Słownik

ZOÜFA v. (imp. sg. ZOÜF, pl. ZOÜFT; part. perf. GYZÖFA + hon)

1. (wy)pić, (wy)żłopać (np. wódkę ze szklanki): Har maht nist ny, ok ȧ ganca öwyt zuf’ȧ. ‘Nic nie robił, tylko pił cały wieczór.’

2. (wy)pić (o zwierzęciu): Dy hund hota ȧ zyta düśt, do zy zöfa ȧ can minüta! ‘Psom tak chciało się pić, że piły przez 10 minut!’

Zob. też: → BYZOÜFA, → DERZOÜFA

FRȦJŁÖN v. (imp. sg. ŁÖ FRȦJ, pl. ŁÖT FRȦJ; part. perf. FRȦJGYŁÖN + hon)

1. wypuścić, puścić wolno, uwolnić: S’śwoümła ej śun gyzund gywiöda, yhy łö’s mün frȧj. ‘Jaskółka już wyzdrowiała, jutro ją wypuszczę.’; Dy restwȧhyn rebeljyta zih ȧn zy dren, do zy wan oły gyfanga frȧjłön. ‘Strażnicy więzienni się zbuntowali i grożą wypuszczeniem wszystkich więźniów.’

2. rozwiązać: Ȧ hot dö ȧ śtȧjdy atumow gyhot, oder wi’ȧ roüsfü hynder granc, müst’ȧ ołys frȧjłön. ‘Miał stałą umowę o pracę, ale gdy wyjechał za granicę, musiał ją rozwiązać.’

Zob. też: → FRȦJ

OÜSMAHA v. (imp. sg. MAH OÜS, pl. MAHT OÜS; part. perf. OÜSGYMAHT + hon)

wyrobić, wyrabiać: Imyd höt mer mȧj gypek gyśtöła – yta müs yh mer nojy papjyn oüsmaha! ‘Ktoś skradł mi mój bagaż – teraz muszę wyrobić sobie nowe dokumenty!’

Zob. też: → MAHA

ROÜSFȦN v. (imp. sg. FȦ ROÜS, pl. FȦT ROÜS; part. perf. ROÜSGYFȦT + hon)

wyrzucić, wyrzucać: Wen der pȧrȧdȧjsopuł hywt o cy śymułn, djef’ȧ’ȧ egzum roüsfȧn. ‘Kiedy pomidor zacznie pleśnieć, trzeba go od razu wyrzucić.’

Zob. też: → FȦN

ROÜSŚMȦJSA v. (imp. sg. ŚMȦJS ROÜS, pl. ŚMȦJST ROÜS; part. perf. ROÜSGYŚMYSA + hon)

1. wyrzucić: Zej hon dos roüsgyśmysa, bo zy diöfta dos ny hon, ȧn yta wje zih dos dergejn. ‘Oni to wyrzucili, bo tego nie potrzebowali, a teraz by się przydało.’

2. zwolnić, wyrzucić (z pracy): Yhy fjet mih, do zy wan mih fur at roüsśmȧjsa. ‘Boję się, że wyrzucą mnie z pracy.’

Zob. też: → ŚMȦJSA

OÜSZYCA v. (imp. sg. ZYC OÜS, pl. ZYCT OÜS; part. perf. OÜSGYZASA + hon)

1. wysiedzieć (o jajkach): Dy hün höt zejwa hinyn oüsgyzasa. ‘Kura wysiedziała siedmioro piskląt.’

2. przesiadywać: War ym krȧćum oüszyct, dan wan dy śułda bałd roüsfȧn fu dyham. ‘Kto przesiaduje w karczmie, tego długi wnet wyrzucą z domu. (HM 1930)

3. wysiedzieć: Yhy wje ny kyna śtüdjyn. Łjyn wje’h mih ołys oüsłjyn, oder yhy wje hyna ny oüszyca. ‘Nie potrafiłbym / potrafiłabym studiować. Nauczyć bym się wszystkiego nauczył / nauczyła, ale nie wysiedziałbym / wysiedziałabym w środku.’

Zob. też: → ZYCA

PÖNYŚER ŚÜ adj. + s. m.

wysoki skórzany but: Cym wymysiöeryśa kłopaociwerik gyhjyn oü dy pönyśa śü. ‘Do wilamowskiego stroju męskiego należą też wysokie skórzane buty.’

Zob. też: → ŚÜ

HUH adj., adv. (HYHJER, HYHST-)

1. wysoki, wysoko: Har kłatyt wo ȧmöł hyhjer ufȧ boüm. ‘On wspinał się coraz wyżej na drzewo.’; S’ej fjyr mejh cy huh, dü müst mih ufzeca. ‘To dla mnie za wysoko, musisz mnie podsadzić.’; Wen bysty ȧzu huh gywiöda? ‘Kiedy zrobiłeś się taki wysoki?’

2. wysoki (o wzroście): Yhy bej hundyt fynfȧnahcik centymetyn huh. ‘Mam 185 centymetrów wzrostu.’

Zob. też: → HEJ

HEJ s. f., sg. tant. (dat. HEJA)

wysokość, góra, strych: Yhy fjet mih fur heja. ‘Boję się wysokości. / Mam lęk wysokości.’ Huł mer men rök – har ej ufer heja. Oder wen dy wyst gejn y dy hej, gej öbaht, do dy ny ymfełst. Ȧ wen dy fur heja runderkymst, wen dy zist mȧj oügagłyzyn jynt łejgja, breng mer źe zy oü. ‘Przynieś mi moją marynarkę – ona jest na górze / na strychu. Ale jak będziesz szedł na górę / na strych, uważaj, żebyś nie spadł. A gdy będziesz schodził, jeśli zobaczysz gdzieś moje okulary, też mi je przynieś .’ – w znaczeniu ‘na strychu’ używa się również wyrażenia ufer śtuw (→ ŚTUW).

OÜSŚTEJN v. (imp. sg. ŚTEJ, pl. ŚTEJT; part. perf. GYŚTANDA + hon)

1. wystać: Hałd mer ȧn üt, bo yh wa diöt zöfuł śtunda ny oüsśtejn. ‘Potrzymaj mi miejsce, bo ja tam tylu godzin nie wystoję.’

2. przeżyć prześladowania, przecierpieć: Wen yh mer medytjy, wifuł dy łoüt ufer ganca wełt hon diöh ferśidnikjy krig oüsgyśtanda, to Göt byhit fjym krig. ‘Gdy sobie rozmyślam, ile ludzie na całym świeci przecierpieli przez różne wojny, to broń Boże przed wojną.’

Zob. też: → ŚTEJN

GŁYNGJA / GLENGJA v. (imp. sg. GŁYNG / GLENG, pl. GŁYNGT / GLENGT; part. perf. GYŁUNGA + zȧjn)

wystarczyć: S’ej mer gyłunga. ‘Wystarczy(ło) mi.’;

OÜSŚTEŁNAN / OÜSŚTEŁUNG s. f. (pl. OÜSŚTEŁNANA / OÜSŚTEŁUNGA)

wystawa: Ym Müzeum fu Wymysiöejer Kultür gyt’s dy śtȧjdy oüsśtełnan ȧn oü cȧjtoüsśtełnana. ‘W Muzeum Kultury Wilamowskiej jest wystawa stała i są również wystawy czasowe.’; Wysty dy weś cöwa fu dam fanster, oba mahsty diöt ȧ oüsśtełung? ‘Sprzątniesz pranie z tego okna czy robisz tam wystawę (ironicznie)?’

DERŚRȦKJA v. (imp. sg. DERŚRȦK, pl. DERŚRȦKT; part. perf. DERŚROKA + hon / zȧjn)

wystraszyć (się), przestraszyć, przestraszać: Har wiöd föna derśroka ȧn’ȧ ej cym fanster roüsgyśprunga. ‘On się ich wystraszył i wyskoczył przez okno.’; Ok ziöe jum cyderjyśt, do dy kymst, do’ȧ ny derśrekt. ‘Tylko powiedz mu najpierw, że przyjdziesz, żeby się nie wystraszył.’

Czasownika posiłkowego hon używa się z czasownikiem DERŚRȦKJA w znaczeniu ‘przestraszyć, przestraszać (kogo)’, natomiast czasownika posiłkowego zȧjn – w znaczeniu ‘wystraszyć (się)’.

UWAGA: w odróżnieniu od polskiego wystraszyć się, wilamowskie DERŚRȦKJA nie może być czasownikiem zwrotnym (nie jest używany z ZIH).

OÜSBRȦTA (ZIH) v. (imp. sg. BRȦT OÜS, pl. BRȦT OÜS; part. perf. OÜSGYBRȦT + hon)

wystroić (się):

ŚYKJA v. (imp. sg. ŚYK, pl. ŚYKT; part. perf. GYŚÖKT + hon)

1. wys(y)łać: Yhy ho gyśökt ȧ pakła uf Win ȧ woh y dam. ‘Wysłałem przesyłkę do Wiednia tydzień temu.’

2. wys(y)łać, pos(y)łać (kogoś po coś): Hösty dan ołda gyzan wejder fiöen ȧjkiöefa? Har höt zöfuł kyndyn, fyrym wyt’ȧ zy ȧmöł ny śykja? ‘Widziałeś, że stary znów jedzie na zakupy? Ma tyle dzieci, czemu ich chociaż raz nie wyśle?’

BYŚTEJN (ZIH) v. (imp. sg. BYŚTEJ, pl. BYŚTEJT; part. perf. BYŚTANDA + hon)

1. wytrwać, wytrzymać: Ym wynter wje’h hesa ȧzu łȧjht ogycün ny byśtejn. ‘Zimą nie wytrzymałbym na zewnątrz tak lekko ubrany.’

2. zda(wa)ć (egzamin, sprawdzian): Yh telefonjy, djyr cy gratüljyn, do dy höst śun oły prifnana byśtanda. ‘Dzwonię, aby pogratulować zdania wszystkich egzaminów.’; Wȧsty, do s’Nüśü śun s’dryty möł ny höt byśtanda ufs fiöepapjyn? ‘Wiesz, że Ania już po raz trzeci nie zdała na prawo jazdy?’

3. składać się z: Zy kuza, do yhta ej łȧjht wi fłejglboü, ȧn derwȧjł byśtejt ȧ fłejgl oü fu piöer tȧln. ‘Mówi się, że coś jest «proste jak budowa cepa», a tymczasem cep też się składa z kilku części’.

4. (z ZIH) ostać się, przetrwać: Nöm krig hon zy hefa łoüt oüsgyzidlt, zełda war höt zih byśtanda. ‘Po wojnie wysiedlono wielu ludzi, mało kto się ostał.’

ROÜSŁOKA v. (imp. sg. ŁOK ROÜS, pl. ŁOKT ROÜS; part. perf. ROÜSGYŁOKT + hon)

wywabić: Ejs zyct by dam kompüter ȧn s’łyt zih ny roüsłoka. ‘Ona siedzi przed komputerem i nie da się jej zachęcić, żeby wyszła (dosł. ‘nie da się jej wywabić’).’

UFGEJN v. (imp. sg. GEJ UF, pl. GEJT UF; part. perf. UF(GY)GANGA + zȧjn)

1. wzejść, wschodzić (o słońcu, księżycu): Gük y dam ławacug bej’h śun felün / S’gejt uf ju mej ny Zun, ok łoüter züg. ‘Chociaż zgubiłem / zgubiłam się w tym biegu życia / I nie wschodzi już słońce, lecz samo zmartwienie.’ (fragment pieśni kościelnej Nynder mȧj Göt cy djyr ‘Być bliżej Ciebie chcę’); Dy zun gejt ym wynter śpyter, ȧn ym zumer ejer uf. ‘Słońce później wschodzi zimą, a wcześniej latem.’

2. (wy)rosnąć (o cieście drożdżowym): Wu bysty? Der tȧg ufs brut ej śun ganc ufganga. ‘Gdzie ty jesteś? Ciasto na chleb już prawie całkiem wyrosło.’; Wen mȧ hywapłec bekt, gejn zy ym bakuwa inda uf. ‘Gdy się piecze ciasta / placki drożdżowe, te zawsze rosną w piekarniku.’

3. wzejść, wschodzić (o roślinach): Yhy ho s’büngroz ufer wat gyzyt, fylȧjht wyt’s bocy Ustyn ufgejn. ‘Zasiałem / zasiałam rzeżuchę na wacie, może wzejdzie do Wielkanocy.’

4. rozsunąć się, podnieść się, otworzyć się, pęknąć (o ranach, wrzodach, drzwiach, oknach, zasłonach): Wȧsty, uf wos ȧ ej gyśtiörwa? – Dy śwan zȧjn’um ufganga. ‘Wiesz, na co on zmarł? – Wrzody mu pękły.’; No wi śpjysty kȧn cug ny? Zejh jok, wi dy tjyr ufgejt! ‘No jak to nie czujesz przeciągu? Popatrz tylko, jak drzwi się otwierają!’; Wen dy fjyrhang ufging, wöst yh, do der śpektakl zih ofyngt. ‘Gdy kurtyna się podniosła, wiedziałem, że zaczyna się spektakl.’

5. rozchodzić się, rozejść się (o pieniądzach, żywności): Wen dy bycołst myter kiöet, to wȧsty ny, wen dos giełd ej ufganga. ‘Gdy płacisz kartą, to nie wiesz, kiedy te pieniądze się rozchodzą (dosł. ‘rozeszły’).’

6. rozwiąz(yw)ać się, puszczać (zamek, szew): Gej der öbaht, dy śnjyla gejn der wejder uf. ‘Uważaj, sznurówki znów ci się rozwiązują.’

Zob. też: → GEJN

ŚTJEKJA v. (imp. sg. ŚTJEK, pl. ŚTJEKT; part. perf. GYŚTJEKT + hon)

1. wzmocnić: Wos mih ny derśłyt, dos śtjekt mih. ‘Co mnie nie zabije, to mnie wzmocni.’

2. krochmalić: S’jypła ȧn dy wȧjsa śjyctihjyn djef’ȧ güt śtjekja, bo zyst śoün zy byślampyt oüs. ‘Jypłę i białe fartuchy należy dobrze wykrochmalić, bo w przeciwnym razie wyglądają niechlujnie.’

ŚTȦJGJA v. (imp. sg. ŚTȦJG, pl. ŚTȦJGT; part. perf. GYŚTEJGJA + zȧjn)

1. wznosić się, wznieść się: Mytum jyśta wyndcug śtȧg dy drah y dy hej. ‘Z pierwszym powiewem wiatru latawiec wzniósł się do góry.’; Der nawuł śtȧg fum foühta groz y dy łöft. ‘Mgła unosiła się z wilgotnej trawy w powietrze.’

2. wsiąść, wsiadać (na konia, do autobusu itp.): Yhy wa ny myt ȧm fremda ys oüta śtȧjgja. ‘Nie wejdę do samochodu z obcym.’; Śtȧjg ufs fad ȧn rȧjtwer wȧg! ‘Wsiadaj na konia i jedźmy stąd!’

3. wysiąść, wysiadać, zsiadać (z roweru, z tramwaju itp.): Har śtȧjgt fum oütabüs ufȧ dryta śtand. ‘On wysiada z autobusu na trzecim przystanku’; Wen zy fum śyfła ufs łand endłik śtygja, wün zy fjy dy wür fruł. ‘Gdy w końcu zeszli z łódki na ląd, naprawdę się cieszyli.’

4. stawać na nogę: Har śtȧg fu ȧm füs ufȧ andyn. ‘Przestawał z jednej nogi na drugą.’; Der füs tüt mer wej, yhy kon ufȧ giöe ny śtȧjgja. ‘Noga mnie boli, w ogóle nie mogę na nią stanąć.’

Por. też: roüsśtȧjgja ‘wysiąść, wysiadać, wyjść, wychodzić’, nȧjśtȧjgja ‘wsiąść, wsiadać’, ejwerśtȧjgja ‘przesiąść się, przesiadać się’: Wen dy fu ȧm oütabüs roüsśtȧjgst ȧn y ȧn andyn śtȧjgsty nȧj, dos hȧst ejwerśtȧjgja. ‘Kiedy wysiadasz z jednego autobusu i wsiadasz do innego, to się nazywa przesiadanie.’

MÜSTER s. n. (pl. MÜSTYN)

1. wzór, deseń: Ym gyweł go’s kȧrton y ołylȧ müstyn. ‘W sklepie był kreton o wszelkiego rodzaju wzorach.’

2. wzór, schemat: Mah ołys y mem müster ȧnöh, ȧn dos wyt ata. ‘Rób wszystko według mojego wzoru, a będzie to działać.’

3. wzór, przykład: Har ej ȧ müster fur gydułd! Yhy wje zu łang y dar at  ny oüshałda. ‘On jest wzorem cierpliwości! Ja bym tyle nie wytrzymał w takiej pracy.’

WÜHS s. m. (pl. WYHSA, dim. WYHSŁA)

wzrost: Zȧj wühs wiöe wi ȧ śejny fiht. ‘Jej wzrost był jak [wzrost] pięknej sosny.’ (fragment pieśni Yh kant ȧmöł ȧ mȧkja śejn)

BYZYCER s. m. (pl. BYZYCYN, dim. BYZYCEŁA)

właściciel: Dy hyt wiӧe śejn ȧn wiöem – der byzycer höt diöt śun łang gywönt ȧn’ȧ kłymyt ny. ‘Dom był ładny i ciepły – właściciel mieszkał tam już od dawna i nie narzekał.’

GROD adv.

1. właśnie, akurat, wręcz, dokładnie: Grod y dar cȧjt ej’ȧ cyrykkuma. ‘Właśnie w tej chwili wrócił.’; O mȧj łiwy müter, s’troümt mer hoüt y dar naht / Do dy büwa köma, grod yr hołwa naht. ‘O moja mamusiu, śniło mi się dzisiaj w nocy / Że chłopcy przyszli dokładnie o północy.’ (fragment piosenki O mȧj łiwy müter)

2. w tej chwili, teraz: Yhy ho grod kȧ cȧjt ny, oder mün kynter kuma. ‘W tej chwili nie mam czasu, ale jutro możecie przyjść.’

3. właśnie, przed chwilą: Grod wiöe’ȧ dö, cwü minüta y dam. ‘Właśnie tu był, dwie minuty temu.’

4. tylko, jedynie (z wyjątkiem): Ym gyweł hota zy nist ny, grod owyśpapjyr ȧna bjykjazoft. ‘W sklepie nic nie było, jedynie papier toaletowy i sok brzozowy.’ – UWAGA: GROD w tym znaczeniu używa się wyłącznie w przedstawionym w przykładzie kontekście, tj. występuje po zaprzeczeniu, gdy mówi się, że czegoś nie ma, a później GROD wprowadza wyjątek: Cym wymysiöejer bowaociwerik gyhjyt kȧ świöecy zah, grod dy śü. ‘Do stroju kobiecego nie należy żaden czarny element, jedynie buty.’

ȦGJA adj.

własny, swój: Dy Wymysiöejyn hon jyr ȧgja śpröh, kultür ȧn gybroühja. ‘Wilamowianie mają swój własny język, swoją kulturę i zwyczaje.’

ŁÖD s. f. (pl. ŁÖDA, dim. ŁÖDŁA / ŁYDŁA)

włos: Dü hösty zyty dykjy łöda! Yhy wje oü weła zyty hon. ‘Masz takie gęste włosy! Też bym takie chciał / chciała.’

Por. też: gydryty / gylokty łöda ‘kręcone włosy’, ruty łöda ‘rude włosy’: Dos ej ȧ śejner knȧht, ȧ höt śejny ruty łöda ȧn ȧ ruta biöet. ‘To piękny kawaler, on ma piękne rude włosy i rudą brodę.’

UFZECA v. (imp. sg. ZEC UF, pl. ZECT UF; part. perf. UFGYZOCT + hon)

1. włożyć, nałożyć (nakrycie głowy, okulary): Zec der ȧ hüt uf. ‘Włóż kapelusz.’; Der dźjada zoct’um dy oügagłyzyn uf ȧn’ȧ füng o dy gazytcȧjtung cy łaza. ‘Dziadek włożył okulary i zaczął czytać gazetę.’

2. posadzić wyżej, podsadzić, poprawić: Zecźe dos kynd uf, bo s’zyct cy nejder. ‘Podsadź to dziecko, bo siedzi za nisko.’

3. nastawi(a)ć (wodę, zupę): Cyderjyśt müsty ȧ töp ufs fojer ufzeca, ȧ ołdyśt śpyter, wen s’woser wyt ufzida, dy kłejzła nȧjwafa. ‘Najpierw musisz postawić garnek na ogniu, a dopiero potem, gdy woda się zagotuje, wrzucić kluski.’

Zob. też: → ZECA

OÜZ₁ praep. (dat.)

z (skądś na zewnątrz): Ym jyngsta tag wan dy tuta oüzum grop ufśtejn. ‘W sądny dzień zmarli powstaną z grobu.’; Der foter kom śun gyfiöen mytum oüta ȧn yta hiöert’ȧ, wȧł der zun cünum oüzer śül roüskymt. ‘Ojciec już podjechał autem i teraz czeka, aż syn wyjdzie do niego ze szkoły.’

Obecnie funkcję OÜZ₁ przejmuje → FU.

BOÜ(Y)N v. (imp. sg. BOÜ, pl. BOÜ(Y)T; part. perf. GYBOÜ(Y)T + hon)

(z)budować: Yhy ho gan kompüterśpejła, y wyła’ȧ kon yhta boüyn. ‘Lubię takie gry komputerowe, w których można coś budować.’; Dos hoüz ej gyboüt can jür y dam. ‘Ten dom zbudowano 10 lat temu.’

Czasownik BOÜ(Y)N niegdyś był używany głównie w znaczeniu ‘budować z drewna’ – obecnie oznacza najczęściej po prostu ‘(z)budować’, niezależnie od wykorzystywanego budulca.

Por. też: s’boün zo dih trafa – dawne przekleństwo ‘niech cię spotka budowa’.

Zob. też:  → MOJYN, → UFŚTEŁA

MYT paep. (dat.)

1. (razem) z kimś / czymś: Gejsty myt mjyr (myt), cy błȧjsty zyca? ‘Idziesz ze mną czy zostajesz?’; Yh wje weła ȧ döpułśtuw myt ekstra beta uf cwej tag rezerwjyn. Ju, myt mügjaasa. ‘Chciałbym zarezerwować pokój dwuosobowy z osobnymi łóżkami na dwa dni. Tak, ze śniadaniem.; Gat mer dan tort myt trüskawkja, byt śejn. ‘Proszę podać mi ten tort z truskawkami.’

2. za pomocą, przy pomocy czegoś: Wi bysty uf Wymysoü gyfiöen? – Mytum oütabüs. ‘Jak dojechałeś do Wilamowic? – Autobusem.’; Yhy dry dy śroüła mytum śroüłacijer roüs. ‘Wykręcam śrubki śrubokrętem.’; Myt ȧm wüt kon’ȧ ȧ ȧndyn derśłön. ‘Jednym słowem można zabić.’; Myt dam wułd’ȧ fylȧjht ziöen, do wer zuła diöt ny gejn. ‘Chciał przez to zapewne powiedzieć, że nie powinniśmy tam iść.’

3. z kimś / czymś (wskazuje na cel wykonania czynności): Wos mahsty diöt zu łang myt dam arpuł? Wjyr müsa nö hefa ȧjfȧn! ‘Co robisz tam tak długo z tym ziemniakiem? Musimy jeszcze wiele obrać!’; Ny mah łiwer śun nist myt dam, wjyr müsa śun gejn! ‘Lepiej już nic z tym nie rób, musimy już iść!’

4. z (wiatrem, nurtem itp.): Dy krȧncła zȧjn mytum fłus wȧggyśwuma. ‘Wianki odpłynęły z rzeką.’ Cyderjyśt go’s ȧ grus krawal, oder myter cȧjt höt zih dos ołys gyśtyłt. ‘Najpierw była wielka awantura, ale z czasem się to wszystko uspokoiło.’; Oły cydeła fum tejś zȧjn mytum wynd y dy wełt gyfłöga. ‘Wszystkie papierki ze stołu poleciały w świat z wiatrem.’

5. w(e) (wzory): Mjyr gyfełt dos rykla myta śȧkla. ‘Podoba mi się ta sukienka w kropki.’

MYT funkcjonuje też jako przedrostek rozdzielny (myt-), nadający czasownikom różne znaczenia. Przede wszystkim przedrostek myt- oznacza ‘razem, z kimś / czymś’: mytkyna ‘móc / umieć / poradzić wspólnie z kimś coś zrobić’: No bowa, jyr wjet ju mytkyna, ny łet’üh źe hejn! ‘No kobiety / panie, mogłybyście pójść z nami, nie chowajcie się!’; mytława ‘żyć, mieszkać razem’: Yhy ławt cwencik jür myter myt. ‘Mieszkałem z nią dwadzieścia lat.’; mytzyngja ‘śpiewać razem z kimś / z innymi’, mytśpryngja ‘(wy)skakać z kimś / z innymi’. Warto zauważyć, że z czasownikami o przedrostku myt- często używany jest przyimek MYT: Zyng myt yns myt! ‘Śpiewaj z nami!’; Har ging yn puś ȧn zy gingja mytum myt. ‘Poszedł do lasu, a oni poszli / one poszły (razem) z nim.’

Zob. też: → MYTKUMA, → MYTGEJN

FU, FÖN praep. (dat.)

1. z, od: Śnȧjd mer ȧ śtykla fu dam tort o. ‘Odkrój mi kawałek z tego tortu.’; Der gabinet fum dyrektor ej fur rȧhta zȧjt. ‘Gabinet dyrektora jest z prawej strony.’; Har zoh fur heja ro. ‘Patrzał na dół z góry.’; Zy śprunga ufȧ fu dyhynda. ‘Naskoczyli na niego od tyłu.’

2. z, od (jakiegoś miejsca): Möł dan coün fur bram bocy dö. ‘Pomaluj ten płot od bramy do tego miejsca.’; Fu Wymysoü uf Oüswynca fjet’ȧ ymȧ cwencik minüta. ‘Z Wilamowic do Oświęcimia jedzie się około 20 minut.’; Łejz fur dryta zȧjt. ‘Czytaj od trzeciej strony.’

3. od (kogoś): Wos wyłsty fön mer? ‘Czego ode mnie chcesz?’; Oły kyndyn krigta wȧjnahtagyśenkja fu jyr baba. ‘Wszystkie dzieci otrzymały prezenty bożonarodzeniowe od swojej babci.’; Fu wam bysty? – Fum Biöeźnjok. ‘Od kogo jesteś? – Od Boźnioka.’

4. od (początek czynności): Fum möntag gej’h y dy krefterȧj. ‘Od poniedziałku będę chodził na siłownię.’; Rȧher dy cȧjt fum śus. ‘Licz czas od strzału.’ – w tym znaczeniu czasem używa się również → FU... O.

5. od (długość trwania czynności): Fu dar cȧjt kon yh nist mej ny fynda. ‘Od tego czasu nic nie mogę znaleźć.’; Yhy gej y dy krefterȧj śun fu drȧj jür. ‘Chodzę na siłownię już od trzech lat.’

6. z (jakiegoś miejsca): Ym wifuł kymsty fur at cyryk? ‘O której wracasz z pracy?’; Har ging fur pöst roüs. ‘Wyszedł z poczty.’; Wjyr śtoma fu ȧr rȧjhja familyj. ‘Pochodzimy z bogatej rodziny.’ – w tym znaczeniu czasem używa się również → OÜZ₁.

7. wyraża właściwość lub cechę charakteru: Oüz ȧ bow fu gütum hac kund zy zy ny łön uny hyłf. ‘Jako kobieta o dobrym sercu nie mogła zostawić ich bez pomocy.’

8. z (część całości): Ider fön yns wje dos maha. ‘Każdy z nas by to zrobił.’; Dos ej ȧs fun ełdsta gyboüdyn yr śtot. ‘To jedna z najstarszych budowli w mieście.’

9. wyraża posiadanie: Dos ej s’bihła fum śiłer, ejs konsty ny nama. ‘To książka nauczyciela, jej wziąć nie możesz.’; Der Pejter ej der śwöger fu mem brüder. ‘Piotr jest szwagrem mojego brata.’ – czasami w tym znaczeniu używa się dopełniacza, patrz → EJS.

10. z (radości, strachu itp.): Zy kunda zih fum strah ny rjyn. ‘Nie mogli się ruszyć ze strachu.’; Fur zyta grusa frȧjd fergos’ȧ s’parabli cy nama ȧn’ȧ łüf wi ym byhendsta yn ham. ‘Z tak wielkiej radości zapomniał wziąć parasola i pobiegł czym najprędzej do domu.’ 

11. o, nad (np. dyskutować, zastanawiać się): Tejda kuztwer fu djyr. ‘Przed chwilą o tobie rozmawialiśmy.’; Fu dam cy dyśkürjyn wyt yns nist ny hyłfa. ‘Dyskutowanie o tym nic nam nie pomoże.’ – w tym znaczeniu czasem używa się również → EJWER₁.

12. z (czegoś się składać, być z czegoś zrobionym): Dar tełer je gymaht fu celin, a dar fu plastik. ‘Ten talerz jest zrobiony z gliny, a ten z plastiku.’; Dy śjer byśtejt fu cwe tȧln. ‘Nożyce składają się z dwóch części.’

13. po (czymś poznać): Yhy derkant dih fum gang. ‘Poznałem cię po chodzie.’; Fun gywylkja wiöd’ȧ derwiöert, do’s zo rȧnn ȧn’ȧ nom s’parabli myt. ‘Zorientował się po chmurach, że ma padać i zabrał ze sobą parasol.’

14. niż, od (porównanie): Zej ej ju ełder fön mer. ‘Ona jest starsza ode mnie.’; Har ej nö hyhjer fu zem brüder. ‘Jest jeszcze wyższy niż jego brat.’ – w tym znaczeniu czasem używa się również → OWI, → WI.

Forma FU jest nieakcentowana, formy FÖN używa się, gdy pada na nią akcent: Fu mjyr wysty nist ny krigja, gej łiwer nö cy imanda. ‘Ode mnie nic nie dostaniesz, idź lepiej do kogoś innego.’ – ale: Yhy wȧ bocy yt ny, wo’ȧ fön mer wułd. ‘Do teraz nie wiem, czego ode mnie chciał.’

WEGJA praep. (dat.)

1. z powodu, ze względu na: S’ej diöt ȧ wȧgrod, uf wyłum zy ferśidnikjys wegjam wyźinek oüsśtełta. ‘Tam jest rondo, na którym wystawiono różne rzeczy ze względu na dożynki.’; Fertrejn wegja religjon, / polityk ȧn rebeljon, / wandyta’z fu England, Holand / ȧn köma bocy uf Pöłand. ‘Wypędzeni z powodu religii, / polityki i buntu, / wywędrowali z Anglii, Holandii / i przybyli do Polski.’ (FB 1921)

2. zgodnie z: Wegjam rȧht mü’ȧ gejn yn rest. ‘Zgodnie z prawem powinien pójść do więzienia.’

3. (rzad.) na podstawie: Mȧj baba hot ȧ zyta grus köhbihła ȧn zy koht inda wegja dam bihła. ‘Moja babcia miała taką wielką książkę kucharską i zawsze gotowała na podstawie tej książki.’

DERMYT adv.

z tym: Oder dermyt konsty zuwizu nist ny ofanga. ‘Ale z tym tak czy siak nic nie możesz począć.’; Ufȧ gybürtstag höt s’Mika ȧ oüta gykrigt, oder ejs kon dermyt nist ny maha, bo’s höt nö kȧ fiöepapjyn ny. ‘Na urodziny Dominika dostała samochód, ale nie może nic z nim zrobić, bo nie ma jeszcze prawa jazdy.’

W tym znaczeniu częściej jest używane wyrażenie myt dam.

HYNDA adj.

z tyłu: Fyrym śtind’ȧ dy gancy cȧjt fu hynda ȧn’ȧ mȧlt zih nist ny? ‘Dlaczego stał cały czas z tyłu i się nie odzywał?’

Częściej używaną formą jest → DYHYNDA.

UWA₂ adv.

1. z wierzchu, na wierzchu: Wen der śymuł wehst uf uwa, ej s’gancy brut śun ferśymułt. ‘Jeśli pleśń rośnie na wierzchu, cały chleb jest już spleśniały.’; Dy koc höt ȧ besta roüm fu uwa oüsgyłopyt. ‘Kot spił najlepszą śmietanę z wierzchu.’

2. wyżej (wcześniej wymieniony): Dy uwa byśrejwa fołn zȧjn fjy dy wür gypasjyt. ‘Wyżej opisane wypadki naprawdę się zdarzyły.’; Dos wiöe śun uwa gynant. ‘To zostało już wspomniane wcześniej.’

UWA₂ bywa używany również jako przedrostek, oznaczający górny, por.: Uwaśłyz ‘Górny Śląsk’, s’uwatȧl ‘górna część’, dy uwaśyht ‘górna warstwa’.

UWAGA: w odróżnieniu od → DERHEJA, oznaczającego ‘na górze (nad czymś, powyżej czegoś)’, UWA₂ oznacza ‘na górnej powierzchni czegoś’.

HYNDER praep. (acc., dat.)

1. (dat.) za czymś, kimś: Ny śtej hynderum Myhuł, bo wer kyna dih ny zan. ‘Nie stój za Michałem, bo cię nie widzimy.’; Mȧj oüta śtejt hynder(er) kjyh, dü konst diöt gejn śtejn hiöera uf mejh. ‘Mój samochód stoi za kościołem, możesz tam podejść na mnie zaczekać.’

2. (acc.) za coś, kogoś (kierunek): Dar, war derłjeft hyndys hejweła oüz der jyśty, wyt oüsśpejła. ‘Ten, kto dobiegnie za górkę jako pierwszy, wygra.’; Zy gejt hynder dy bejn. ‘Ona idzie za scenę.’

3. (dat.) zza: Zej kom (fu) hynderum boüm. ‘Ona wyszła zza drzewa.’; S’köma hefa gest (fu) hynder granc. ‘Przyjechało wielu gości z zagranicy.’ – w tym znaczeniu HYNDER często używa się w połączeniu z → FU.

Wyrażenie fu hynder oznacza ponadto ‘spoza’: Wo ȧmöł mejer łoüt fu hynder Wymysoü interesjyn zih myter wymysiöeryśa śpröh. ‘Coraz więcej osób spoza Wilamowic interesuje się językiem wilamowskim.’

4. (dat.) poza, oprócz: Har kon güt koha, har ej śejn ȧn gyśökt, ȧn hynder dam ej’ȧ troj. ‘On umie dobrze gotować, jest ładny i zręczny, a poza tym wierny.’; Yhy wȧ ny, op imyd hynderum Jȧśkja wje jum kyna hyłfa. ‘Nie wiem, czy ktoś poza Januszem będzie mógł mu pomóc.’

5. (dat.) za czymś lub kimś (np. kandydaturą, planem): Yhy bej hynder, war ej ȧtkȧn? ‘Jestem za, kto jest przeciw?’; Mejer wi dy hełwt wün hynder dam kandydat, ȧzu har höt dy woł gywuna. ‘Ponad połowa była za tym kandydatem, a więc on wygrał wybory.’; Yhy bej zjyr hyndyn hund. ‘Strasznie lubię psy’.

Por. też: s’hyndertȧl ‘dolna część czegoś; tyłek’.

YMȦZYST adv.

1. za darmo: Yhy ho oły kłȧdyn fu mer müter ymȧzyst ys müzeum ogan. ‘Za darmo oddałem / oddałam wszystkie stroje mojej matki do muzeum.’

2. na darmo: Yh bej troürik, do ołys, wo dy höst fjyr zy gymaht, dos wiöe ny ymȧzyst. ‘Jestem smutny / smutna, że wszystko, co dla niej zrobiłeś, było na darmo.’

CON s. m. (pl. CYN, dim. CEJNŁA)

1. ząb: Wen zy mer ȧ con oüsrysa, tot’s mer ny zjyr wej, oder yta ej dy wytnan ny cym oüshałda! ‘Gdy wyrywano mi ząb, nie bardzo bolało, ale teraz ból jest nie do wytrzymania!’

2. (dim.) ząbek (czosnku): Drȧj fȧjn cyśnyta cejwła knöwułah djefsty ufer fan bybröta, ȧna nöhta roüm nȧjgisa. ‘Trzy drobno pokrojone ząbki czosnku musisz podsmażyć na patelni, a potem wlać śmietanę.’

Por. też: der bakcon ‘ząb trzonowy’, der ekcon ‘kieł (ząb)’, der fönacon ‘ząb przedni (siekacz lub kieł)’, der kełwercon ‘ząb mleczny’.

HUĆ s. f. (pl. HUĆJA, dim. HEĆŁA)

żaba: Hjysty, wi dy hućja ^|regjyn? ‘Słyszysz, jak rechoczą żaby?’

FIÖERWA v. (imp. sg. FIÖERW, pl. FIÖERWT; part. perf. GYFIÖERWT + hon)

1. zabarwi(a)ć, barwić, farbować: Yhy ho yn ty ȧbysła pożyćkjazoft nȧjgösa ȧn’ȧ höt’ȧ śejn gyfiöerwt. ‘Wlałem / Wlałam do herbaty trochę soku porzeczkowego i on ją ładnie zabarwił.’; Yhy fiöerw dan t-shirt świöec. ‘Farbuję ten t-shirt na czarno.’

2. kolorować: Hösty śun oły zȧjta ym möłbihła gyfiöerwt? ‘Pokolorowałeś / Pokolorowałaś już wszystkie strony w kolorowance?’

^|MÜZIK₂ s. f. (pl. ^|MÜZIKJA)

zabawa, impreza: Gejsty hoüt uf dy müzik ufȧ Rynk? ‘Idziesz na imprezę na rynku?’

ŚPEJŁZAH s. f. (pl. ŚPEJŁZAHA)

zabawka: Büwy, dy höst zöfuł śejny śpejłzaha, fyrym bawjȧsty dih myta ny? ‘Chłopcze, masz tyle pięknych zabawek, dlaczego się nimi nie bawisz?’

Zob. też: → ZAH

DERŚŁÖN (ZIH) v. (imp. sg. DERŚŁÖ, pl. DERŚŁÖT; part. perf. DERŚŁÖN / DERŚŁIÖEN + hon)

zabi(ja)ć (się): Ȧ wüt kon derśłön. ‘Słowo może zabić.’; Mytum fłigjaśłöjer derśłyt mȧ dy fłigja. ‘Łapką na muchy zabija się muchy.’; Yhy ken’ȧ s’gancy ława, har kynd zih ȧłȧn ny derśłön! ‘Znam go całe życie, sam nie mógłby się zabić!’

HUĆJAŁEFUŁ s. m. (pl. HUĆJAŁEFUŁN, dim. HUĆJAŁEFEŁA)

żabieniec, babka wodna (alisma plantago), lilia wodna, grążel: Kliny hećła zyca ufa hućjałefułn ȧn dy wjema zih yr zun. ‘Małe żabki siedzą na żabieńcach i grzeją się w słońcu.’

ȦJMAHA v. (imp. sg. MAH ȦJ, pl. MAHT ȦJ; part. perf. ȦJGYMAHT + hon)