Słownik

WAŚ^|TAT s. m. (pl. WAŚ^|TATA, dim. WAŚ^|TATŁA)

1. warsztat (pomieszczenie): Mȧj foter at ym oütawaśtat. ‘Mój ojciec pracuje w warsztacie samochodowym.’

2. warsztat tkacki: Jyśter hota hefa Wymysiöejyn dyham ȧn waśtat ȧn zy wjykta uf dam waśtat łȧjmyt. ‘Dawniej wielu Wilamowian miało w domu warsztat [tkacki] i tkało na tym warsztacie płótno.’ – w tym znaczeniu częściej używa się wyrazu s’gyśteł.

3. warsztat (kurs): Ynzer uniwersytet organizjyt inda hefa waśtata. ‘Nasz uniwersytet zawsze organizuje wiele warsztatów.’

WAT₁ adj., adv.

wart, wartościowy, warto: S’ej wat rymcyrȧza, fur wełt ymsrod cy derfiöen, ȧ ny nok ym ȧgja krigla cy zoüwyn. ‘Warto podróżować, żeby dowiedzieć się o świecie dokoła, a nie tylko kisić się we własnej bańce.’; Dos retrooüta ej wat ȧ ganc fermygja! ‘Ten samochód retro jest wart cały majątek!’; Zy ziöen, do wȧł’ȧ śtiörw, to ferbrit’ȧ zȧj oły waty papjyn ȧn s’gancy gyśpiöety giełd. ‘Mówią, że zanim zmarł, spalił wszystkie wartościowe dokumenty i wszystkie uzbierane pieniądze.’; Ys Wymysiöejer Müzeum cy gejn ȧn dy oüsśtełnan ocyśoün, dos ej wos wat! ‘Przejść się do Muzeum Kultury Wilamowskiej i obejrzeć wystawę, warto to zrobić!’

WAT₂ s. m. (pl. WATA)

wartość: S’ej śwjer zih cy derkuza, wen dy łoüt hon ny dinymłikja wata, oder s’ej ny unmejgłik. ‘Trudno się dogadać, jeśli ma się różne wartości, ale to nie jest niemożliwe.’; Ym müzeum kon’ȧ miöehysmöł zan eksponata fum grusa wat. ‘W muzeum można nieraz zobaczyć eksponaty o wielkiej wartości.’

BROÜN₁ v. (imp. sg. BROÜ, pl. BROÜT; part. perf. GYBROÜT + hon)

1. warzyć piwo: Ym broühoüz broüt mȧ bjyr. ‘W browarze warzy się piwo.’

2. parzyć (herbatę, kawę): Ȧ grina ty djef’ȧ cy łang ny broün, bo’ȧ wjyd byter. ‘Zielonej herbaty nie należy za długo parzyć, bo robi się gorzka.’

Por. też: ȧjbroün ‘nawarzyć (piwa)’ – często używane w przenośni: Müsty der yta zoüwer gan röt myt dam, wo dy höst ȧjgybroüt. ‘Musisz teraz sobie sam dać radę z tym, co nawarzyłeś.’

GRINCȦJK s. n. (pl. GRINCȦJK).

warzywa: S’wihtiksty grincȧjk, dos zȧjn arpułn. ‘Najważniejsze warzywo to ziemniaki.’; Fryś grincȧjk kiöefsty yta bałd y idum gyweł. ‘Świeże warzywa kupisz teraz prawie w każdym sklepie.’

ŚNOÜCER s. m. (pl. ŚNOÜCYN, dim. ŚNOÜCELA)

wąs: Yta, yta kymt’ȧ / Mytum śnoücer dryt’ȧ / Wen’ȧ wył cym mȧkja gejn / Mü’ȧ mytum śnoücer dryn. ‘Teraz, teraz idzie / Wąsem kręci / Kiedy chce iść do dziewczyny / Musi kręcić wąsem.’ (fragment piosenki Yta, yta kymt’ȧ);

Zob. też: → ŚNÜRBIÖET

ŚNÜRBIÖET s. m. (pl. ŚNÜRBAT, dim. ŚNÜRBATŁA)

wąs: Ym listopad hjyn hefa kłopa uf, dy śnürbat cy śjyn, do dy ander kłopa fur profilaktyk fum prostatkrawys ny zuła fergasa. ‘W listopadzie wielu mężczyzn przestaje golić wąsy, żeby inni mężczyźni nie zapomnieli o profilaktyce raka prostaty.’

Zob. też: → ŚNOÜCER

ŚMOŁ adj., adv. (ŚMAŁER / ŚMYŁER, ŚMAŁST- / ŚMYŁST-)

wąski: Zy ȧdkłüfa diöh dy Donau, diöt, wo zy ym śmyłsta ej. ‘Uciekli przez Dunaj, tam, gdzie ten jest najwęższy.’; Kynter mer dos rykla śmałer maha? ‘Może mi pan / pani zwęzić tę sukienkę?’

Por. też: śmolüśik ‘węziutki’.

OJER pron.

1. wasz (zaimek dzierżawczy): Śłöf mȧj kyndła, śłöf / S’wȧt ym gatła ȧ śöf / Ojyś myt fjyr wȧjsa fisła / Brengja’m kyndła epułn, nysła. ‘Śpij moje dzieciątko, śpij / Pasie się w ogródku owca / Wasza z czterema białymi nóżkami / Przynoszą dzieciątku jabłka, orzechy.’ (fragment piosenki Śłöf, mȧj kyndła, śłöf); Yhy ho hoüt s’nahts ȧn łiöeś gyzan y ojum giöeta. ‘Widziałem dziś w nocy łosia w waszym ogrodzie / ogródku.’; Fercȧjt, yhy ken ojyn noma ny. ‘Przepraszam, nie znam pana / pani imienia.’; Wi hon zih ojer kyndyn? ‘Jak mają się państwa / wasze dzieci?’

2. (tylko w formie pron.) mąż (m.) lub żona (f.): Ȧ wos ej dar ojer hoüt ȧzu ȧmałik? ‘A czemu to ten pani (mąż) dziś taki powolny / spowolniony?’

Formy zaimka OJER używane w funkcji przydawki prawie nie różnią się od form używanych w funkcji orzecznika. Jedyną różnicą jest forma OJYŚ, pojawiająca się w mianowniku (nom.) i bierniku (acc.) rodzaju nijakiego (n.). Forma ta używana bywa niezależnie od rodzaju czy liczby w funkcji orzeczenia imiennego, kiedy odnosi się do zwierząt czy przedmiotów: Di ki zȧjn ojyś. ‘Te krowy są wasze.’; Di hyt ej ojyś. ‘Ten dom jest wasz.’; Dos ołys ej ojyś. ‘To wszystko jest wasze.’

WAT₃ s. f. (pl. WATA, dim. WATŁA)

wata: Dy kacabȧjka ȧn dy ibercijyn zȧjn myt wat gyfütyt, do zy güt wjema ym wynter. ‘Kacabajki (element stroju wilamowskiego) i ibercijery (rodzaj płaszcza) są wypełnione watą, żeby dobrze grzały zimą.’

UWAGA: wyraz WAT₃ jest wymawiany krótko – w odróżnieniu do WAT₁ i WAT₂.

CWȦJWUŁN v. (imp. sg. CWȦJWUŁ, pl. CWȦJWUŁT; part. perf. GYCWȦJWUŁT + hon)

wątpić: Yh cwȧjwuł ny, do s’gyśenk wyt’um gyfoła. ‘Nie wątpię, że prezent mu się spodoba.’

Por. też: bycwȧjwułn (+ acc.) ‘wątpić w coś’: Yh bycwȧjwuł dos oder ny! ‘Ależ w to nie wątpię!’

ŁAWER s. f. (pl. ŁAWYN)

wątroba: Kȧfy trynk yh ny, fum kȧfy tüt mer dy ławer wej. ‘Kawy nie pijam, po kawie boli mnie wątroba.’

YTER s. f. (pl. YTYN, dim. YTELA)

wąż (zwierzę): Wen dy gejst mytum hund ufs fȧld śpacjyn, to gej der öbaht, bo dy ytyn zȧjn. ‘Gdy idziesz na spacer z psem na pole, to uważaj, bo są [tam] węże.’

ŚŁOÜH s. m. (pl. ŚŁOÜH)

wąż (gumowy), szlauch: Dy pump pumpt s’bünwoser gryhta yn śłoüh. ‘Pompa pompuje wodę ze studni wprost do węża (ogrodowego).’

WIHTIK adj., adv.

ważny, istotny: S’ej wihtik fu ełder łoüt yr nökśoft ny cy fergasa. ‘Ważne, aby nie zapominać o osobach starszych z sąsiedztwa.’; Ny medytjy fu zystwos, dy wihtiksty zah yta dos ej gyłyklik yn ham cy kuma. ‘Nie myśl o niczym innym, najważniejsze teraz to szczęśliwie wrócić do domu.’

WȦLGJER s. m. (pl. WȦLGJYN, dim. WȦLGJELA)

wałek, walec: Ȧ tȧg uf dy pizza kon mȧ mytum wȧlgjer welgjyn, gük tradycyjnik maht zih dos myta henda. ‘Ciasto na pizzę można rozwałkować wałkiem, choć tradycyjnie robi się to ręcznie.’

GIÖE adv.

wcale, całkiem, zupełnie, w ogóle: Yhy kon dos giöe ny ferśtejn. ‘W ogóle nie mogę tego zrozumieć.’; Nö ȧ jür y dam wiöe’ȧ ȧ zyter güter büw, ȧ yta łjyt’ȧ zih ȧni giöe ny. ‘Jeszcze rok temu był takim dobrym chłopcem, a teraz się wcale nie uczy.’

NȦJKUMA v. (imp. sg. KU(M) NȦJ, pl. KUMT NȦJ; part. perf. NȦJ(GY)KUMA + zȧjn)

wchodzić, wejść do środka: Kumtźe, büwa, nȧj. ‘Chodźcie, chłopcy, do środka.’; Zej śtejn hesa ȧn zy weła ny nȧjkuma. ‘Oni stoją na zewnątrz i nie chcą wejść.’

Często używanym wyrażeniem jest ku nȧj ‘wejdź, wchodź’, będące zaproszeniem do domu.

Zob. też: → KUMA

RYŚ adj., adv. (EJ / EJER, EJST-)

wcześnie: War ryś ufśtejt ȧn śpöt łet zih nejder, dar kon s’felüny bałd derwyśa wejder. ‘Kto wcześnie wstaje i późno się kładzie, ten może utracone wkrótce znów odzyskać.’ (powiedzenie wilamowskie); Yh wek mih ym ejsta fu ynzer familyj uf. ‘Budzę się najwcześniej z naszej rodziny.’

RYŚ adj., adv. (EJ / EJER, EJST-)

wcześnie: War ryś ufśtejt ȧn śpöt łet zih nejder, dar kon s’felüny bałd derwyśa wejder. ‘Kto wcześnie wstaje i późno się kładzie, ten może utracone wkrótce znów odzyskać.’ (powiedzenie wilamowskie); Yh wek mih ym ejsta fu ynzer familyj uf. ‘Budzę się najwcześniej z naszej rodziny.’

GESTYN adv.

wczoraj: Wer hon ju gestyn fu dam gykuzt ȧn gydenksty śun nist ny? ‘Dopiero co wczoraj o tym rozmawialiśmy i już nic nie pamiętasz?’

Zob. też: → EJWERGESTYN

WYTWA s. f. (pl. WYTWA)

wdowa: Mȧj kłop ej gyśtiörwa zejwa jür y dam, fu dar cȧjt bej’h ȧ wytwa. ‘Mój mąż zmarł siedem lat temu, od tego czasu jestem wdową.’

Por. też: der wytwer ‘wdowiec’: Mȧj śwaster go zih oüs fjyr ȧ wytwer, wo’ȧ hot śun cwe kyndyn. ‘Moja siostra wydała się za wdowca, który miał już dwoje dzieci.’

ZYNWYTZUNTAG s. m. (pl. ZYNWYTZUNTAG, dat. pl. ZYNWYTZUNTAGA)

weekend: Ufȧ łanga zynwytzuntag fiöewer uf Win. ‘Na długi weekend jedziemy do Wiednia.’

KÖŁA s. m. (pl. KÖŁA)

węgiel: Ȧ łoüt wjema jyr hoüzyn myta köła o, ȧn ander myt gaz. ‘Jedni ludzie ogrzewają swoje domy węglem, a inni gazem.’; Wi dy kyndyn śpejłta, höt zih ȧs hyndyn köła hejngyłet. ‘Kiedy dzieci się bawiły, jedno schowało się za kupą węgla.’

Rzeczownik KÖŁA najczęściej używany jest w liczbie mnogiej (pl.).

NȦJGEJN v. (imp. sg. GEJ NȦJ, pl. GEJT NȦJ; part. perf. NȦJ(GY)GANGA + zȧjn)

1. wejść, zmieścić się: Mȧj füs gejt y dan śü ny nȧj, har ej cy eng! ‘Moja noga nie wejdzie / nie wchodzi do tego buta, on jest za ciasny!’; Yh kon ny głiöen, do dos ołys gejt y dos kliny kastła nȧj! ‘Nie mogę uwierzyć, że to wszystko zmieści się w tym małym pudełku!’

2. wejść, wchodzić do środka: Gejsty ny nȧj? ‘Nie wejdziesz?’; Gejn oły rek y dy łod nȧj? ‘Czy wszystkie spódnice idą do skrzyni?’

WERAND s. f. (pl. WERANDA, dim. WERANDŁA)

weranda: Triöe dan typa y dy werand, bo yr ȧjsomer ej śun kȧ płoc ny. ‘Wynieś ten garnek na werandę, bo w lodówce nie ma już miejsca.’

FRIÖED s. f. (pl. FRIÖEDA, dim. FRIÖEDŁA)

wesele: Wi wer gingja uf dy friöed / Koüftwer yns ȧn gała płoc. ‘Jak poszliśmy na wesele / Kupiliśmy sobie serowiec (sernik).’ (fragment piosenki Wi wer gingja uf dy friöed); Wjyr łoda jüh uf ynzer friöed ȧj! ‘Zapraszamy was na nasze wesele!’

ŁÖSTIK adj.

wesoły: Ejs höt hefa mytgymaht, oder ejs ej ind łöstik. ‘Ona wiele wycierpiała, ale zawsze jest wesoła.’

HYNA adv.

wewnątrz: Wun ej s’Kȧśü? Ys’s nö hyna? Ejs djef śün roüs! ‘Gdzie jest Kasia? Jest jeszcze wewnątrz? Powinna już wyjść!’

Por. też: dyna ‘ts.’.

Zob. też: → YNWIK

YNWIK adv.

wewnątrz, w środku (budynku, obiektu itp.): By dam grusa fojer ferbrant s’dah ȧn ołys, wo ynwik wiöe. ‘W tym wielkim pożarze spłonął dach i wszystko, co było wewnątrz.’; Ga der öbaht uf dy pakła, bo ynwik ej głoz. ‘Uważaj na te paczki, bo w środku jest szkło’.

Zob. też: → HYNA

NOJYŚY KȦJT adj. + s. f.

wiadomość, nowość, nowinka: Myt wos kymsty, wosfer nojyśy kȧjta wysty mer fercyła? ‘Z czym przychodzisz, jakie nowości mi opowiesz?’; Zy hon ȧ ganca öwyt fun tehnyśa nojyśa kȧjta dyśkürjyt. ‘Cały wieczór rozmawiali o nowinkach techniki.’

GŁAWA s. m. (pl. GŁAWA)

1. wiara: S’błȧjt yns śun ok der gława. ‘Zostaje nam już tylko wiara.’

2. wyznanie, religia: Der ewangelyś-gyreformjyty gława – andyśt gyziöet kalwinizmus – hüłd zih y Wymysoü ejwer ȧ hundyt jür. ‘Wyznanie ewangelicko-reformowane – inaczej mówiąc, kalwinizm – był obecny w Wilamowicach ponad 100 lat.’

Zob. też: → GŁOÜWIK

WYND s. m. (pl. WYNDA, dim. WYNDŁA)

wiatr: Ȧ gröwa ibercijer fu śtöf, wo myt wat ej gyfütyt, wyt zugiöe der śtȧksty wynd ny diöhwyn. ‘Grubego ibercijera (rodzaj płaszcza), uszytego z sukna podszytego watą, nie przewieje nawet najmocniejszy wiatr.’

GOWUŁ s. f. (pl. GOWUŁN, dim. GAWEŁA)

1. widelec: Myter gowuł ysty ȧn kotlet, ȧ mytum gaweła ȧ śtykla tort. ‘Widelcem jesz kotlet, a widelczykiem kawałek tortu.’

2. widły: Myter gowuł konsty mejst ejwer^|wafa. ‘Widłami można przerzucać gnój.’

ZAN v. (imp. sg. ZEJH / ZA, pl. ZAT; part. perf. GYZAN + hon)

1. widzieć (źle, dobrze itp.): Yh za śun uf dy oüga ny. ‘Straciłem / Straciłam już wzrok.’; Wen zy klin wiöe, zoh zy güt, ȧ yta mü zy triöen oügagłyzyn. ‘Gdy była mała, widziała dobrze, a teraz musi nosić okulary.’

2. zobaczyć (kogoś, coś): Yhy zoh’ȧ gestyn ufum rynk rymgejn. ‘Widziałem / Widziałam wczoraj, jak chodził po rynku.’; Diöhȧ mikroskop konsty zan, wos dy zyst ny wjest kyna zan myta ȧgja oüga. ‘Za pomocą mikroskopu można zobaczyć to, czego byś nie zobaczył / zobaczyła na własne oczy.’; Höt imyd mȧj pülarys gyzan? ‘Czy ktoś widział mój portfel?’

3.widzieć (kogoś; spotkać): Güter nömytag, śejn dih cy zan. ‘Dzień dobry, dobrze cię widzieć.’; Wjyr hon yns śun zu łang ny gyzan, fiöewer jynt ufa rydyn. ‘Tak długo już się nie widzieliśmy / nie widziałyśmy, pojedźmy gdzieś na rowerze.’

4. (po)patrzeć (się) (w jakąś stronę): Zejh jok, wosfer ȧ grus gywylk kymt fu hyndum gybjyg! ‘Popatrz tylko, jaka wielka chmura idzie zza góry!’; Har łog ȧn zoh ufȧ hymuł. ‘Leżał i patrzył w niebo.’

5. widzieć, zobaczyć (mieć pogląd na coś / kogoś): Yhy za’ȧ ny uf dar śteł. ‘Nie widzę go na tej posadzie / stanowisku.’; Har zoh ȧjn mer ȧn kynftikja gyłiöeta. ‘Zobaczył we mnie przyszłego naukowca.’; Yhy za dy zah andyśt wi dü. ‘Widzę tę sprawę inaczej niż ty.’

6. widzieć (zrozumieć, dostrzegać, uświadamiać sobie): Zisty, yh hot rȧht. ‘Widzisz, miałem / miałam rację.’; S’gejt ny mytum zih gywynłik cy derkuza, wysty zan. ‘Nie da się z nim tak po prostu dogadać, zobaczysz.’; Op zy wyt mün kuma, wawer zan. ‘Zobaczymy, czy ona jutro przyjdzie’

MEJER adv. (MȦSTA)

1. więcej, (z WI) ponad (o ilości): Wjyr djefa hon mejer giełd. ‘Potrzebujemy więcej pieniędzy.’; Y dar śtuw kon yh ȧ piöer möł mejer błimła hon wi y jer andyn! ‘W tym pokoju mogę mieć kilka razy więcej kwiatów niż w tym drugim!’; Dy Wymysiöejyn köma mejer wi zejwa hundytjür y dam. ‘Wilamowianie przybyli ponad 700 lat temu.’

2. więcej, bardziej (w większym stopniu): Yh ho dih gan! – Yh ho dih mejer gan! ‘Kocham cię! – Ja cię bardziej kocham!’; Har ej mejer ogyzan wi yhy. ‘On jest bardziej szanowany ode mnie.’

Przysłówek MEJER używany jest do tworzenia stopnia wyższego dłuższych przymiotników i przysłówków, np. nybezpjećnik ‘niebezpieczny’ > mejer nybezpjećnik ‘bardziej niebezpieczny’, a w formie MȦSTA – stopnia najwyższego: ym mȧsta nybezpjećnik ‘najniebezpieczniej(szy)’.

W znaczeniu 2. używa się również hater (→ ZJYR): Gük s’ława fun Wymysiöejyn wiöe undum krig zjyr śwjer, nöm krig wiöe’s nö hater okriöepnik. ‘Choć życie Wilamowian w czasie wojny było bardzo trudne, po wojnie było jeszcze gorzej.’

Por. też: mejer ȧn mejer ‘coraz więcej’ – częściej używaną formą jest wo ȧmöł mejer.

Zob. też: → FEJŁ, → HEFA, → ZJYR

YWIKKȦJT s. f. (pl. YWIKKȦJTA)

wieczność: Błȧjźe nö zyca, bo wȧł dy mih wejder byzihst, toüyt dos ȧ gancy ywikkȧjt. ‘Siedź jeszcze, bo zanim mnie znowu odwiedzisz, minie wieczność.’

ÖWYT s. m. (pl. ÖWYTA, dim. ÖWYTŁA)

1. wieczór: Der öwyt dos ej dy cȧjt fum tag cwyśam nömytag ȧn cwyśar naht. ‘Wieczór to pora dnia między popołudniem a nocą.’; Wu wiöesty ȧ ganca öwyt? ‘Gdzie byłeś przez cały wieczór?’

2. zachód (strona świata): Dy jyśta zidlyn köma uf Wymysoü fum öwyt. ‘Pierwsi osadnicy przybyli do Wilamowic z zachodu.’; Dy zun gejt ym mügja uf ȧn ym öwyt ro. ‘Słońce wstaje na wschodzie i zachodzi na zachodzie.’

3. wieczór, wieczorek (spotkanie): Wjyr hon zjyr ȧn miła öwyt cyzoma cügybröht. ‘Spędziliśmy razem bardzo przyjemny wieczór.’; Kymsty mün ufȧ literaryśa öwyt? ‘Idziesz jutro na wieczór literacki?’

Por. też: s’öwyts ‘wieczorem’ (rzadko używaną formą jest też c’öwyts): Underwoh s’öwyts bej’h ȧzu ȧjgykȧmȧt, do’h gryhta gej śłöfa. ‘W tygodniu wieczorem jestem tak spracowany, że od razu idę spać.’

Zob. też: → GÜTER ÖWYT

WYSA v. (imp. sg. WȦ(S), pl. WYST; part. perf. GYWÖST + hon)

1. wiedzieć: Yhy ho fu dam nist ny gywöst! ‘Nic o tym nie wiedziałem / nie wiedziałam!’; Har wȧ güt, wos yh mȧn. ‘On dobrze wie, co mam na myśli.’; S’gyt kȧ ander mejgłikkȧjt ny, zöfuł yh wȧs. ‘Nie ma innej możliwości, o ile wiem.’; Zy zȧjn ny erlih, wȧsty? ‘Oni / One nie są uczciwi / uczciwe, wiesz?’; Nimyd wȧ fu ynzum plan ny. ‘Nikt nie wie o naszym planie.’; Ejs wyt wysa, wi der cy hyłfa. ‘Ona będzie wiedziała, jak ci pomóc.’

2. potrafić: Wen dy dos ny konst, gej cy mer śwaster, ejs wȧs dos cy maha. ‘Jeśli tego nie umiesz, idź do mojej siostry, ona potrafi to zrobić.’; Ejs wöst ȧzu güt bihła cy śrȧjwa, do zy śrȧw łoüter bestselyn. ‘Ona tak dobrze potrafiła pisać książki, że pisała same bestsellery.’; Har wöst cy kiöefa ołys wyłwer owi yhy, diöh dos hota zy ind fuły tełyn. ‘On potrafił kupować wszystko taniej niż ja, przez co zawsze mieli pełne talerze.’

Por. też:

DO DY’S WȦST ‘(a) żebyś wiedział / wiedziała’: Yhy wa der nö wȧjza, do dy’s wȧst! ‘Jeszcze ci pokażę, a żebyś wiedział / wiedziała!’; Do ej dy Ad ny fah?! – Do dy’s wȧst! ‘To Ziemia nie jest płaska? – A żebyś wiedział / wiedziała!’; Do dy’s wȧst, har wiöe ȧzu gyśökt! ‘Żebyś wiedział / wiedziała, on był taki zdolny!’

DO’H NY WȦ WI ‘że nie wiem co’: Ejs höt zöfuł bihła gyłaza, do’h ny wȧ wi. ‘Ona przeczytała tyle książek, że nie wiem co.’; Ȧ höt oüsgytrunka zöfuł woser, do’h ny wȧ wi! ‘On wypił tyle wody, że nie wiem co!’ – podobne znaczenie ma również rzadziej używane wyrażenie do hösty kȧ anung ‘że nie masz pojęcia’: Ym kino wiöe’s ȧzu głiöeśnik, do hösty kȧ anung!

WAR’ȦS / WER’ȦS ‘kto wie, Bóg wie’: War’ȧs, fylȧjht y can jür wa’h zȧjn rȧjh? ‘Kto wie, może za dziesięć lat będę bogaty / bogata?’; Har telefonjyt ȧn fret, op’ȧ ny kon myt yns mytfiöen, wen wer zȧjn śun wer’ȧs wun! ‘On dzwoni i pyta, czy nie może jechać z nami, gdy my już jesteśmy Bóg wie gdzie!’

WȦSTY WOS ‘wiesz co’: Wȧsty wos, dos ej ny ołys ȧs. ‘Wiesz co, to nie jest wszystko jedno.’; Wȧsty wos? Krumy fisła, brȧty noz. ‘Wiesz co? Krzywe nogi, szeroki nos.’ (rymowanka)

YHTA NY KYNA WYSA ‘nie wiedzieć czegoś (dosł. ‘nie móc czegoś wiedzieć’)’: Wu wyntyn dy krawysa? – Yhy kon dos ny wysa, yhy interesjy mih ny myter natür. ‘Gdzie zimują raki? – Nie wiem, nie interesuję się przyrodą.’;

HUNDYTJÜR s. n. (pl. HUNDYTJÜN)

wiek, stulecie: Diöh hundytjün höt zih dy wymysiöeryśy śpröh derhałda, fyrym wje zy yta müsa ȧjgejn? ‘Przez wieki język wilamowski się utrzymywał, dlaczego teraz miałby zginąć?’; Wymysoü wiöe ogyśtyft ym drecyta hundytjür. ‘Wilamowice zostały założone w XIII wieku.’

KAMEL s. n. (pl. KAMELN, dim. KAMELIHŁA)

1. wielbłąd: Ȧ gatung kamel höt ȧn pukuł, ȧn dy ander – cwej. ‘Jeden gatunek wielbłąda ma jeden garb, a drugi – dwa.’

2. wielbłąd (obelga): Wi wȧnsty dih cy mjyr ȧzu cy kuza? Yhy wa dih łön, ȧn dy wyst ȧłȧn zyca, dü duł kamel! ‘Jak śmiesz tak do mnie mówić? Zostawię cię, a ty zostaniesz sam / sama, ty głupi wielbłądzie!’

USTYN s. pl. tant.

Wielkanoc: Uf dy Ustyn fiöewer uf Egipt, bo wer hon yns śun s’olinkluziw byśtełt. ‘Na Wielkanoc jedziemy do Egiptu, bo zarezerwowaliśmy sobie już all inclusive.’

Jeśli jest pierwszym członem złożenia, ma postać uster-, zob. → USTERBŁIMŁA, → USTERWOH.

Zob. też: → POÜM

GRUS adj. (GRYSER, GRYST-)

1. wielki, duży: Dy kyndyn wahsa wo ȧmöł gryser ȧn yhy śpjy mih wo ȧmöł klȧner. ‘Dzieci robią się coraz większe, a ja się czuję coraz mniejsza / mniejszy.’; Dos ej ȧ grus fałer! ‘To wielki błąd!’;

2. (używane razem z podaniem wymiarów) wysoki, wielki: Gestyn ho’h ȧ kiöep gyfanga, zy wiöe funcfik centymentyn grus ȧn wȧnt ejwer cwe kilo! ‘Wczoraj złapałem karpia, on miał 50 centymetrów wielkości i ważył ponad dwa kilo!’

3. wielki, wybitny: Dos ej ju ȧ gruser füśjer! ‘To wybitny badacz!’

4. dorosły: Mȧj śwaster ej 20 jür ełder fön mer: ejs wiöe śun grus, wȧł yh uf dy wełt kom. ‘Moja siostra jest 20 lat starsza ode mnie: była już dorosła, zanim ja przyszłam / przyszedłem na świat.’

GRUSY FOST s. f., sg. tant.

Wielki Post: Yr Grusa Fost hon zy jyśter kȧ friöeda ny gyorgȧnizjyt. ‘Kiedyś nie organizowano wesel w Wielkim Poście.’

^|USTERWOH s. f., sg. tant.

Wielki Tydzień: Yhy kon dih kuma byzihja oba mün, oba y cwü woha, bo yr Usterwoh ho’h ind cy tün. ‘Mogę cię odwiedzić albo jutro, albo za dwa tygodnie, bo w Wielki Tydzień zawsze jestem zajęty / zajęta.’; Yr Usterwoh höt ider wohatag zen noma: der Błöwy Möntag, der Gały Dynstag, dy Krumy Mejtwoh, der Griny Dunyśtag / Grindunyśtag, der Kiöerfretag, der Usterzynwyt. Dy Usterwoh hȧst oü nö dy Grusy Woh. ‘Każdy dzień Wielkiego Tygodnia ma swoją nazwę: «der Błöwy Möntag» (‘Niebieski Poniedziałek’), «der Gały Dynstag» (‘Żółty Wtorek’), «dy Krumy Mejtwoh» (‘Krzywa Środa’), «der Griny Dunyśtag / Grindunyśtag» (‘Zielony Czwartek’), «der Kiöerfretag» (‘Wielki Piątek’), «der Usterzynwyt» (‘Sobota Wielkonocna’): «dy Usterwoh» (‘Wielki Tydzień’, dosł. ‘Tydzień Wielkanocny’) nazywa się też «dy Grusy Woh» (‘ts.’).’ (HM 1936)

Por. też: dy Grusy Woh ‘Wielki Tydzień’.

Zob. też: → USTYN, → WOH

GRYS s. f. (pl. GRYSA)

wielkość: Konsty dy grys fur Ad oüsrȧhyn? ‘Możesz obliczyć wielkość Ziemi?’

WJELIÖERYB s. m. (pl. WJELIÖERYBA)

wieloryb: Der wjeliöeryb ej kȧ fejś ny, ok ȧ ziöegjer, wo’ȧ ławt ym woser. ‘Wieloryb nie jest rybą, tylko ssakiem mieszkającym w wodzie.’

ONFENTKRANC s. m. (pl. ONFENTKRENC, dim. ONFERNTKRȦNCŁA)

wieniec adwentowy: Jyśter kantwer kȧ onfentkrenc ny, oder yta mahwer ȧn idys jür. ‘Dawniej nie znaliśmy wieńców adwentowych, ale teraz robimy jeden co roku.’

KRANC s. m. (pl. KRENC, dim. KRȦNCŁA)

1. wieniec, bukiet: Dy krenc fu kroütik wȧjt mȧ ȧ funfcyta śjerpjyń, ufs Kroütikwȧjn. ‘Wieńce z ziół święci się piętnastego sierpnia, na Matki Boskiej Zielnej.’; Ȧn grina kranc fu yjyn / Wȧs, hower ȧna kün / Ȧn błimła fuły śtejen / Wu ynzyn wejza wün. ‘I zielony wieniec z kłosów / Pszenicy, owsa i żyta / I kwiaty pełne stoją / Gdzie nasze miedze były.’ (fragment piosenki Fu ynzyn rȧjhja fȧldyn)

2. łańcuch na choince (ozdoba choinkowa): Wen dy byst jynt ym Rynk, to kiöef nö ȧ kranc ufȧ krisboüm, ȧn ruta. ‘Jeśli będziesz gdzieś na rynku, to kup mi jeszcze łańcuch na choinkę, czerwony.’

3. (dim.) wianek: Dy drüżkjyna ȧn dy junkweryna triöen inda krȧncła, wen zy zȧjn wymysiöeryś ogycün. ‘Drużki i panny młode zawsze noszą wianki, gdy są ubrane po wilamowsku.’

BÜJYN v. (imp. sg. BÜJER, pl. BÜJYT; part. perf. GYBÜJYT + hon)

wiercić, borować: Yhy wył ny cym candökter, bo’h ho strah fjym büjyn. ‘Nie chcę do dentysty, bo się boję wiercenia.’