go, naprawdę.’; Wen dy höst ȧ mjerśwȧjnła, müsty dih ymys güt kymyn, ȧzu wi ym idys hoüzfi. ‘Jeśli masz świnkę morską, musisz o nią dbać, podobnie jak o każde inne zwierzę domowe.’

4. o (pomylić się o): Har höt zih gyjert ym fynf złoty. ‘Pomylił się o pięć złotych.’; Ȧ höt zih ym drȧj hyta ferjert ȧn’ȧ kom cy mem nökwer. ‘Pomylił się o trzy domy i trafił do mojego sąsiada.’

5. po (różnych punktach): Et cy Wȧjnahta ej dö ȧ zyta / Do wer gejn mytum śtam ym dy hyta. ‘Teraz na Boże Narodzenie jest taki zwyczaj / Że chodzimy z gwiazdą po domach.’ (fragment kolędy Et cy Wȧjnahta)

Na temat sposobu, w jaki poszczególne formy rodzajnika określonego łączą się z UF zob. → DER.

YM funkcjonuje też jako przedrostek – zarówno nierozdzielny, jak i rozdzielny (ym-) – nadający czasownikom różne znaczenia, dotyczące przede wszystkim ruchu wokół, dookoła, w tym obracania (się), przewracania, zmiany kierunku itp.; por. np.: ym^|fiöen ‘objechać (np. przeszkodę na drodze)’, ^|ymfoła ‘upaść, przewrócić się’, ym^|growa ‘okopać, opasać rowem’, ^|ymśoün zih ‘oglądać się, obejrzeć się’, ^|ymbrȧh(j)a ‘przełamać, złamać’, ^|ymdryn ‘okręcić, obrócić, zawrócić’, ym^|fanga ‘objąć, obejmować’, ^|ymhaka ‘przekopać, przekopywać; karczować’, ym^|haka ‘okopać motyką’.

YM występuje również jako partykuła, tworząca stopień najwyższy przymiotników i przysłówków, por. śejn ‘pięknie’ > ym śynsta ‘najpiękniej’. W wypadku dłuższych przymiotników łączy się z mȧsta (→ MEJER): underśydłik ‘różny, różnorodny’ > ym mȧsta underśydłik ‘najbardziej różnorodny’.

Zob. też: → YMȦ

WYŁA₁ s. m. (pl. WYŁA, acc. / dat. sg. WYŁN)

wola: Ynzer foter, wo dy byst ym hymuł, hȧlik ej Dȧj noma, Dȧj krüland zuł kuma, Dȧj wyła zo zȧjn wi ym hymuł, zu ufer Ad. ‘Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje, przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja jako w niebie, tak i na Ziemi.’ (fragment modlitwy Ynzer Foter ‘Ojcze nasz’)

UWAGA: w odróżnieniu od WYŁA₂, wyraz WYŁA₁ wymawiany jest z krótką samogłoską y.

Por. też: der łecty wyła ‘testament, ostatnia wola’: Wegjam łecta wyłn fu mem foter ho’h zȧj hołwy fermygja gykrigt. ‘Zgodnie z ostatnią wolą mojego ojca dostałem połowę jego majątku.’

FRȦJHȦJT s. f. (pl. FRȦJHȦJTA)

wolność: Ony frȧjhȧjt ej kȧ demokracyj ny. ‘Bez wolności nie ma demokracji

FRȦJYT s. f. (pl. FRȦJYTA)

1. wolność: Yhy ho ym ława jok zöfuł frȧjyt gyhot, do’h ym end ćerwjyc śrȧw dy łecty matürprifnan ȧn bocym ofang paźdźjernik hot yh dy wakanc fjym śtüdjyn. ‘Miałem w życiu tylko tyle wolności, że w końcu czerwca napisałem ostatni egzamin maturalny i do początku października miałem wakacje przed studiami.’

2. zaloty, randka: Jyśter, wen ȧ knȧht wułd gejn uf dy frȧjyt, to nom’ȧ inda ȧ kolega myt. ‘Kiedyś, jak kawaler chciał iść na zaloty, to zawsze brał ze sobą kolegę.’; Dy frȧjyta fun aplikacyja kyna zȧjn zjyr interesantyś, oder oü zjyr nybezpjećnik. ‘Randki z aplikacji mogą być bardzo ciekawe, ale też bardzo niebezpieczne.’

FRȦJ adj., adv.

wolny: Bej’h endłik frȧj! ‘W końcu jestem wolny!’; Der śympa ej frȧj, konsty diöt gejn. ‘Toaleta jest wolna, możesz tam iść.’

Zob. też: → FRȦJŁÖN

ŁUZ adj.

1. wolny, nieprzywiązany: Dar łuzy hund ej łuz, hałd’ȧ fu mjyr o! ‘Ten groźny pies nie jest na smyczy, trzymajcie go z dala ode mnie!’

2. groźny, zły: Yh ho’ȧ byłȧjdikt, et ej’ȧ łuz. ‘Obraziłem go, teraz jest zły.’

ZAK s. m. (pl. ZEK, dat. pl. ZEKJA, dim. ZȦKLA)

1. wór, worek: Der ryk tüt mer ȧzu wej diöh dos, do’h zyty śwjery zek müst triöen. ‘Plecy bardzo mnie bolą, dlatego że musiałam nosić takie ciężkie worki.’

2. (dim.) torebka (herbaty): Wen dy ny wyłst, do der ty cy śiöef ej, ci der s’zȧkla gryhta roüs. ‘Jeśli nie chcesz, żeby herbata była za mocna, wyciągnij szybko torebkę.’

BOÜTUŁ s. m. (pl. BOÜTUŁN, dim. BOÜTEŁA)

worek, sakiewka: Dos ej ȧzu uf dar łiwa wełt: ȧner höt ȧ boütuł, der ander höt s’giełd. ‘Tak to już jest na tym miłym świecie: jeden ma sakiewkę, drugi ma pieniądze.’ (powiedzenie – HM, 1930)

Por. też: der błözboütuł ‘miech’.

WIÖEN s. m. (pl. WȦN, dim. WȦNŁA)

wóz: Jyśter fün dy Wymysiöejyn uf Win myta wȧn – ȧn dos toüyt drȧj woha. ‘Dawniej Wilamowianie jeździli wozami do Wiednia – i to trwało trzy tygodnie.’

Zob. też: → WȦNŁA