Słownik

FERŚUŁDA (ZIH) v. (imp. sg. FERŚUŁD, pl. FERŚUŁT; part. perf. FERŚUŁDA + hon)

zadłużyć się, zadłużać się: Yh kon kȧ giełd mej ny bügja, bo’h bej śun gynüg ferśułda. ‘Nie mogę więcej pożyczać pieniędzy, bo jestem już wystarczająco zadłużony.’; Dy Amerykona ferśułda zih ȧzu, bo zy oły hon bügkiöeta. ‘Amerykanie tak się zadłużają, bo wszyscy mają karty kredytowe.’

FERMAHA v. (imp. sg. FERMAH, pl. FERMAHT; part. perf. FERMAHT + hon)

zagrodzić, zagradzać: Wen ȧ cug fjet, fermaha zy dy diöhfiöet myt ȧm twarhułc, do kȧ oüta ny ejwerfjet. ‘Gdy jedzie pociąg, zagradza się przejazd kolejowy szlabanem, żeby uniemożliwić przejazd samochodom.’

KȦ₁ pron.

zaimek przeczący (podobny do polskiego żaden): Yhy tiöe kȧ kyz ny asa, bo’ȧ höt laktoz. ‘Nie mogę jeść sera, bo on ma laktozę.’; Yh müst diöt śwjer ata, ȧ fłȧś wiöe kȧs ny, hotwer kȧ güt asa ny. ‘Musiałam tam ciężko pracować, a mięsa żadnego nie było, nie mieliśmy dobrego jedzenia.’; Kȧner kon mih ny ferśtejn. ‘Nikt nie może mnie zrozumieć.’; Dy wymysiöejer fłȧk zȧjn zu fiöerwik ȧn ferśidnik wi kȧna ander y Pöłn. ‘Stroje wilamowskie są kolorowe i różnorodne jak żadne inne w Polsce.’

We współczesnym języku wilamowskim z zaimkiem KȦ bardzo często używana jest partykuła → NY, mimo że możliwe jest wystąpienie KȦ również bez NY, szczególnie częste w niektórych kontekstach, np. po dos / s’ej ‘(to) jest, istnieje’: s’ej kȧ wunder ‘nic dziwnego, nie dziwota’, s’ej kȧ cüfoł ‘to nie przypadek’, dos ej kȧ wür (ny) ‘to nieprawda, to nie jest prawda’.

UWAGA: z zamiast KȦN w bierniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego (acc. sg. m.) w zaprzeczonym wyrażeniu → STRAH HON zawsze używana jest forma KȦ: Ny ho kȧ strah, s’wyt güt zȧjn. ‘Nie bój się, będzie dobrze.’

HOZA s. m. (pl. HOZA, dim. HAZŁA)

zając: Dü wyst ny kyna ȧn hoza ony ołys myta henda fanga. ‘Nie uda ci się złapać zająca gołymi rękami.’

FERBITA v. (imp. sg. FERBIT, pl. FERBIT; part. perf. FERBÖTA + hon)

zakazać, zabronić: Nöm krig ferböta zy wymysiöeryś cy kuza. ‘Po wojnie zakazano mówić po wilamowsku.’; Wen dy wyłst y dy at gejn, to gej y dy at – nimyd ferbit dy’ś ny. ‘Jeśli chcesz iść do pracy, to idź do pracy – nikt ci tego nie zabrania.’

ZOKONIC s. f. (pl. ZOKONICA)

zakonnica: Dy zokonica łjyn yr śül religyj. ‘Zakonnice uczą religii w szkole.’

Zob. też: → NUN

DRYN (ZIH) v. (imp. sg. DRY, pl. DRYT; part. perf. GYDRYT + hon)

1. (za)kręcić (się): Ny dry dy karuzel ȧzu byhend, bo zyst wa’h wjygja! ‘Nie kręć karuzeli tak szybko, bo inaczej zwymiotuję!’; S’dryt zih mer ym hiöet. ‘Kręci mi się w głowie.’

2. kręcić (oszukiwać): Mȧj nökwer dos ej ȧ zyter wełyśer menć, do’ȧ inda mü dryn. ‘Mój sąsiad to taki fałszywy człowiek, który zawsze musi kręcić.’

Por. też: drynik ‘kręcący się; taki, któremu kręci się w głowie’: Yh bej drynik. ‘Kręci mi się w głowie.’

KOÜF s. m. (pl. KOÜFA / KIÖEF)

1. zakup, nabytek: Je fad dos ej zȧj noüster koüf. ‘Tamten koń to jego najnowszy nabytek.’

2. kupno (transakcja handlowa): Cyjyśt śtymt’ȧ uf ołys cü, wen’s oder cym koüf ej kuma, kom’s ȧjnum cy fercwȧjwułn. ‘Najpierw na wszystko się zgodził, kiedy jednak przyszło do kupna, zaczął wątpić.’

ŚŁÖS s. n. (pl. ŚŁESYN, dim. ŚŁESŁA)

1. zamek (do zamykania): Zej hon ejweron nojy śłesyn ȧjgyśtełt, do zy nimyd ny byśtyłt. ‘Oni wstawili wszędzie nowe zamki, żeby ich nikt nie okradł.’

2. zamek (budowla): Ym byłcer śłös ej yta ȧ müzeum, wu’ȧ kon zan wymysiöejer kłȧdyn. ‘W bielskim zamku jest teraz muzeum, w którym można zobaczyć stroje wilamowskie.’

ŚTOT₂ / ŚTAT praep., conj.

zamiast (by): Śtot wymysiöeryś cy kuza, kuzt’ȧ pönyś. ‘Zamiast mówić po wilamowsku, on mówi po polsku.’; S’bot ymȧ ty śtot kȧfy. ‘Poprosiła o herbatę zamiast kawy.’

Wyraz ten – w odróżnieniu od ŚTOT₁ – wymawiany jest krótko.

DERFJYR adv.

1. zamiast tego, za to: Har kom ny oüz der jyśty gyłoüfa, derfjyr oder hułf’ȧ underwȧgs y piöer łoüta. ‘Nie przybiegł jako pierwszy, ale za to pomógł po drodze kilku osobom.’; Ym mȧgazyn gyt’s śun kȧ ruty łangśrȧjwyn ny. Derfjyr kynwer’üh błöwy, świöecy oba griny obita. ‘W magazynie nie ma już czerwonych długopisów. Zamiast tego możemy zaproponować państwu niebieskie, czarne lub zielone.’

2. (coś) na to (poradzić): Cym ungyłyk kon yh nist ny derfjyr – der konkurs ej śun füt ȧn wjyr śrȧjwa nimanda mej ny ȧj. ‘Niestety nic na to nie poradzę – konkurs się już skończył i nie przyjmujemy zgłoszeń.’

W obu znaczeniach używane jest również wyrażenie fjyr dos.

KJEN v. (imp. sg. KJE, pl. KJET; part. perf. GYKÜT + hon)

zamiatać, mieść: Yhy küt ȧ ganca mügja, ȧn der njen ej nö ny rȧn! ‘Zamiatałem / zamiatałam całe rano, a podłoga wciąż nie jest czysta!’

Por. też: oüskjen ‘wymieść, wymiatać’.

TOÜŚA v. (imp. sg. TOÜŚ, pl. TOÜŚT; part. perf. GYTOÜŚT + hon)

zamieni(a)ć, wymieni(a)ć: Dy noüa drowa zȧjn kuma dy waht cy toüśa. ‘Nowi żołnierze przybyli, żeby zmienić wartę.’; Fyrym kon yh men kroüc myt imanda ny toüśa? ‘Dlaczego nie mogę z kimś wymienić swojego krzyża?’; Fyrym hösty diöt giełd gytoüśt, wen dy höst zöfuł felün by dam oüstoüś? ‘Dlaczego wymieniłeś / wymieniłaś tam pieniądze, skoro tyle straciłeś / straciłaś na tej wymianie?’

Por. też: fertoüśa ‘ts.’, der oüstoüś ‘wymiana, zamiana’.

CÜMAHA v. (imp. sg. MAH CÜ, pl. MAHT CÜ; part. perf. CÜGYMAHT + hon)

zamknąć: Mah s’fanster cü, bo’s coügt. ‘Zamknij okno, bo ciągnie (wieje).’

Zob. też: → MAHA

ŚŁISA (ZIH) v. (imp. sg. ŚŁEJS / ŚŁIS, pl. ŚŁIST; part. perf. GYŚŁOSA + hon)

1. zamknąć (się): Dy kyndyn hon zih yr bodśtuw gyśłosa ȧn zy weła ny roüs. ‘Dzieci zamknęły się w łazience i nie chcą wyjść.’

2. ubrać w słowa: Har śpüt zöfuł zaha ufsmöł, oder’ȧ kund dos ołys yn śejna wjytyn ny śłisa. ‘Odczuwał tyle rzeczy naraz, ale nie mógł ubrać tego w piękne słowa.’

Por. też: cüśłisa ‘zamknąć (na klucz)’, ufśłisa ‘otworzyć (kluczem)’.

CÜ adj.

zamknięty: S’müzeum ej ufa fum dynstag bocym zuntag uny zynwyt – ym zynwyt ȧn möntag ys’s cü. ‘Muzeum jest otwarte od wtorku do niedzieli oprócz soboty – w sobotę i poniedziałek jest zamknięte.’

Używany też jest przedrostek cü-, który z reguły oznacza zbliżenie do siebie dwóch elementów lub dodanie czegoś do czegoś innego: cüzeca ‘przydać, dodać coś do czegoś’, cümaha ‘zamknąć coś’, cügan ‘dodać coś do czegoś’, cüśrȧjwa ‘dopisać’, cügisa ‘dolać, np. wody do kubka’ itd.

POÜER s. m. (pl. POÜYN, dim. POÜELA)

zamożny gospodarz: Ider poüer djef hon hefa dinsłoüt. ‘Każdy zamożny gospodarz potrzebuje wielu służących.’

Por. też: dy poüeryn ‘zamożna gospodyni’.

Zob. też: → WJYT

ȦJSKOSTA s. m. (pl. ȦJSKOSTA, dim. ȦJKASTŁA)

zamrażarka: S’ej güt ȧ ȧjkosta ȧmöł uf dy cȧjt ocytoün. ‘Dobrze jest rozmrozić zamrażarkę raz na jakiś czas.’

ŚPJERA v. (imp. sg. ŚPJER, pl. ŚPJERT; part. perf. GYŚPJERT + hon)

zamykać, zamknąć na zaworę: Dy ołȧster wułd zih ufs śwoümłanastła fergrȧjfa, oder Göt zȧj dank wiöe dy hoüztjyr śun gyśpjert. ‘Sroka chciała napaść na gniazdo jaskółek, ale na szczęście drzwi do sieni były już zamknięte.’

Por. też: ȧjśpjera ‘zamykać, zamknąć (za karę)’: Zy hon mih ȧjgyśpjert. ‘Zamknięto mnie w więzieniu.’; cüśpjera ‘zamykać, zamknąć (na zaworę, na kłódkę itp.)’.

WȦŁ conj.

1. zanim: Jyśter śtinda dy Wymysiöejeryna fum bet ny uf, wȧł zy zih ny hota gyhoüt. ‘Dawniej Wilamowianki nie wstawały z łóżka, zanim się nie zaczepiły.; Wȧł dy klina kyndyn zih ny oüsłjyn rymcygejn, to krihja zy rym. ‘Zanim małe dzieci nauczą się chodzić, to raczkują.’

2. tak długo, jak; dopóki; aż: Wȧł dy müter ławt, wawer błȧjn y Wymysoü. ‘Tak długo, jak matka żyje, zostaniemy w Wilamowicach.’; Wȧł dy baba ławt, kuztwer dyham ind wymysiöeryś. ‘Dopóki żyła babcia, zawsze rozmawialiśmy / rozmawiałyśmy w domu po wilamowsku.’; Wi’h wiöe klin, ging yh fur śül ny yn ham, ok yh hiöert, wȧł dy baba kymt cyr śül. ‘Jak byłem mały / byłam mała, nie szedłem / nie szłam ze szkoły do domu, tylko czekałem / czekałam, aż babcia przyjdzie do szkoły.’

3. ponieważ, bo, dlatego że: Yhy bej ȧzu rut gywiöda, wȧł’s mer yta wiöem ej. ‘Jestem taki czerwony / taka czerwona dlatego, że jest mi gorąco.’; Wen der Poüł nö klin wiöe, bot’ȧ śtȧjd dy ełdyn, do zy jum zułda łaza, wȧł der Poüł wułd ȧłȧn ny łaza. ‘Gdy Paweł był jeszcze mały, ciągle prosił rodziców, aby mu czytali, ponieważ Paweł nie chciał czytać sam.’

Rzadko używana bywa forma wȧjł (we wszystkich trzech znaczeniach).

OCYNDA v. (imp. sg. CYND O, pl. CYNT O; part. perf. OGYCUNDA + hon)

1. zapalić, zapalać: Cynd s’łiht o, bo wer zyca owi y ȧr jam. ‘Zapal światło, bo siedzimy jak w jaskini.’

2. podpalić, podpalać: Zy ziöen, do dy śoün, wo ferbrant, wiöd ogycunda. ‘Mówią, że stodoła, która się spaliła, została podpalona.’

Por. też: cynda ‘ts.’.

FOJYN v. (imp. sg. FOJER, pl. FOJYT; part. perf. GYFȦJYT + hon)

1. zapalić, (za)płonąć: Ȧ höt’um ȧn papjerös gyfȧjyt. ‘On zapalił papierosa.’;

2. w przenośni o gorączce, zapaleniu: Har śpüt, do s’gyzyht fȧjyt’um diöh dy hyc. ‘Czuł, że twarz mu płonęła z powodu gorączki.’

Por. też: byfojyn ‘opalać, ogrzewać, zapalać’, s’byfojyn ‘opał, paliwo’.

CYNENCŁA s. n. (pl. CYNENCŁA)

zapałka: S’błȧjt mer ok ȧ cynencła ejwerik. ‘Została mi tylko jedna zapałka.’

ŚPANGA v. (imp. sg. ŚPANG, pl. ŚPANGT; part. perf. GYŚPUNGA / GYŚPANGT + hon)

zapiąć, zapinać: Dy wymysiöejer lȧjbikja kon mȧ, oder ȧ mü ny śpanga. ‘Wilamowskie lajbiki można zapinać, ale nie ma takiej konieczności.’

Por. też: dy śpang ‘sprzączka, spinka, zapinka’.

KNIÖEFA (ZIH) v. (imp. sg. KNIÖEF, pl. KNIÖEFT; part. perf. GYKNOÜFT + hon)

zapinać, zapiąć na guzik: Nȧ Pejtela, müsty dih cyjyśt cükniöefa, ȧn nöhta konsty roüsgejn. ‘Nie Piotrku, najpierw musisz się zapiąć, a potem możesz wyjść.’

Por. też: kniöefułn (reg.) ‘zapinać, zapiąć na guzik’, ufkniöefa / ufkniöefułn ‘odpiąć, rozpiąć guzik’.

FERGYS(T)NIK adj.

zapominalski; taki, kto łatwo zapomina: No zisty, wi’h bej fergysnik? Yhy kon mer dos hon ȧjgyśrejwa yn kalender. ‘No widzisz, jaki jestem zapominalski? Powinienem to sobie był wpisać do kalendarza.’

FERGASA (ZIH) v. (imp. sg. FERGEJS / FERGAS, pl. FERGAST; part. perf. FERGASA + hon)

1. zapomnieć, zapominać: Ok ny fergejs, do wer gejn hoüt cy men ełdyn! ‘Tylko nie zapomnij, że idziemy dziś do moich rodziców!’; Mehtings, do mȧj śtüdanta hon nön wakanc wejder ołys fergasa, wo’h zy diöhs ferfłügja jür hot gyłjyt. ‘Wydaje mi się, że moi studenci po wakacjach znów zapomnieli wszystkiego, czego nauczyłem / nauczyłam ich w zeszłym roku.’

2. (z ZIH) zapominać się, zapomnieć się (dać się pochłonąć uczuciom lub emocjom i stracić uwagę / kontrolę): Ny fergast’üh, Śoüsta! Gydenkt, do jyr zȧjt ym gyryht! ‘Proszę się nie zapominać, panie Schausta! Niech pan pamięta, że jest pan w sądzie!’

3. (z ZIH) zapominać się, mieć demencję: Der öemy Frana fergyst zih śun – dy noma fun ȧgja kyndyn mengja zih’um śun ym hiöet. ‘Biedny Franek się już zapomina – imiona własnych dzieci mieszają się mu już w głowie.’

CYAT adj.

zapracowany: Der Tiöma ej ȧzu cyat, do wer hon yns śun ȧ hołwy jür ny gyzan. ‘Tomek/Tymek jest tak zapracowany, że już pół roku się nie widzieliśmy.’

BYŁȦTA v. (imp. sg. BYŁȦT, pl. BYŁȦT; part. perf. BYŁȦT + hon)

1. zaprowadzić, odprowadzić: Byłȧt mih źe, yhy fjet mih ȧłȧn cy gejn. ‘Odprowadź mnie, boję się iść sam / sama.’

FERDINN v. (imp. sg. FERDIN, pl. FERDINT; part. perf. FERDINT + hon)

zarabiać, zarobić, zasłużyć: Zec dih źe nejder ȧn rü ȧbysła, dü höst dos ferdint. ‘Usiądź i odpocznij trochę, zasłużyłeś na to.’; Ȧn wi? Ferdinsty mejer y dar at wi yr łecta? ‘I jak? Zarabiasz lepiej w tej pracy niż w poprzedniej?’

GRYHT(A) adv.

1. zaraz, od razu: Ȧzu trynkwer yns ȧ kȧfy oüs ȧn wer gejn gryht cyryk. ‘A więc wypijemy sobie kawę i zaraz wracamy.’

2. wprost, prosto: Dy pump pumpt s’bünwoser gryhta yn śłoüh. ‘Pompa pompuje wodę ze studni wprost do węża (gumowego).’

BAŁD adv.

1. zaraz, wkrótce: Wjyr wan śun bałd zȧjn kuma. ‘Już zaraz przyjdziemy.’; Wjyr weła śun bałd enda. ‘Już wkrótce chcemy kończyć.’; Der mȧja gejt bałd cym end. ‘Maj wkrótce się skończy.’; Wer zȧjn śun yn ham gyfiöen, bo wer heta bałd oły ȧjgyśłöfa. ‘Pojechaliśmy już do domu, bo byśmy wszyscy zaraz zasnęli.’

2. prawie: Yhy bej bałd byrȧt. ‘Jestem prawie gotowy.’; Har höt bałd fynfȧnniöencik procent fur matür fum rȧhyn. ‘On ma prawie 95 procent z matury z matematyki.’; Jyśter kuzta bałd oły Wymysiöejyn wymysiöeryś. ‘Dawniej prawie wszyscy Wilamowianie mówili po wilamowsku.’

OŚTEKJA (ZIH) v. (imp. sg. ŚTEK O, pl. ŚTEKT O; part. perf. OGYŚTAKT + hon)

zarazić, zarażać (się): Myta zȧjtbłötyn kon zih der menć ny ośtekja, der wirüs fun błötyn błȧjt ym menćȧ śun ufs gancy ława śtekja. ‘Półpaścem nie da się zarazić, a wirus półpaśca pozostaje w człowieku już na całe życie.’

Zob. też: → ŚTEKJA

WEJDER₂ conj.

zaś, natomiast, z kolei: Y miöehja śpejła müsty gywyna wi ym mȧsta punkta, y andyn wejder – wi ym wingsta. ‘W niektórych grach musisz zdobyć jak najwięcej punktów, w innych zaś – jak najmniej.’; Jes möł hösty mer ȧ rök cy śmoł gynyt, ȧn dos möł wejder cy brȧt. ‘Tamtego razu uszyłeś mi za wąską marynarkę, a tym razem – za szeroką.’

MEDYTJYN v. (imp. sg. MEDYTJY, pl. MEDYTJYT; part. perf. (GY)MEDYTJYT + hon)

zastanawiać się, zastanowić się, rozmyślać: Tejda medytjyt yh, wu bysty, ȧn dy byst füt kuma. ‘Przed chwilą zastanawiałem się, gdzie jesteś, i przyszedłeś.’

FJYRHANG s. f. (pl. FJYRHENG, dim. FJYRHENGŁA)

zasłona, kurtyna, firana: Wen wysty dy noüa fjyrheng yn fanstyn ufhengja? ‘Kiedy powiesisz nowe zasłony w oknach?’; Nöm andyn wełtkrig ej y Yłrop dy zu gytoüfty ȧjzera fjyrhang ȧdśtanda. ‘Po II wojnie światowej powstała w Europie tzw. żelazna kurtyna.’

TELEFONJYN v. (imp. sg. TELEFONJY, pl. TELEFONJYT; part. perf. (GY)TELEFONJYT + hon)

(za)telefonować, rozmawiać przez telefon, (za)dzwonić (na telefon): Har telefonjyt ȧzu łang, ȧ wyt byśtymt kuza myt zer frȧjerka, bo myta kolegja wje’ȧ ny hon fu wos zu łang cy fercyła. ‘On tak długo rozmawia przez telefon, na pewno rozmawia z dziewczyną, bo z kolegami nie miałby o czym tak długo opowiadać.’

HEMA (ZIH) v. (imp. sg. HEM, pl. HEMT; part. perf. GYHEMT + hon)

zatrzymać (się), pohamować (się), hamować: S’kon zȧjn śwjer zih ym cün cy hema, oder war dos ny kon maha, cołt fjyr dos miöehysmöł ȧn huha prȧjz. ‘Trudno może być pohamować emocje w gniewie, ale kto nie umie tego zrobić, płaci za to nieraz wysoką cenę.’

ŚNJYN v. (imp. sg. ŚNJY, pl. ŚNJYT; part. perf. GYŚNJYT + hon)

(za)wiązać (sznurki, sznurówki itp.): Dy śnjyla kon mȧ oü mȧłȧjht-wi oba śejn śnjyn. ‘Sznurówki też można wiązać byle jak lub pięknie.’

Por. też: śnürjyn ‘ts.’

BYNDA (ZIH) v. (imp. sg. BYND, pl. BYNT; part. perf. GYBUNDA + hon)