Słownik

CY₂ adv.

zbyt, za: Dos ej cy tojer, yhy kon mer dos ny fergyna. ‘To jest za drogie, nie mogę sobie na to pozwolić.’; Der epułboüm wiöe cy huh fjyr’ȧ ȧn’ȧ kund kȧn opuł ny krigja. ‘Jabłoń była dla niego za wysoka i nie mógł dosięgnąć żadnego jabłka.’

Przysłówek CY₂ jest częścią składową wielu innych przysłówków i wyrażeń przysłówkowych, np.:  cytrüc ‘na przekór’, cym gyłyk ‘na szczęście’, fu jür cy jür ‘z roku na rok’ i in.

ZOC s. m. (pl. ZEC, dim. ZACŁA)

1. (gram.) zdanie: Wi kon yh dos wüt ym zoc gybroühja? ‘Jak mogę użyć tego wyrazu w zdaniu?’

2. osad, kożuch (na mleku): Dy kyndyn trynkja myłih mytum zoc ny gan. ‘Dzieci nie lubią pić mleka z kożuchem.’; Y miöehja gytrenkja ȧdśtejt der zoc nȧtjyrłik, wen zy łang unbyrüt śtejn. ‘W wielu napojach naturalnie tworzy się osad, gdy długo nie są ruszane.’

3. wartość: Im mejer cȧjt ferhejngejt, y dam hon dy ołda mebln mejer zoc – ok wen zy zȧjn ym güta cüśtand. ‘Im więcej czasu mija, tym większą wartość mają stare meble – ale tylko jeśli są w dobrym stanie.’

Por. też: ym zoc zȧjn ‘mieć wysoką wartość, być cenionym’: Yn ecnikja cȧjta zȧjn dy informatykjyn ym zoc. ‘W obecnych czasach informatycy są cenieni.’

Zob. też: → HOÜT₂

TEJGJA v. (imp. sg. TEJG, pl. TEJGT; part. perf. GYTÖHT + hon)

zda(wa)ć się, nada(wa)ć się, być zdatnym: Dos rykla ej ganc cyrysa, s’toüg cynist! ‘Ta sukienka / marynarka jest całkiem podarta, do niczego się nie nadaje!’; Cy wos hösty zöfuł bihła? Cy wos wan zy tejgja? ‘Po co masz tyle książek? Na co się one zdadzą?’

OÜSKUMA v. (imp. sg. KU(M) OÜS, pl. KUMT OÜS; part. perf. OÜS(GY)KUMA + zȧjn)

zdążyć, zdążać (na czas): Kłopy, fjyder dih myt dam śjyn, bo zyst wawer ny oüskuma ufȧ cug. ‘Chłopie / Mężu, śpiesz się z tym goleniem się, bo inaczej nie zdążymy na pociąg.’

Zob. też: → KUMA

KREPJYN v. (imp. sg. KREPJY, pl. KREPJYT; part. perf. (GY)KREPJYT + hon)

zdechnąć, umrzeć, odejść (o zwierzęciu, ale nie o pszczołach i rybach): Kȧ fejś krepjyt ny. Oły fyś śtarwa. Krepjyt ȧ huć, ȧ fad, ȧ śwȧjn, ȧ fygl krepjyt, ȧn ȧ fejś śtjyrwt. Wȧst, fyrym? Bo Göter-Hjer höt zih gytȧlt myta fyś. ‘Ryba nie zdycha. Wszystkie ryby umierają. Zdycha żaba, koń, świnia, ptak zdycha, a ryba umiera. Wiesz, dlaczego? Bo Pan Bóg się dzielił rybami.’; Yh wył grenn idys möł, wen yh gydenk, wi mȧj hyndła krepjyt. ‘Chce mi się płakać za każdym razem, gdy wspominam, jak umierał mój piesek.’

NERWEZ adj.

zdenerwowany, podenerwowany, nerwowy: Yhy wiöe ȧzu nerwez ȧn fu dan nerwyn ho’h fergasa, wos yhy müst kiöefa. ‘Byłem bardzo zdenerwowany i z tych nerwów zapomniałem, co miałem / miałam kupić.’

FOTOGRȦFI s. f. (pl. FOTOGRȦFIJA)

zdjęcie, foto(grafia): War ej uf dar fotogrȧfi? ‘Kto jest na tym zdjęciu?’

Nieco rzadziej używaną formą jest dy fotegrȧfi.

GYŚÖKT adj., adv. (GYŚYKTER, GYŚYKST-)

zdolny, zręczny, zgrabny, sprawny: Der Mjyra ej der gyśyksty śtüdant yr grüp, har łjyt zih ym byhendsta. ‘Kazimierz jest najzdolniejszym studentem w grupie, uczy się najszybciej.’; Ejs ziöet, do’s ny kon rymgejn, ȧ yn gybjygja wiöe’s ȧzu gyśökt, do’h ny wȧ wi. ‘Ona mówi, że już jej ciężko chodzić, a jak była w górach, to była taka sprawna, jak nie wiem co.’

FERRETER s. m. (pl. FERRETYN, dim. FERRETELA)

zdrajca: Dü ferreter! Yh wył dih dö mej ni ny zan! ‘Ty zdrajco! Nie chcę cię już tu nigdy więcej widzieć!’

FERŚTIÖERA v. (imp. sg. FERŚTIÖER, pl. FERŚTIÖERT; part. perf. FERŚTIÖERT + zȧjn)

1. (z)drętwieć, (ze)sztywnieć (np. nogi, ręce): Der füs ej mer ferśtiöert. ‘Zdrętwiała mi noga.’; S’wiöe ȧ zyter fröst do dy hend ferśtiöerta mer ganc. ‘Był taki mróz, że ręce mi całkiem zdrętwiały.’

2. osłupieć, (ze)sztywnieć (np. ze strachu): Har śtind ganc ferśtiöert fum strah ȧn’ȧ kund zih ny rjyn. ‘Stał całkiem osłupiały ze strachu i nie mógł się ruszyć.’

Por. też: dy ömysa łoüfa imanda (ufum füs / ufer hand) ‘mrowić (o ręce, nodze)’: Dy ömysa łoüfa mer ufer hand. ‘Czuję mrowienie w ręce.’; ömysa ufum füs / ufer hand krigja ‘mrowić (o nodze / ręce)’: Yhy krigt ömysa ufum füs. ‘Czuję mrowienie w nodze.’

GYZUND adj., adv. (GYZYNDER, GYZYNDST-)

zdrów, zdrowy, zdrowo: Bysty gyzund? Ej ołys güt? ‘Czy jesteś zdrów? Czy wszystko w porządku?’

Jeśli mowa o kondycji fizycznej, często używany jest również wyraz → FRYŚ. Jeśli jednak mowa o wpływie czegoś na zdrowie, użyty może być tylko przymiotnik GYZUND: Der cöker ȧn załc zȧjn ny gyzund. ‘Cukier i sól nie są zdrowe.’

GYZUNDA s. m. (pl. GYZUNDA)

zdrowie: Trynk ny zöfuł, dos śot ufȧ gyzunda. ‘Nie pij tyle, to szkodzi zdrowiu.’

HOÜMA s. m. (pl. HOÜMA, dim. HOÜMŁA)

1. źdźbło, łodyżka: Ȧ broh ȧ hoüma myta fyngjyn. ‘Złamał źdźbło palcami.’

2. słomka: Yh trynk men drink łiwer diöhȧ hoüma. ‘Wolałabym pić swój drink przez słomkę.’

DO₁ conj.

1. że: Yhy wȧ ju, do’ȧ dos wył hon, oder’ȧ mü gydenkja, do dos ej mȧjs. ‘Wiem, że on chce to mieć, ale (on) musi pamiętać, że to jest moje.’

2. żeby, aby: Har maht dos, do’ȧ höt giełd, ȧ ny do’ȧ by dam ferbłȧjt. ‘Robi to, żeby mieć pieniądze, a nie żeby się przy tym rozerwać.’

3. (rzad.) to (spójnik oznaczający wynikanie lub przyzwolenie): Wen dy wyłst, do nejm der ȧn kotlet, ȧ piöer błȧjn mer ejwerik. ‘Jeśli chcesz, to weź sobie kotleta, kilka mi zostało.’; Wyłsty dy gytyhta fum Fliöera-Fliöera wi ym besta bygrȧjfa? Do łjy dih wymysiöeryś! ‘Chcesz jak najlepiej zrozumieć wiersze Floriana Biesika? To naucz się wilamowskiego!’ – w tym znaczeniu częściej używa się spójnika → TO.

BATŁER s. m. (pl. BATŁYN, dim. BATŁELA)

żebrak, biedak: Y dam śtottȧl bygȧnsty jok batłyn ȧn diw. ‘W tej dzielnicy spotkasz tylko żebraków i złodziei.’

Por. też: batłyn ‘żebrać’, s’batłergiełd ‘jałmużna’.

ZȦGJER s. m. (pl. ZȦGJYN, dim. ZȦGJELA)

zegar: Yhy kund s’nahts ny śłöfa, bo h’hüt byśtenik ȧ zȧgjer śłön. ‘Nie mogłem / Nie mogłam spać w nocy, bo ciągle słyszałem, jak bije zegar.’; Der rima fum zȧgjela höt zih mer ogyrysa, yh djef gejn mytum cym zotłer. ‘Urwał mi się pasek od zegarka, muszę iść z nim do rymarza.’ 

Por. też: der hözazȧgjer ‘zegarek kieszonkowy’, der wȧjzer ‘wskazówka (na zegarze)’, der zunazȧgjer ‘zegar słoneczny’.

RUNDERGEJN / ROGEJN v. (imp. sg. GEJ RUNDER / RO, pl. GEJT RUNDER / RO; part. perf. RUNDER- / RO(GY)GANGA + zȧjn)

zejść, schodzić: Wen dos derheja ny wyt zȧjn, to gejźe ro. ‘Jeśli nie będzie tego na górze, idź na dół.’; Yhy wa śun rundergejn, ȧ dü śtej hiöera uf mih. ‘Ja już zejdę, a ty na mnie zaczekaj.’

CYZOMAKUMA v. (imp. sg. KU(M) CYZOMA, pl. KUMT CYZOMA; part. perf. CYZOMA(GY)KUMA + zȧjn)

zejść się, schodzić się, mieć zebranie: Ym grüdźjyń köma zy hefa möł cyzoma, dy łanga wynteröwyta mytzoma cücybrengja. ‘W grudniu często schodzili się, żeby razem spędzać długie zimowe wieczory.’; Zejh jok, wifuł łoüt diöt zȧjn cyzomakuma! ‘Popatrz tylko, ile się tam zeszło ludzi!’

Zob. też: → KUMA

BEJGLȦJZA s. n. (pl. BEJGLȦJZA, dim. BEJGLȦJZEŁA)

żelazko: Mytum bejglȧjza konsty der s’hemb śejn oüsbejgln. ‘Żelazkiem możesz sobie ładnie wyprasować koszulę.’

Zob. też: → ȦJZA, → BEJGLN

ȦJZA s. n. (pl. ȦJZA, dim. ȦJZEŁA)

1. żelazo: Wen’s ej foüht, ferhüst idys ȧjza. ‘Gdy jest wilgotno, każdy rodzaj żelaza rdzewieje.’

2. metal: Underer ad gyt’s ołerhand ȧjzaöeta. ‘Pod ziemią są wszelkie rodzaje metali.’

Por. też: s’hüfȧjza ‘podkowa’.

Zob. też: → BEJGLȦJZA

FERTJERWA v. (imp. sg. FERTJERW, pl. FERTJERWT; part. perf. FERTIÖRWA + zȧjn)

1. zepsuć (się), zniszczyć (się): Unkroüt fertjyrwt ny. ‘Chwasty (same) nie giną.’

2. zniweczyć, zniszczyć, otruć: Imyt höt dy łynda ufum kjyhüf fertiörwa. ‘Ktoś otruł lipy na cmentarzu.’

RȦJSA (ZIH) v. (imp. sg. RȦJS, pl. RȦJST; part. perf. GYRYSA + hon)

1. (ze)rwać, zrywać: Dy mȧlina zȧjn śun ejwerśtanda, dy foła zoüwer ro, dy djefst zy giöe ny rȧjsa. ‘Maliny są już przejrzałe, same spadają, wcale nie musisz ich zrywać.’

2. denerwować: Hjy uf, mih cy rȧjsa, bo zyst wa’h mih derjyhta. ‘Przestań mnie denerwować, bo inaczej się pogniewam.’

3. (z ZIH) rwać się: Di wiöer ej cy śwah, zy rȧjst zih, wen dy jok ȧbysła cist. ‘Ten materiał jest za słaby, on się rwie, jak go tylko trochę pociągniesz.’

4. rwać, wyrywać (np. zęby): Yhy fjet mih fjym conrȧjsa. ‘Boję się wyrywania zębów.’

TANCGRÜP s. f. (pl. TANCGRÜPA, dim. TANCGRÜPŁA)

zespół taneczny: Wu fiöeter wejder myter tancgrüp, wu water wejder tanca? ‘Dokąd znowu jedziecie z zespołem, gdzie będziecie znów tańczyć?’

Zob. też: → GRÜP

ŚRȦJWBIHŁA s. n. (pl. ŚRȦJWBIHŁA)

zeszyt, notatnik, notes: Ufs nojy śüljür mü’h mer nojy śrȧjwbihła ȧjkiöefa. ‘Na nowy rok szkolny muszę sobie kupić nowe zeszyty.’

FELEŚA (ZIH) v. (imp. sg. FELEŚ, pl. FELEŚ; part. perf. FELOŚA + hon)

1. zgasić: Ok ny fergejs dy lamp cy feleśa, wen dy śun wȧggejst. ‘Nie zapomnij tylko zgasić lampy, kiedy już pójdziesz.’

2. zgasnąć: Wen s’łihtła zih feleśt, gej yh śłöfa. ‘Kiedy świeczka zgaśnie, pójdę spać.’

3. wyłączyć: Byt śejn dy kamela feleśa. ‘Prosimy wyłączyć telefony komórkowe.’

BIGJA v. (imp. sg. BIG, pl. BIGT; part. perf. GYBÖGA + hon)

1. (z)giąć: Konsty ȧ hełcera koüł łȧjht bigja, wen dy zy myt damf bywjemst. ‘Możesz łatwo zgiąć drewnianą laskę, jeśli podgrzejesz ją na parze.’

2. schylić się, (z)giąć się: S’tüt’um ym kroüc zu zjyr wej, do’ȧ kon zih śun mej ny bigja. ‘Tak bardzo boli go w krzyżu, że już się nie może zginać.’

^|YMKUMA v. (imp. sg. KU(M) YM, pl. KUMT YM; part. perf. YM(GY)KUMA + zȧjn)

zginąć: Ȧ wiöe ȧ gruser hjer, ȧ nöhta ej’ȧ ȧzu śtympelik ymkuma. ‘On był wielkim panem, a potem tak marnie zginął.’

Zob. też: → KUMA

RȦH(J)A v. (imp. sg. RȦH, pl. RȦHT; part. perf. GYRȦHT + hon)

(z)grabić: To wos, Pejtela, wysty yta gejn rȧhja, wi dy my’ś höst ferhisa? ‘To co, Piotrku, pójdziesz teraz grabić, jak mi obiecałeś?’

FELJYN (ZIH) v. (imp. sg. FELJY, pl. FELJYT; part. perf. FELÜN + hon)

1. zgubić: Menć, wos zuł yh maha myt dan ganca słühawkja? Kiöefsty der ȧ noü piöer ȧn y ȧr woh feljysty’s. Kiöefsty zy, ȧn wejder feljysty zy! ‘Człowieku, co mam począć z tymi całymi słuchawkami? Kupujesz sobie nową parę i po tygodniu gubisz. Kupujesz je, a potem znowu je gubisz!’; Der wȧg ej głȧjh, dy wyst dih ny feljyn! ‘Droga jest prosta, nie zgubisz się!’

2. stracić: Ym cwetoüzyt drȧjȧncwencikjer jür wiöd ufum kjyhüf y Wymysoü ȧ śtȧn ufgyśtełt, wu oły Wymysiöejyn zȧjn oüsgyśrejwa, wo zy felün s’ława ym jyśta ȧn ym andyn wełtkrig. ‘W 2023 roku postawiono na cmentarzu w Wilamowicach pomnik, gdzie są wypisani wszyscy Wilamowianie, którzy stracili życie w I i II wojnie światowej.’

Rzadziej używaną formą jest felün.

Zob. też: → FELIZA

KJENŁA s. n. (pl. KJENŁA)

ziarnko, ziarenko: Dy wek ej rundergyfoła ȧn yta zȧjn dy kafykjenła ejweron ufum njen. ‘Słoik spadł i teraz ziarenka kawy są wszędzie na podłodze.’; Yh kon dos ny ferśtejn, wi fu ȧm zyta klina kjenła wehst ȧ zyter grusy boüm uf. ‘Nie mogę tego zrozumieć, jak z takiego małego ziarenka wyrasta takie duże drzewo.’

ȦDUM s. m. (pl. ȦDUM) 

zięć: Har wyt zȧjn dȧj ȧdum. ‘On będzie twoim zięciem.’

FYNGSTA s. pl. tant.

Zielone Świątki: Cwyśa Ustyn, cwyśa Fyngsta / Zȧjn dy mȧkja ołerśynsta. ‘Między Wielkanocą, między Zielonymi Świątkami / Są dziewczyny najpiękniejsze.’ (rymowanka); Uf dy Fyngsta trüg mȧ ȧ błöwśtrimikjerök. ‘Na Zielone Świątki noszono spódnicę z niebieskimi paskami.’

GRINŚJYCTÜH s. n. (pl. GRINŚJYCTIHJYN)

zielony fartuch (element stroju wilamowskiego): Ȧ grinśjyctüh past ny cy idum rök, ok cy dan śynsta. ‘Zielony fartuch nie pasuje do każdej spódnicy, tylko do tych najbardziej odświętnych.’

GRIN adj.

zielony: Zy śmysa mih roüs fu dyham ȧn wu zułd yh gejn? Ufs griny groz? ‘Oni wyrzucili mnie z domu i dokąd miałam iść? Na zieloną trawę?’

surowy: Dy śmjergüśnikja trynkja griny ȧjyn. ‘Śmierguśnicy piją surowe jajka.’; S’fłȧś ej nö ganc grin – dü müst’s nö koha. ‘Mięso jest jeszcze całkiem surowe – musisz je jeszcze pogotować.’

Por. też: grozgrin ‘zielony jak trawa’, grinłik ‘zielonkawy, zielonawy’.

ŁAND s. n. (pl. ŁENDYN, dim. ŁANDŁA)

1. ziemia, ląd: Nö zöfuł mönda ym mjer fest łand endłik cy zan, dos ej hałt ȧ frȧjd! ‘Po tylu miesiącach na morzu zobaczyć twardy ląd to jest prawdziwa radość!’

2. kraj, państwo: Yh bej y hefa łendyn gywast, oder njynt śpjy’h mih ny zu güt wi dyham. ‘Byłem w wielu krajach, ale nigdzie nie czuję się tak dobrze jak w domu.’

Por. też: s’apułłand ‘pole po wykopaniu ziemniaków’, s’oüsłand ‘zagranica’, oüsłenderyś ‘obcy, zagraniczny’, Noüłand ‘(dosł. ‘nowa ziemia’) nazwa niektórych pól w Wilamowicach, która powstała od tego, że takie pole zostało dokupione, nie było czyjąś ojcowizną (zob. → HAMYT)’.

AD s. f. (pl. rzad. ADA, dim. ADŁA)

1. ziemia (grunt, powierzchnia ziemi): Ejweron ufer ad łȧjgt tifer śnej. ‘Wszędzie na ziemi leży głęboki śnieg.’; Y ȧm łöh yr ad ławt ȧ hobbit. ‘W pewnej norze ziemnej mieszkał sobie pewien hobbit.’

2. (wszech)świat (często w opozycji do tamtego świata: patrz → WEŁT): Uf dar łiwa ad höt ok dar kȧ nut, war zih ny fjet fjyr at. ‘Na tym kochanym świecie tylko ten nie ma biedy (nie cierpi niedostatków), kto się nie boi pracy.’ (przysłowie wilamowskie – HM 1930)

3. planeta ziemia: War’ȧs, fylȧjht istnjȧt ława ny nok uf ynzer Ad, oder oü uf andyn planeta? ‘Kto wie, być może życie istnieje nie tylko na naszej Ziemi, lecz także na innych planetach?’

4. gleba: Jałowikjy ad mü’a tyngja. ‘Jałową glebę trzeba nawozić.’

5. kraina, terytorium: Mongolyśy drowa ejwer^|füła ȧ diöf, wu łog nönd fu Oüswyncer Ad. ‘Wojska mongolskie napadły na wioskę, która leżała w pobliżu Ziemi Oświęcimskiej.’

6. obszar (np. zamieszkały lub wykorzystywany w jakimś celu, posiadany przez kogoś): Fu łand cy łand müsta’z zihja / ȧ śtykla ad, wȧjł’z ny krihja / wułda yr wełt, höfat ata; ‘Od kraju do kraju musieli szukać / kawałka ziemi, bo nie włóczyć się / chcieli po świecie, odrabiać pańszczyznę;’ (FB 2021); Dos ej ju ynzer ad! ‘To jest nasza ziemia!’

A(R)PUŁ s. m. (pl. A(R)PUŁN, dim. ABELA)

ziemniak: Yh wje gan byśteła gybröty arpułn myt brötwjyśt. ‘Chętnie zamówiłbym pieczone ziemniaki z kiełbasą.’; Hynder gykohta apułn kynwer dy apułzüp koha oba apułkłejzła. ‘Oprócz ugotowanych ziemniaków możemy ugotować zupę ziemniaczaną lub kluski ziemniaczane.’; Bröt, fojela bröt / Dü gyst ym hunger röt / Abela kynwer yr oś derkweła / Wjyr djyfa kȧ asa yns ny byśteła / Bröt fojela, bröt. ‘Piecz, ognisko, piecz / Dajesz radę głodowi / Ziemniaczki możemy w popiele opiec / Nie musimy się o nic innego do jedzenia starać / Piecz, ognisko, piecz.’ (fragment piosenki Bri, fojela, bri)

Dawniej używano też formy adepuł.

WYNTER s. m. (pl. WYNTYN)

zima: Jyśter wün zyty śwjery wyntyn, do der’üh dos giöe ny kynt fürśteła. ‘Dawniej były tak srogie zimy, że nawet sobie tego nie możecie wyobrazić.’

Por. też: ejwerwyntyn ‘przezimować’, wyntyn ‘zimować’: Dy krawysa wyntyn yr tif: bygrowa ym śłom oba hejngyłet / ferśtakt undyn śtȧnn. ‘Raki zimują przy dnie, zakopane w mule lub ukryte pod kamieniami’

KEŁD s. f. (pl. KEŁDA)

zimno: Mjyr dret kȧ kełd ny, bo’h bej hyna. ‘Mnie nie grozi żadne zimno, bo jestem w środku.’; Har kund diöh dy kełd ny kuza, ok cytyt’ȧ. ‘Nie mógł mówić z powodu zimna, tylko się trząsł.’

Zob. też: → KAŁD

KAŁD / KOŁD adj., adv. (KEŁDER, KEŁDST-)

zimny: Wen der hund höt ȧ kałdy noz, s’ej ȧ ocȧhja fum gyzunda – byn łoüt ys’s oder andyśt. ‘Gdy pies ma zimny nos, to oznaka zdrowia – ale z ludźmi jest inaczej.’ Wi wer diöt wün, dos wiöe mjeca, oü wiöe’s nö kołd. ‘Gdy tam byliśmy, był marzec, też było jeszcze zimno.’

Zob. też: → KEŁD

KROÜTIK s. n. (pl. KROÜTIK)

1. zioło: Dy müm kürjyt zih gan myta kroütik, oder zy gejt oü cyn ferśidnikja döktyn. ‘Ciocia chętnie leczy się ziołami, ale też chodzi do różnych lekarzy.’

2. chwast: Fu dar cȧjt wi’ȧ krank ej gywiöda, wahsa y zem giöeta łoüter kroütik ȧn s’śoüt diöt śtympelik oüs. ‘Od czasu, gdy zachorował, w jego ogrodzie rosną same chwasty i wygląda to tam marnie.’

UFASA v. (imp. sg. EJS / AS UF, pl. AST UF; part. perf. UF(GY)GASA + hon)

zjeść, zjadać: Ym krȧćum y Wymysoü ufum rynk kon’ȧ ȧ güt mytagasa ufasa. ‘W restauracji na rynku w Wilamowicach można zjeść dobre śniadanie.’

UFFRASA v. (imp. sg. FREJS / FRAS UF, pl. FRAST UF; part. perf. UFGYFRASA + hon)

1. zjeść, zjadać (o zwierzętach): Mȧ mü uf dy gułdfyś ufpasa, bo zy wan zöfuł füter uffrasa, wifuł dy wyst’ȧ gan ȧn wen’s wyt zȧjn cy fejł, to kyna zy śtarwa. ‘Należy uważać na złote rybki, bo zjedzą tyle karmy, ile im dasz i jeśli jej będzie za wiele, to mogą umrzeć.’

2. (wulg.) zeżreć, zżerać (o ludziach): Di łoüzbüwa frösa mer wejder ȧ ganca płoc uf ȧn’s ej mer nist ny gybłejn! ‘Te łobuzy znów zżarły mi cały placek / całe ciasto i nic mi nie zostało!’

3. pożreć, zniszczyć (o mrozie, molach itp.): Dy ferwynćta myłma hon mer dy gancy omer kłȧdyn ufgyfrasa! ‘Przeklęte mole zniszczyły mi całą szafę ubrań!’

4. (przen.) (z)niszczyć, (z)hejtować: Yhy kon dos publićnik ny ziöen, bo dy łoüt wjyn mih uffrasa. ‘Nie mogę powiedzieć tego publicznie, bo ludzie mnie zniszczą.’

5. (przen.) pochłaniać, pożerać: S’fojer brȧt zih zjyr byhend oüs ȧn bałd fros’s s’gancy diöf uf. ‘Ogień bardzo szybko się rozprzestrzeniał i wkrótce pochłonął całą wioskę.’

Zob. też: → FRASA

GYCIWER s. n., sg. tant.

źli ludzie: Beser ny kuzwer fu dam, dos ej ȧ zyta gyciwer! ‘Lepiej o tym nie mówmy, to są tacy źli ludzie!’

FRIZA v. (imp. sg. FRIZ, pl. FRIZT; part. perf. GYFRÜN + zȧjn)

(z)marznąć: Gejwer yn ham, yhy bej śun gyfrün! ‘Chodźmy do domu, już zmarzłem!’

MI(D) adj., adv.

zmęczony: Hoüt wawer śun nist ny maha, bo wer zȧjn mi. ‘Dzisiaj już nic nie zrobimy, bo jesteśmy zmęczeni.’

FERENDYN (ZIH) v. (imp. sg. FERENDER, pl. FERENDYT; part. perf. FERENDYT + hon)

zmieni(a)ć (się): Der menć ferendyt zih diöhs gancy ława, ȧ wen’ȧ hjyt śun uf zih cy ferendyn, do śtjyrwt’ȧ. ‘Człowiek zmienia się przez całe życie, a gdy już przestaje się zmieniać, umiera.’; Dü höst di śtuw ȧzu ferendyt, do’h kon zy ny derkena! ‘Tak odmieniłeś ten pokój, że nie mogę go poznać / nie poznaję go!’

Por. też: endyn (zih) ‘ts.’

OŁP s. m. (pl. OŁPA)

zmora: H’łe mih wi jena ȧh / Göt byhit mih fjys nökwyś knȧht / Ȧna fjym ołp / Ȧ höt ȧn zak wi ȧ kołp. ‘Kładę się prosto jak wywrócony dąb / Boże, ochroń mnie przed synem sąsiada / I przed zmorą / Która trzyma wór ciężki jak cielę.’ (dawna ludowa modlitwa, HM 1930)

CWYNGJA v. (imp. sg. CWYNG, pl. CWYNGT; part. perf. GYCWUNGA + hon)

zmuszać, przymuszać: Yhy kon mih cy dam ny cwyngja y dy krefterȧj cy gejn iba. ‘Nie mogę się do tego zmusić, żeby pójść ćwiczyć na siłownię.’

WOŚKOMER s. f. (pl. WOŚKOMYN)

zmywarka: Dy wośkomer wyt dy grusa typa ȧzu śejn ny oüswośa wi ȧ gyśökty menćahand ȧn ȧ fłȧkla. ‘Zmywarka nie wymyje tak ładnie wielkich garnków jak wprawna ludzka ręka i szmatka.’