Słownik

PERSÜN s. f. (pl. PERSÜNA)

1. osoba (człowiek): Der ambasador dos ej zjyr ȧ wihtikjy persün. ‘Ambasador to bardzo ważna osoba.’

2. (gram.) osoba: Yr jyśta persün fum hȧsdyrb höt s’cȧjtwüt «ferhyndyn» dy füm «ferhynder». ‘W pierwszej osobie trybu rozkazującego czasownik «ferhyndyn» (‘przeszkadzać’) ma postać «ferhynder» (‘przeszkadzaj’).’

EKSTRA adj., adv.

1. osobno, osobny: Zy gön yns ȧ śtuw mytum döpułtbet, oder wjyr weła śłöfa ekstra. ‘Dali nam pokój z łóżkiem dwuosobowym, ale my chcemy spać osobno.’

2. szczególnie, szczególny: Yhy at ny ym zynwytzuntag, ekstra wen’s ej mȧj gybürtstag! ‘Nie pracuję w weekend, szczególnie gdy mam urodziny!’ – w tym znaczeniu często używa się → S’MȦST(S).

3. dodatkowo, dodatkowy: Uf dy Wȧjnahta wył yh mer ȧ ekstra wentka cükiöefa. ‘Na Boże Narodzenie chcę sobie dokupić dodatkową wędkę.’

Wyraz EKSTRA jest nieodmienny.

ŁECTY₁ adj.

ostatni, pozostały: Yhy mü mer rün, bo dy łecty cȧjt wiöe zjyr śwjer. ‘Muszę sobie odpocząć, bo ostatni czas był bardzo trudny.’; Dos ej s’łecty möł, wen yh der hyłf. ‘To ostatni raz, kiedy ci pomagam.’; Tȧl dih źe myta łecta, bej ny gȧjcik! ‘Podziel się z pozostałymi, nie bądź skąpy!’

ŚIÖEF adj., adv. (ŚAFER, ŚAFST-)

1. ostry (np. ostrze): Di noüa masyn zȧjn ȧzu śiöef – ga der güt öbaht, do dy dih ny byśnetst. ‘Te nowe noże są tak ostre – uważaj, żebyś się nie pociął.’

2. ostry (spiczasty, niezaokrąglony): Myt ȧm śiöefa blȧjśtift kon’ȧ zih oü bykjyca. ‘Ostrym ołówkiem też można się skrzywdzić.’; Wyły ek ej śafer? ‘Który kąt jest ostrzejszy?’

3. ostry (o jedzeniu): Di ćipsa myt ćiligyśmak zȧjn fjyr mejh cy śiöef, gej mer łiwer di myt twiöek. ‘Te chipsy o smaku chili są dla mnie za ostre, daj mi lepiej te serowe.’

4. mocny (o napoju): Ci mer dos tyzȧkla roüs, bo zyst ej der ty cy śiöef. ‘Wyciągnij mi tę torebkę, bo inaczej herbata będzie za mocna.’

ŚŁȦJFA v. (imp. sg. ŚŁȦJF, pl. ŚŁȦJFT; part. perf. GYŚŁYFA + hon)

1. (na)ostrzyć: Łiwer feter / Śłȧjf my’ś maser / Göt bycoł dy’ś / S’ej śun śafer. ‘Drogi wujku / Naostrz mi nóż / Bóg zapłać / Już jest ostrzejszy.’ (rymowanka)

2. (wy)szlifować: S’brat ej ȧzu głot! Imyd mü hon’s güt gyśłyfa. ‘Deska jest taka gładka! Ktoś musiał ją dobrze wyszlifować.’

ŚECA v. (imp. sg. ŚEC, pl. ŚECT; part. perf. GYŚECT + hon)

1. (o)szacować, oceni(a)ć: Dy eksperta śeca, do dy coł fun fołn wyt hojer cwe möł gryser wada. ‘Eksperci szacują, że liczba wypadków się w tym roku podwoi.’; Har śect mih uf drȧjȧndresik jür, gük yhy bej jyngjer! ‘Myślał, że mam 33 lata, mimo że jestem młodszy / młodsza!’

2. wyceni(a)ć, (o)szacować: Der Pejter wyt der dȧj oüta hyłfa cy śeca, har kent zih uf dam. ‘Piotr pomoże wycenić ci samochód, on się na tym zna.’

3. cenić, doceniać: Myter cȧjt ho’h mih gyłjyt ȧ gyzunda cy śeca. ‘Z czasem nauczyłem się cenić zdrowie.’; Wjyr oły śeca dȧj hyłf! ‘Wszyscy doceniamy twoją pomoc!’

Por. też: ośeca ‘(o)szacować, oceni(a)ć; wyceni(a)ć’, ejwerśeca ‘przeceni(a)ć’: Dos ej giöe ny cy ejwerśeca, wi wihtik dar śrejt ej fjy dy łandwjytśoft. ‘To nie do przecenienia, jak ważny jest ten krok dla gospodarki.’; nejderśeca ‘nie doceniać, nie doszacować’: Har höt zen fȧjnd nejdergyśect ȧn diöh dos ferśpejłt’ȧ. ‘Nie docenił swojego przeciwnika i przez to przegrał.’

ŚPIÖEN v. (imp. sg. ŚPIÖE, pl. ŚPIÖET; part. perf. GYŚPIÖET + hon)

oszczędzać, oszczędzić, odkładać: War yht wył hon, mü cyzomakłoün ȧn śpiöen. ‘Kto chce coś mieć, musi zbierać i odkładać.’

BYTRIGJA v. (imp. sg. BYTRIG, pl. BYTRIGT; part. perf. BYTRÖGA + hon)

oszuk(iw)ać: Fyrym bytroügsty mih ȧzu? ‘Dlaczego mnie tak oszukujesz?’

Por. też: der bytrüg ‘oszustwo, nieuczciwość’.

BYTRIGZUM adj.

oszukańczy, zwodniczy, fałszywy, zawodny: Dȧj ȧgja śpröh, wen’ȧ amst y ȧr fremda, kon zȧjn ȧmöł hyłfzum, ȧn ȧmöł bytrigzum: cbś. «frynd» bydȧjt fjyr ȧn Englender «frȧjnd», ȧn «kłoün» fjyr ȧn Doüća – «śtała». ‘Twój własny język, jeśli jest podobny do języka obcego, może raz być pomocny, a raz zwodniczy: np. «frynd» (‘krewny’) oznacza dla Anglika «frȧjnd» (‘przyjaciel’), a «kłoün» (‘zbierać’) dla Niemca – «śtała» (‘kraść’).’

UFA adj.

otwarty: Cwyśam Kiöerfretag ȧn cwyśar Rezurekcyj ej dy kjyh dy gancy cȧjt ufa. ‘Między Wielkim Piątkiem a Rezurekcją kościół jest otwarty przez cały czas.’; Dy tjyr ej ufa, konsty gejn, nimyd wyt dih ny ufhałda. ‘Drzwi są otwarte, możesz iść, nikt cię nie będzie zatrzymywał.’

UFMAHA v. (imp. sg. MAH UF, pl. MAHT UF; part. perf. UFGYMAHT + hon)

1. otworzyć, otwierać: Mah dy fanstyn uf, wer müsa dö ȧbysła oüsłyfta. ‘Otwórz okna, musimy tu trochę wywietrzyć.’; S’gyweł mahwer ym noün s’mügjys uf ȧn ym zejwa s’öwyts cü. ‘Sklep otwieramy o dziewiątej rano i zamykamy o siódmej wieczorem.’

2. rozpiąć, rozpinać (guzik): Mah dy kniöefułn uf, to wyt’s der ny zu hȧs zȧjn. ‘Rozepnij guziki, to nie będzie ci tak gorąco.’

3. rozpuścić, rozpuszczać (włosy): Yhy triöe ind ufgymahty łöda, fylȧjht zuł yh jynt ȧ nojy fryzür priöebjyn? ‘Mam zawsze rozpięte włosy, może powinnam / powinienem wypróbować nową fryzurę?’

Zob. też: → MAHA

MOD s. f. (pl. MODA, dim. MODŁA)

owad, insekt, robak (naziemny): Ga der öbaht, dy höst ju ȧ mod ufer aksuł! ‘Uważaj, masz robaka na barku!’; Yr wełt gyt’s zöfuł gatunga moda, do dy füśjyn hon nö oły ȧni ny byśrejwa. ‘W świecie jest tyle gatunków owadów, że badacze nawet jeszcze wszystkich nie opisali.’

Owady mieszkające pod ziemią, owady pełzające oraz płazińce, nicienie czy pierścienica nazywa się → WÜM.

ŚÖF s. n., m. (pl. ŚYF, dim. ŚYFŁA)

owca: Śłöf, mȧj kyndła, śłöf / S’wȧt ym gatła ȧ śöf. ‘Śpij, moje dzieciątko, śpij / Pasie się w ogródku owca.’; Dy Giöeroln hita jyśter hefa śyf yn gybjygja, yta gyt’s oder śun wo ȧmöł wingjer łoüt, wo zy weła dos maha. ‘Górale pasali dawniej dużo owiec w górach, ale teraz jest coraz mniej ludzi, którzy chcą to robić.’

Rodzaju męskiego (m.) się używa w znaczeniu ‘samiec owcy’, w znaczeniu ogólnym ‘owca’ używa się rodzaju nijakiego (n.).

Zob. też: → BARÜŚ, → BÖK

ÖBST s. n., m. (pl. ÖBST)

owoc: Ufum jümyt kon’ȧ ołyla öbst kiöefa, ga jok öbaht, do zy zȧjn fryś. ‘Na targu można kupić wszelkiego rodzaju owoce, tylko uważaj, żeby były świeże.’

Por. też: s’mjeröbst ‘owoc morza’.

BLȦJŚTIFT s. m. (pl. BLȦJŚTIFTA, dim. BLȦJŚTIFTEŁA)

1. ołówek: Yh ho felün men łecta blȧjśtift, hösty fylȧjht ȧn andyn? ‘Zgubiłem swój ostatni ołówek, masz może drugi?’

2. kredka: Kyndsty mer ȧ ruta blȧjśtift ny łȧjn? ‘Nie pożyczyłbyś / Nie pożyczyłabyś mi czerwonej kredki?’

EŁTER s. n. (pl. EŁTYN, dim. EŁTELA)

ołtarz: Dy ełtyn yr kjyh y Wymysoü zȧjn oüsgykrycułt ym łyndahułc. ‘Ołtarze w kościele w Wilamowicach są wyrzeźbione z drewna lipowego.’

RIHJA v. (imp. sg. RIH, pl. RIHT; part. perf. GYROHA + hon)

1. pachnąć: Dy zumerśtrejzła rihja ȧzu śejn, yhy wȧ ny, wi kon dos y imanda ferhyndyn. ‘Aksamitki (śmierdziuchy) pachną tak pięknie, nie wiem, jak by to mogło komuś przeszkadzać.’

2. (po)wąchać: Yh wył dos ny rihja, bo’s śtynkt byśtymt. ‘Nie chcę tego wąchać, bo to na pewno śmierdzi.’

3. czuć (węchem): Śpjysty dos? – Oder wos? – Dos gyruh. – Yhy kon ny rihja, bo’h ho śnöp. ‘Czujesz to? – Ale co? – Ten zapach. – Nie czuję, bo mam katar.’

Por. też: s’gyruh ‘zapach’.

Zob. też: → ŚPJYN

FANKÜHPŁACŁA s. n. (pl. FANKÜHPŁACŁA)

pączek: Fankühpłacła yst mȧ gywynłik ufȧ feta dunyśtag. ‘Pączki je się zazwyczaj w tłusty czwartek.’

Zob. też: → FANKÜH, → PŁOC₂

RȦNN v. (imp. sg. RȦN, pl. RȦNT; part. perf. GYRȦNT + zȧjn)

padać (o deszczu): Wen’s mün ny wje rȧnn, müswer oły błimła undergisa. ‘Gdyby jutro nie padało, musimy podlać wszystkie kwiatki.’

ŚNȦJN v. (im.uprz. GYŚNEJN / GYŚNȦJT + hon)

padać (o śniegu): S’ej kałd ȧn s’śnȧjt. ‘Jest zimno i pada śnieg.’

Por. też: ferśnȧjn ‘(o śniegu) zasypać, zawiać (np. drogę)’, cüśnȧjn ‘przysypać śniegiem’, oüsśnȧjn, wȧgśnȧjn ‘odśnieżyć’.

Zob. też: → ŚNEJ

FOŁA v. (imp. sg. FOŁ, pl. FOŁT; part. perf. GYFOŁA + zȧjn)

1. padać, spaść, upaść, opadać: Der jyśty śnej ej gyfoła. ‘Spadł pierwszy śnieg.’; Har ging ufs ȧjz ȧn’ȧ füł bocȧm hołc ys kołd woser. ‘Wyszedł na lód i wpadł po szyję w zimną wodę.’; Ym hjewyst foła dy błytyn fun biöema. ‘Jesienią liście spadają z drzew.’

2. opadać, spadać, obniżać się (o poziomie wody, o cenie itp.): S’woser ym fłus fełt. ‘Poziom wody w rzece opada.’; Der prȧjz fum petrelem ej yn łecta mönda zjyr gyfoła. ‘Cena nafty w ostatnich miesiącach bardzo spadła.’

3. upaść, upadać (moralnie, zbankrutować itp.): Gük zȧj fjyrma höt ȧ gancy fortün ufa fidgetspinnyn ym cwetoüzyt zymfcyner jür gymaht, nö ȧ piöer jür ej zy gyfoła. ‘Mimo że jego firma zarobiła fortunę na fidget spinnerach w 2017 r., po kilku latach upadła.’

4. przypadać (o porze, czasie): Dy Drȧj Kyng foła hojer ufȧ zuntag. ‘Trzech Króli w tym roku przypada na niedzielę.’

5. zginąć (na wojnie): Mȧj dźjada ej ym andyn wełtkrig gyfoła. ‘Mój dziadek zginął w II wojnie światowej.’

6. padać (o świetle): Dry dih ȧbysła rȧhts, do der zunaśȧjn fełt der ufs gyzyht. ‘Obróć się trochę w prawo, żeby promienie słońca padały ci na twarz.’

Por. też: łön foła ‘upuścić’.

HEJWUŁ s. m. (pl. HEJWUŁN, dim. HEJWEŁA)

pagórek, górka: Diöt fum hejwuł kymt mȧj Jȧśü śun gyryta. ‘Tam z górki jedzie mój Jasiu konno.’ (fragment piosenki Diöt fum hejwuł)

ŚPYN s. f. (pl. ŚPYNA, dim. ŚPYNŁA)

pająk: Oü y Pöłn kon dih ȧ gyftikjy śpyn bȧjsa, s’ej ny gyziöet. ‘Również w Polsce może cię ugryźć jadowity pająk, to wcale nie jest wykluczone (dosł. ‘to nie jest powiedziane’).’

PAKA (ZIH) v. (imp. sg. PAK, pl. PAKT; part. perf. GYPAKT + hon)

(s)pakować (się): Hösty śun ołys gypakt? ‘Spakowałeś / spakowałaś już wszystko?’; Yhy mü mih paka, bo’h triöe mih roüs. ‘Muszę się pakować, bo się wyprowadzam.’

FYNGJER s. m. (pl. FYNGJYN, dim. FYNGJELA)

palec: Wün’er fynf, wi fynf fyngjyn yr hand. ‘Było nas pięciu, jak pięć palców u ręki.’

Por. też: der fyngjerhüt ‘naparstek’, fyngjerüśik ȧłȧn ‘sam jak palec’: Yhy śpjy mih fyngjerüśik ȧłȧn. ‘Czuję się sam jak palec.’

Zob. też: → CEJN, → PȦLSKI

CEJN₁ s. m. (pl. CYN, dim. CEJNŁA)

palec stopy: Dy cyn hon mer y dan śüja ȧzu derfrün – yh mü zy gryhta ym wiöema woser owjema. ‘Palce stóp w tych butach mi tak z(a)marzły – muszę je szybko ogrzać w ciepłej wodzie.’

Formy liczby mnogiej tego rzeczownika (CYN) wymawia się z krótką samogłoską. Krótko wymawia się również połączenie przyimka → CY z formą liczby mnogiej rodzajnika określonego w celowniku (pl. dat.): cyn. Obie te formy różnią się w od formy liczby mnogiej rzeczownika → CON (również zapisywanej jako CYN), która jest wymawiana z długą samogłoską.

W tym znaczeniu używa się również → FYNGJER YM FÜS.

FYNGJER YM FÜS s. m. (pl. FYNGJYN YM FÜS, dim. FYNGJELA YM FÜS)

palec u stopy: Ȧ fyngjer ym füs tüt mer wej. ‘Boli mnie palec u nogi.’

W tym znaczeniu używa się również wyrazu → CEJN.

RIÖEH(J)YN v. (imp. sg. RIÖEH(J)ER, pl. RIÖEH(J)YT; part. perf. GYRIÖEH(J)YT + hon)

1. palić (papierosy): Ym cug ys’s ny derłiöet cy riöehjyn, oü ym śympa. ‘W pociągu nie wolno palić, również w toalecie.’

2. dymić (się), kopcić: Zejh jok, wi’s riöehjyt oüzer nökwyś kümin – byśtymt brit’ȧ wejder myt gymył. ‘Zobacz no, jak dymi z komina sąsiada – na pewno znów pali śmieciami.’; Fyrym riöehyt’s fu mem uwa ȧzu? – Bo dü höst diöt foüht hułc gyłet. ‘Dlaczego z mojego pieca tak się dymi? – Bo włożyłeś tam wilgotne drewno.’

3. (u)wędzić: Wjyr koha zoüwyś ufȧ gyriöehyta śpyrkja. ‘Gotujemy żur na wędzonym boczku.’

4. parować: S’woser ziöet ym kesuł zu zjyr, do’s riöehjyt wi ȧ pariöewjec. ‘Woda w kotle wrze tak bardzo, że paruje jak statek parowy.’

Rzadziej używaną formą jest zelhja, która występuje jedynie w 3. znaczeniu.

BRIN v. (imp. sg. BRI, pl. BRIT; part. perf. GYBRANT + hon)

1. palić (się): Łoüty! Kumt hyłfa, s’brit! ‘Ludzie! Pomocy, pali się!’; S’fojer hjyt uf cy brin. ‘Ogień przestaje się palić.’

2. parzyć: Der henkl fum typa ej ȧzu hȧs, do’s mih brit. ‘Ucho garnka jest tak gorące, że mnie parzy.’; Dy brijesułn dos zȧjn zyty kroütik, wo zy brin. ‘Pokrzywy to takie rośliny, które parzą.’

3. palić w piecu: Bri ym uwa, bo s’ej kołd. ‘Napal w piecu, bo jest zimno.’

UWAGA: z czasownikiem BRIN nie używa się ZIH.

Por. też: ȧjbrin ‘napalić’, bybrin ‘oparzyć’, zih bybrin ‘poparzyć się’.

Zob. też: → FERBRIN

POÜM s. f. (pl. POÜMA, dim. POÜMŁA)

1. palma: Dy poüma wahsa ny y Pöłn – dy ȧncikjy śtejt y Warśaw, oder zy ej füt kynstłik. ‘Palmy nie rosną w Polsce – jedyna stoi w Warszawie, ale jest przecież sztuczna.’; Dy kokonus ej ȧ kokoöbst fum kokoboüm, fur kokopoümfamilyj.  ‘Orzech kokosowy to owoc kokosa z drzewa kokosowego, z rodziny palm kokosowych.’

2. palma święcona w Niedzielę Palmową: Fun wȧjdakacła maha dy łoüt poüma ufȧ Poümzuntag. ‘Z wierzbowych bazi robi się palmy na Niedzielę Palmową.’

Zob. też: → USTYN

GYDYHTNYS s. n. (pl. GYDYHTNYSA)

pamięć: Ny ho kȧ strah, dü höst ȧ güt gydyhtnys, to ufer prifnan wysty ołys gydenkja. ‘Nie martw się, masz dobrą pamięć, więc na egzaminie wszystko będziesz pamiętać.’

DENKJA v. (imp. sg. DENK, pl. DENKT; part. perf. GYDÖHT + hon)

pamiętać, myśleć o przeszłości: Denk fu mjyr! ‘Pamiętaj o mnie!’; Wi’ȧ zos zu y zem gyweł, döht’ȧ fu zem ganca ława. ‘Gdy siedział w swoim sklepie, rozmyślał o całym swoim życiu.’; Ȧ cy denkt imyd, do dü müst ȧzu śwjer uf dos ata? ‘A czy ktoś pamięta, że musiałeś tak ciężko na to pracować?’

GYDENKJA v. (imp. sg. GYDENK, pl. GYDENKT; part. perf. GYDÖHT + hon)

pamiętać, wspominać: Gydenksty dan kłopa? ‘Pamiętasz tego mężczyznę?’; Ȧn dos ej śun ołys, wos müster gydenkja uf dy prifnan. ‘I to jest już wszystko, co muszą państwo pamiętać do egzaminu.’

GÖTER HJER (adj. + s. m.), sg. tant.

Pan Bóg: Dos, wo der Göty Hjer śykt, müswer ufnama. ‘To, co Pan Bóg posyła, musimy przyjmować.’; Fergejs ni fu ynzum Göta Hjen! ‘Nigdy nie zapominaj o naszym Panu Bogu!’

Pierwszy człon (GÖTY) jest przymiotnikiem i ma zwykłą odmianę przymiotnikową. Współcześnie używane najczęściej z rodzajnikiem określonym. Postaci Göter Hjer używać należy w wołaczu: O Göter Hjer, hyłf mer źe myt men zügja! ‘O Panie Boże, pomóż mi z moimi zmartwieniami!’

JUNKWER s. m. (pl. JUNKWYN)

pan młody: Dar junkwer niby, dar trynkt’um gan oüs. ‘Ten pan młody, ten sobie lubi wypić.’

HJER s. m. (pl. HJEN, acc. / dat. sg. HJEN, gen. HJENS)

1. pan, właściciel: Der hund gyhüht y zem hjen ȧn’ȧ maht yr koc kȧ kjyc ny, bo s’wiöe jum ny derłiöet. ‘Pies słucha swojego pana i nie robi kotu krzywdy, bo mu nie pozwolono.’

2. pan, mężczyzna (zwrot grzecznościowy w stosunku do mężczyzny): Wos wełter diöh dos ziöen, hjer... fercȧjt, wi hȧster? ‘Co pan chce tym powiedzieć, panie... przepraszam, jak pan się nazywa?’

3. zarozumiały mężczyzna: Wer gingja cyzoma y dy śül, oder har ej yta ȧ zyter hjer, do’ȧ łyt zih myt mer ny kena. ‘Chodziliśmy razem do szkoły, ale teraz z niego jest taki pan, że się do mnie nie przyznaje.’

UWAGA: w języku wilamowskim wyraz HJER w funkcji grzecznościowej używany jest o wiele rzadziej niż polski wyraz pan ze względu na to, że funkcję grzecznościową pełni w nim druga osoba liczby mnogiej (2. p. pl.): Zect’üh nejder. ‘Niech pan usiądzie.’; Wos wjeter weła asa? ‘Co chciałby pan zjeść?’. W związku z tym wyraz HJER w funkcji grzecznościowej używany jest albo w sytuacjach bardzo oficjalnych lub kiedy mówiącemu zależy na szczególnym podkreśleniu szacunku wobec kogoś, albo w wypowiedziach stylizowanych na archaiczne: O łihter hjer, wos kon yh fjyr oüh tün? ‘O jaśnie panie, co mogę dla pana zrobić?’; Łiwer Hjer X, yh wje jüh weła ȧjłoda uf... ‘Szanowny Panie X, chciałbym pana zaprosić na...’. Analogicznie sytuacja wygląda z rzeczownikiem → FROÜ: nadużywanie wyrazów HJER i FROÜ uznać można za polonizm, szczególnie jeśli w bezpośrednich zwrotach do kogoś używamy z nimi trzeciej osoby liczby pojedynczej (3. p. sg.): *Hjer Śoüsta, wos wył der hjer asa? ‘Panie Schausta, co chciałby pan zjeść’; *Wos höt dy froü yr łecta cȧjt gymaht, do’h ho zu łang dy froü ny gyzan? ‘Co ostatnio pani robiła, że tak długo pani nie widziałam?’ – zamiast tego lepiej powiedzieć: (Hjer) Śoüsta, wos wełter asa? oraz Wos hoter yr łecta cȧjt gymaht, do’h ho jüh zu łang ny gyzan? Inną formą grzecznościową tradycyjnie używaną w stosunku do mężczyzn jest → FETER, do kobiet zaś → MÜM.

Por. też: dy hjerśoft ‘państwo (pan i pani)’, hjerśoftik ‘pański’.

PAND s. f. (pl. PANDA, dim. PANDŁA)

panda: Dy panda zȧjn zjyr gydrety fihjyn. ‘Pandy są zwierzętami bardzo zagrożonymi (wyginięciem).’

FROÜ s. f. (pl. FROÜA)

1. pani, właścicielka (zwierzęcia): Zȧjter dy froü fu dam hund? ‘Jest pani właścicielką tego psa?’

2. pani, kobieta (zwrot grzecznościowy w stosunku do kobiety): Dy froü fu Win, wo möłt dy wymysiöejer bowa, śrȧw zih Strzygowski. ‘Pani z Wiednia, która malowała Wilamowianki, miała na nazwisko Strzygowski.’

3. zarozumiała kobieta: Zy ej ȧ zyty froü, zy wyt der gywys ny weła hyłfa. ‘Ona jest taką zarozumiałą kobietą, pewnie nie będzie chciała ci pomóc.’

Zob. też: → HJER, → MÜM

BROÜT s. f. (pl. BROÜTA, dim. BROÜTŁA)

(rzad.) panna młoda: Ȧna drüżkjyn, ȧna broüt / Ȧn cwe hiöetła grinys kroüt. ‘I drużka, i panna młoda / I dwie główki zielonej kapusty.’ (fragment piosenki S’wiöe ȧmöł ym wynter kałd)

Por. też: dy wyndiśy broüt ‘huragan, wicher, trąba powietrzna’.

Obecnie wyraz BROÜT jest nieużywany i traktować go można jako wpływ języka niemieckiego. Wyrazem powszechnie używanym jest → JUNKWERYN.

JUNKWERYN s. f. (pl. JUNKWERYNA)

panna młoda: Oły gejn y dy kjyh nȧj ȧn hiöera ufȧ junkwer ȧn uf dy junkweryn. Cyderjyśt kymt der junkwer nȧj. Nöhta kymt dy junkweryn nȧj mytum foter myt. ‘Wszyscy wchodzą do kościoła i czekają na pana młodego i pannę młodą. Najpierw wchodzi pan młody. Potem wchodzi pani młoda razem z ojcem.’

HÖFAT s. f. (pl. HÖFATA)

pańszczyzna: Dy Wymysiöejyn müsta dy höfat ym hjen bocym toüzyt ahthundyt ahta jür oata, wen zy zih hon fur höfat oüsgykoüft. S’błȧ oder ȧ tal fu Wymysoü, wyłys gyhüt yr kjyh – di Wymysiöejyn müsta nö ufum fiöensfȧld ata. ‘Wilamowianie musieli odrabiać pańszczyznę do 1808 roku, kiedy wykupili się z pańszczyzny. Została jednak część Wilamowic, która należała do kościoła – ci Wilamowianie musieli jeszcze pracować na polu księdza’

PAPJYR s. n. (pl. PAPJYN, dim. PAPJYLA)

1. papier: Bihła cy dröka djef’ȧ hon hefa papjyr. ‘Żeby drukować książki, potrzeba wiele papieru.’

2. dokument: S’ej mer ny łȧd ym dan ołda pülarys, ok ym di papjyn, wo’h zy yta mü ufs nojy oüsmaha. ‘Nie żal mi tego starego portfela, tylko tych dokumentów, które teraz muszę na nowo wyrobić.’

OWYŚPAPJYR s. n. (pl. OWYŚPAPJYN, dim. OWYŚPAPJYLA)

papier toaletowy: Jyśter prodücjyta zy s’owyśpapjyr y ȧr fabryk y Wymysoü. ‘Dawniej produkowano papier toaletowy w fabryce w Wilamowicach.’

Por. też: s’śȧjspapjyr ‘papier toaletowy (bardziej ordynarnie)’.

PAPEREĆ s. f. (pl. PAPEREĆA, dim. PAPEREĆŁA)

paproć: Yhy wułd dy papereć ȧbysła ufȧ rȧn noüszeca ȧn dy ślimoka hon zy mer ufgyfrasa. ‘Chciałem wystawić paproć na chwilę na deszcz i ślimaki mi ją zeżarły.’

PAPRYK s. f. (pl. PAPRYKJA, dim. PAPRYKŁA)

papryka: S’besty śiöefy paprykpüwer fyndsty y Ungan. ‘Najlepszą ostrą paprykę w proszku znajdziesz na Węgrzech.’

PAPUGȦJ s. m. (pl. PAPUGȦJA)

papuga: Zy ziöen, do’s go y Wymysoü ȧn zyta papugȧj, wo’ȧ kuzt wymysiöeryś. ‘Mówi się, że w Wilamowicach była taka papuga, która mówiła po wilamowsku.’

PIÖER s. n., f. (pl. PIÖEN)

para: S’śpejłt dar śpejłer oüs, wo’ȧ höt ym mȧsta piöen ufgykłoüt. ‘Wygrywa ten gracz, który zbierze najwięcej par.’; Jyr zȧjt ȧ zyty śejny piöer! ‘Jesteście tak piękną parą!’; Hefa tenc tanct mȧ cy piöen. ‘Wiele tańców tańczy się parami.’

FANSTERKIÖB s. n. (pl. FANSTERKJYW, dim. FANSTERKJYWŁA)

parapet: Nejmźe s’kynd fum fansterkiöb ro. ‘Zdejmijże dziecko z parapetu.’

Też: s’fansterbrat.

PARABLI s. n. (pl. PARABLIJA)

parasol: S’wiöe jyśter ȧ zyta byrüf: fu ȧr ütśoft y dy ander cy gejn ȧn dy parablija cy ryhta. ‘Był dawniej taki zawód: chodzić z jednej miejscowości do drugiej i naprawiać parasole.’; Nejm der ȧ parabli myt, bo byśtymt wyt’s rȧnn. ‘Weź ze sobą parasol, bo na pewno będzie padać.’

PIÖER num.

parę, kilka: Yhy ho jum dos piöer möł gyziöet, har wȧ śun, wos yh fönum wył. ‘Powiedziałem / powiedziałam mu to parę razy, on już wie, czego od niego chcę.’; To wifuł cökela hösty gygasa? – Yhy wȧ ny... Ȧ piöer... – Ȧ piöer? Hyba ȧ piöer pakła! ‘To ile zjadłeś cukierków? – Nie wiem... Kilka... – Kilka? Chyba kilka opakowań!’; Ȧ piöer jür śpyter noma zy troj. ‘Kilka lat później wzięli ślub.’