Słownik

OFANG s. m. (pl. OFANG)

początek: Zyty ocȧhja kyna bydȧjta, do dos ej der ofang fu ȧr śłȧhta krankyt. ‘Takie symptomy mogą oznaczać, że to jest początek ciężkiej choroby.’; Dy ofang fu ider at zȧjn inda śwjer. ‘Początki każdej pracy / każdego przedsięwzięcia są zawsze trudne.’

PÖST s. f. (pl. PÖSTA)

poczta: Yhy mü gejn uf dy pöst ȧn briw ufcygan. ‘Muszę iść na pocztę nadać list.’

UNDER praep. (acc., dat.)

1. (dat.) pod: Dy bjygjałoüt fedrowȧn köła under ad. ‘Górnicy wydobywają węgiel pod ziemią.’

2. (acc.) pod: War ny at, gejt under dy ad. ‘Kto nie pracuje, ten idzie pod ziemię [tj. umiera].’ (przysłowie wilamowskie)

3 (dat.) (po)między, wśród: Undyn Wymysiöejyn gyt’s hefa mejśpryhikjy łoüt. ‘Wśród Wilamowian jest wiele wielojęzycznych osób.’; Under zejh kuza zy wymysiöeryś, ȧ myta łecta kuza zy y andyn śpröha. ‘Między sobą rozmawiają po wilamowsku, a z pozostałymi rozmawiają w innych językach.’

4. podczas, w trakcie (o wojnie): Yhy ging y dy śül undum krig. ‘Chodziłem / Chodziłam do szkoły w trakcie wojny.’; Undum krig hütwer miöehysmöł eroplana ferhejnfłigja. ‘Podczas wojny słyszeliśmy nieraz, jak obok przelatują samoloty.’ – to znaczenie UNDER zarezerwowane jest właściwie tylko do wojny (→ KRIG), w innych wypadkach używa się m. in. → BY. Jeśli mowa o byciu na wojnie jako żołnierz, używa się zwrotu ym krig (→ Y).

5. za (rządów, panowania), pod (rządami, panowaniem): Ȧmöł wüwer under Estrȧjh, nöhta under Pöłn, nöhta köma dy Doüća rȧjn, ȧ nöhta dy Rüsa. Yta zȧjwer wejder under Pöłn. ‘Kiedyś byliśmy pod Austrią, później pod Polską, później weszli Niemcy, a później Rosjanie. Teraz znowu jesteśmy pod Polską.’; Undum Cepok-bjygjamȧster wiöe der wymysiöejer kjyhüf ȧ gymȧnkjyhüf gywiöda. ‘Za burmistrza Cepoka cmentarz wilamowski stał się cmentarzem gminnym.’; Dy tancgrüp «Wymysoü» höt zih nöm krig under Stanecka-Jȧga reaktywjyt. ‘Zespół «Wilamowice» reaktywowano po wojnie za Jadwigi Staneckiej (tj. Jadwiga Stanecka była pierwszą kierowniczką zespołu).’

UNDER funkcjonuje też jako przedrostek – zarówno nierozdzielny, jak i rozdzielny (under-) – nadający czasownikom różne znaczenia, m.in.: ruchu w dół lub robienia czegoś, znajdowanie się pod czymś lub kimś (w tym w przenośni – podleganie komuś), np.: zih under^|śrȧjwa ‘podpisać się’, ^|undergejn ‘zachodzić, zajść (o słońcu)’, ‘iść na dno, tonąć’, under^|śtejn ‘podlegać komuś / czemuś’, ^|underśtejn ‘stać pod czymś’.

Na temat sposobu, w jaki poszczególne formy rodzajnika określonego łączą się z UF zob. → DER.

Por. też: under andyn ‘między innymi’: To under andyn dank yr tancgrüp ȧn yr at fur Stanecka hon zy yn nömkrigscȧjta ufgyhüt cy ferbita yn bowa zih wymysiöeryś ocycin, ȧ dy wymysiöejer kultür wiöe wejder gyzan. ‘To między innymi dzięki zespołowi i pracy Staneckiej zaprzestano zakazywania ubierania się po wilamowsku, a kultura wilamowska znów była postrzegana jako wartość.’

^|UNDERHEMBŁA / UNDER^|HEMBŁA s. n. (pl. ^|UNDERHEMBŁA / UNDER^|HEMBŁA)

podkoszulek, t-shirt: Yhy ho mer gykoüft ȧ underhembła myta wymysiöejer müstyn. ‘Kupiłem sobie podkoszulek w wilamowskie wzory.’

GOÜMA s. m. (pl. GOÜMA)

podniebienie: Ȧna fun wihtiksta tȧln fum artykulacyjnikja aparat zȧjn der hjety goüma ȧn der wȧh(j)y goüma. ‘Jedną z najważniejszych części aparatu artykulacyjnego jest podniebienie twarde i podniebienie miękkie.’

HYWA (ZIH) v. (imp. sg. HYW, pl. HYWT; part. perf. GYHÖWA + hon)

1. podnieść, podnosić, unieść: Hyłf mer źe, yh kon dos ȧłȧn ny hywa! ‘Pomóż mi, nie mogę sam tego podnieść!’

2. (z ZIH) unosić się: Ym ofang śuf der Göt hymuł ȧn ad. Dy ad wiöe ȧ gywjer ȧn wistȧj: dy fynsternis hing ejwum ołmjer, ȧ der Göty Gȧjst hüw zih ejwyn wasyn. ‘Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami.’

3. (rzad.) zacząć: Der wjyt hywt cy grasjyn. ‘Gospodarz zaczyna się awanturować.’ – w tym znaczeniu najczęściej z przedrostkiem o-: ohywa ‘zaczynać, zacząć’. Współcześnie w tym znaczeniu przede wszystkim używa się czasownika → OFANGA.

Por. też: ufhywa ‘podnieść (do góry)’.

UFKUMA v. (imp. sg. KU(M) UF, pl. KUMT UF; part. perf. UF(GY)KUMA + zȧjn)

1. podnieść się, podnosić się: Di fjyrma wiöe ganc rokuma, oder yta köma zy śun uf. ‘Ta firma całkiem podupadła, ale teraz się już podnosi.’

2. wyzdrowieć, powracać do zdrowia: Ȧ wiöe krank, oder yta ej’ȧ śun ufgykuma. ‘On był chory, ale już wyzdrowiał.’

3. wzejść, wschodzić (o roślinach): Wen ȧ fłanc śun roüskymt fur ad, ys’s śun ufgykuma. ‘Kiedy roślina wychodzi z ziemi, [oznacza to, że] już wzeszła.’

4. powstawać, powstać (o zwyczajach): Dos broüh ej derzȧnk ufkuma. ‘Ten zwyczaj wówczas powstał.’

Zob. też: → KUMA

AMŁIK adj.

podobny: S’kynd ej yn ełdyn hefa möł amłik. ‘Dziecko często przypomina rodziców.’

YNŁIK / ENŁIK adj., adv.

podobny, podobnie: Dy estonyśa rek zȧjn ȧbysła ynłik wi ynzer śtrimikjy rek. ‘Estońskie spódnice są trochę podobne do naszych (wilamowskich) pasiastych spódnic.’

ŁUNPŁOC s. m. (pl. ŁUNPŁEC, dim. ŁUNPŁACŁA)

podpłomyk: Dy besta łunpłec os yh y Frȧjburg. ‘Najlepsze podpłomyki jadłem we Fryburgu.’

Zob. też: → PŁOC₂

FIÖET s. f. (pl. FIÖETA, dim. FIÖETŁA)

podróż, jazda: Dy fiöet uf Win wiöe zjyr mił, bo’h hot ȧ fȧjny gyzełśoft ym cug. ‘Podróż do Wiednia była bardzo miła, bo miałem / miałam dobre towarzystwo w pociągu.’

RȦZ s. f. (pl. RȦZA)

podróż, wyprawa, wycieczka: Yhy wynć’üh ȧ gyłyklikjy rȧz. ‘Życzę wam / panu / pani / państwu szczęśliwej podróży.’

Por. też: rȧza ‘podróżować’.

UNDER^|ZECA v. (imp. sg. UNDERZEC, pl. UNDERZECT; part. perf. UNDERZOCT + hon)

1. podstawi(a)ć (nogę): Oü s’gyłyk underzect y miöehjum menća ȧ füs. ‘Również los podstawia niejednemu człowiekowi nogę.’ (HM 1936)

2. podsadzić: Wen yh dih underzec, to ejwerśpryngsty dan coün? – No łȧjht! ‘Jak cię podsadzę, przeskoczysz ten płot? – No, łatwo!’

Zob. też: → ZECA

FASPERBRUT s. n. (pl. FASPERBRUT)

podwieczorek: Wyłsty ȧ śnytła ufs fasperbrut? ‘Chcesz kromkę chleba na podwieczorek? (UWAGA: taka kromka może być np. z masłem, twarogiem lub bez dodatku)’

DÖPUŁ(T) pref.

podwójny, dwuosobowy: Yh wje weła rezerwjyn ȧ döpułśtuw myt ȧm döpułtbet. ‘Chciałbym zarezerwować pokój dwuosobowy z łóżkiem dwuosobowym.’

Czasem döpułt używany bywa również jako przymiotnik: Jyśter wiöe Krök myt ȧr döpułta moüer ymciöent. ‘Dawniej Kraków był otoczony przez podwójny mur.’

Rzadziej używaną formą jest töpuł(t)-.

DANK₁ s. m. (pl. DANKA)

podziękowanie: Har ferdint ym wingsta ȧn śejna dank. ‘Należy mu się co najmniej piękne podziękowanie.’

NJEN s. m. (pl. NJEN, dim. NJENŁA)

podłoga: Ny łö ȧ tiöerba ufum njen łejgja, bo zyst ȧdkłjeft der s’gancy giełd. ‘Nie zostawiaj torby na podłodze (dosł. ‘leżeć na podłodze’), bo inaczej uciekną ci wszystkie pieniądze.’

TYHTER s. m. (pl. TYHTYN)

poeta: Der grysty wymysiöejer tyhter dos wiöe der Fliöera-Fliöera. ‘Największym wilamowskim poetą był Florian Biesik.’

Por. też: dy tyhteryn ‘poetka’.

Zob. też: → GYTYHT, → TYHTA

BYGRYTNYS s. n. (pl. BYGRYTNYSA, dim. BYGRYTNYSŁA)

pogrzeb: S’Hȧla ej ejwergestyn gyśtiörwa ȧn yhy gej ufs bygrytnys. ‘Elżbieta zmarła przedwczoraj, idę na pogrzeb.’

BYŚTOTA v. (imp. sg. BYŚTOT, pl. BYŚTOT; part. perf. BYŚTOT + hon)

(po)grzebać, (po)chować: Der Biöetuł-Moc-Jüza wiöe byśtot, nö zem łecta wyłn, ufum Janowskja-Kjyhüf y Lemberg. ‘Biöetuł-Moc-Jüza (Józef Bilczewski) został pochowany, według swej ostatniej woli, na Cmentarzu Janowskim we Lwowie.’; Zy wiöda ekstra byśtot. ‘Zostali pochowani osobno.’

TRENKJA v. (imp. sg. TRENK, pl. TRENKT; part. perf. GYTRANKT + hon)

(na)poić: Wu hösty dy ki gytrankt: yr grüw, ym Zöł oba ym śtȧnbün? ‘Gdzie poiłeś krowy: w dole, w Sole czy w kamiennej studni?’ (HM 1936); Wi wiöe’s byr müm y Win? – Zjyr śejn, ejs höt mih śejn ufgynuma, gyfityt ȧn gytrankt. ‘Jak było u cioci w Wiedniu? – Bardzo dobrze, przyjęła mnie, nakarmiła i napoiła.’

BYGRȦJFA v. (imp. sg. BYGRȦJF, pl. BYGRȦJFT; part. perf. BYGRYFA + hon)

1. pojąć, zrozumieć: Yhy kon dos ny bygrȧjfa, ziöe my’ś nö ȧmöł. ‘Nie rozumiem tego, powiedz mi jeszcze raz.’

2. pochwycić, chwycić, łapać: Diöh dos, do zy kȧ fłigjaśłöjer ny hot, wułd zy dy fłigja myter hand bygrȧjfa. ‘Przez to, że nie miała łapki na muchy, chciała wyłapać muchy ręką.’

3. ogarnąć, ogarniać (np. wzrokiem): Dy hit ym Tśyńjec ej ȧzu grus, do ȧ menć kon dos myt zen oüga ny bygrȧjfa. ‘Huta w Trzyńcu jest tak wielka, że człowiek nie ogarnie tego wzrokiem (dosł. oczami).’

4. pot. ogarnąć, ogarniać (da(wa)ć sobie radę, potrafić): Har djef nist ȧłȧn ny orgȧnizjyn, bo’ȧ bygrȧjft ny. ‘Nie powinien nic sam organizować, bo nie ogarnia.’

Por. też: pot. (ny)bygryfa ‘(nie)ogarnięty’.

BYGREJF s. m. (pl. BYGRYFA, dim. BYGREJFŁA)

1. pojęcie: Ȧ łecta bygrejf, wo’h’üh wył hoüt fürśteła, ej ym śwjensta, ȧzu gatźe öbaht! ‘Ostatnie pojęcie, które chcę dzisiaj państwu przedstawić, jest najtrudniejsze, więc proszę uważać!’

2. zdolności: Har höt ȧn zyta bygrejf cyn fremda śpröha, har łjyt zih zjyr byhend. ‘On ma takie zdolności do języków obcych, on bardzo szybko się uczy.’

3. zrozumienie, pogląd: Yhy wył’üh fürśteła men bygrejf fu dar sytuacyj. ‘Chcę wam przedstawić swoje zrozumienie tej sytuacji.’

GEJN v. (imp. sg. GEJ, pl. GEJT; part. perf. (GY)GANGA + zȧjn)

1. pójść, iść, chodzić: Śoü der ok o, yhy ho s’byłd gyfunda, uf wyłum ynzer Pejtela gejt s’jyśty möł rym! ‘Popatrz tylko, znalazłem zdjęcie, na którym nasz Piotrek chodzi po raz pierwszy!’; Wos gejsty ȧzu ymsrod? Hösty ny, wos cy tün? ‘Czemu tak chodzisz wkoło? Nie masz czym się zająć?’

2. (z → EJS) iść, wieść się, powodzić się: Wi gejt’s der? Wos ej nojys? ‘Jak ci idzie? Co nowego?’; Yr Mina ging’s yn łecta piöer tag ny ym besta, fylȧjht wysty cüner telefonjyn ȧn derfren, wi’s’er yta gejt? „Marii nie za bardzo się wiodło przez ostatnie kilka dni, może zadzwonisz do niej i dopytasz, jak jej teraz idzie?

3. iść, pójść, przejść, przechodzić (na emeryturę): No, der Staha gejt śun uf dy emerytür. ‘No, Staszek idzie już na emeryturę.’

4. dać się zrobić, być możliwym: Nȧ, zuwos gejt ny – müsty ȧn andyn plan maha ȧn fylȧjht wyt’s gejn. ‘Nie, czegoś takiego nie da się zrobić – musisz zrobić inny plan i może się uda.’; S’gasła ej ȧzu myt śnej ferwyt gywiöda, do’s gejt ny diöhgejn! ‘Uliczka jest tak zawiana śniegiem, że nie idzie przejść!’

5. chodzić, uczęszczać: Yhy gej y dy śül uf aht s’mügjys. ‘Chodzę do szkoły na 8 rano.’; Wun gejsty iba? ‘Dokąd chodzisz ćwiczyć?’; Ej der nojy basen śun ufa? Yh wje weła diöt gejn. ‘Czy nowy basen już jest otwarty? Chciałabym / Chciałabym tam chodzić.’; Gejsty hoüt łoüfa? ‘Idziesz dziś biegać?’

6. chodzić (ubranym w jakiś sposób itp.): Mȧkja, fyrym gejsty ny wymysiöeryś ogycün? ‘Dziewczyno, dlaczego nie chodzisz ubrana po wilamowsku?’; Zy gejt yr trojer nöm tut fu jym kłopa. ‘Chodzi w żałobie po śmierci męża.’

7. (z → EJS) chodzić o coś, dotyczyć czegoś: Wen’s gejt ym dy at, ho’h ȧ piöer fröga. ‘Jeżeli chodzi o pracę, mam kilka pytań.’; Gejt’s der yms giełd cy ym wos? ‘Chodzi ci o pieniądze czy o co?’

8. chodzić, funkcjonować (o zegarze itp.): Mȧj kyhrobot gejt wi ȧ śwȧjcer zȧgjer –dank śejn, do dy mer’ȧ höst reperjyt! ‘Mój robot kuchenny chodzi jak szwajcarski zegarek – dzięki, że mi go naprawiłeś / naprawiłaś!’

9. wejść dokądś, (z)mieścić się gdzieś: Dos kastła ej cy eng, dy śüja wan diöt ny (nȧj)gejn! ‘To pudełko jest za ciasne, buty tam nie wejdą!’; Ȧn s’łecty gejt ufȧ śrank – yta ys’s ufgyroümt! ‘A reszta idzie na regał – teraz jest posprzątane!’

10. iść, pójść (do wojska): Jyśter müsta oły kłopa gejn cyn drowa, yta gyt’s śun kȧ zyta müs ny. ‘Dawniej wszyscy mężczyźni musieli iść do wojska, teraz już nie ma takiej konieczności.’

UWAGA: w odróżnieniu większości pozostałych czasowników w języku wilamowskim, czasownik GEJN nie wymaga spójnika łączącego się z czasownikiem w formie bezokolicznika (por. → CY₃): priöebjyn cy ferśtejn ‘(s)próbować zrozumieć’, ale – gejn śłöfa ‘iść spać’.

Por. też: ȧ gejźe / ȧ gejźe, gej! ‘a idźże / a idźże, idź!’ – wyrażenie niedowierzania (‘no co ty nie powiesz?’), zmęczenia lub irytacji (‘daj spokój!’), oburzenia lub konsternacji (‘no wiesz co?’): Di kiöep wȧnt ejwer cwe kilo? Ȧ gejźe, gej! ‘Ten karp ważył ponad dwa kilo? A dajże spokój!’

Zob. też: → UFGEJN

^|EJWERMÜN adv.

pojutrze: Gejsty myt mjyr ufȧ koncert ejwermün? ‘Idziesz ze mną na koncert pojutrze?’

WȦJZA v. (imp. sg. WȦJZ, pl. WȦJZT; part. perf. GYWEJZA + hon)

pokaz(yw)ać, wskaz(yw)ać: Yhy wöst, do’s jynt wün dy ołda papjyn fum dźjada, oder dy baba höt zy mer nymer ny gywejza. ‘Wiedziałem, że gdzieś były stare dokumenty dziadka, ale babcia mi ich nigdy nie pokazała.’

ŚEJNY ŚTUW s. f. (adj. + s.)

„piekno izba” (najbardziej reprezentatywna izba w chacie), pokój gościnny: Yr śejna śtuw śłüf cy yns nimyd ny, bo dos wiöe ȧ śtuw uf dy parad. ‘U nas nikt nie spał w pięknej izbie, bo to była izba na paradę (reprezentacyjna).’

Zob. też: → ŚTUW

ŚTUW s. f. (pl. ŚTUWA, dim. ŚTEJWŁA)

pokój, izba: Dy kłaka fum hund hower yta ejweron łejgja, y ider śtuw. ‘Sierść psa leży tam wszędzie, w każdym pokoju.’

Por. też: ufer śtuw ‘na strychu (dosł. ‘na pokoju’)’: Dy ganca ołda zgrota ȧn gyrympuł hałd yh ufer śtuw, ȧzu do zy ferhyndyn mer ny dö dunda. ‘Wszystkie stare graty trzymam na strychu, żeby nie przeszkadzały mi tu na dole.’; uf dy śtuw ‘na strych (dosł. ‘na pokój’)’: Triöe ȧ krisboüm uf dy śtuw. ‘Zanieś choinkę na strych.’

Zob. też: → ŚEJNY ŚTUW

FRYNDŚOFT s. f. (pl. FRYNDŚOFTA)

1. pokrewieństwo: Mȧj fryndśoft mytum wiöe zu wȧjt wi di mȧjny myt mem śwöger – dos wiöe pjyćkjawoserfryndśoft ‘Moje z nim pokrewieństwo było tak odległe jak mnie z moim szwagrem – byliśmy w bardzo dalekim pokrewieństwie.’

2. krewni: Jyr gancy fryndśoft hot mih ny gan: zy mȧnta, do zy zułd’er imanda besyn fynda. ‘Wszyscy jej krewni mnie nie lubili: uważali, że powinna sobie była znaleźć kogoś lepszego.’

Zob. też: → FRYND

BRIJESUŁ s. f. (pl. BRIJESUŁN, dim. BRIJESEŁA)

pokrzywa: Ȧ śüsterpap kon mȧ myt gyrejsta śpyrkja oba myt brijesuł omaha. ‘Śusterpop można omaścić skwarkami lub pokrzywą.’; Har höt zih myt brijesułn bybrant. ‘On oparzył się pokrzywą.’

Ten wyraz ma również rzadziej używane formy bresuł i brinezuł.

BÜS₁ s. f. (pl. BÜSA, dim. BÜSŁA)

1. pokuta: Der fiöer go jum jynt ȧ büs, wegja mjyr wiöe zy oder cy łȧjht. ‘Ksiądz zadał mu jakąś pokutę, ale według mnie była za lekka.’

2. męka: S’ej ȧ würy büs, dy mebln ȧłȧn cyzomacyłen! ‘To jest prawdziwa męka, żeby składać meble!’

BYGISA v. (imp. sg. BYGIS, pl. BYGIST; part. perf. BYGOSA + hon)

polać, polewać, oblać, oblewać: Gejsty ym Ustermöntag ufȧ Rynk dy mȧkja bygisa? ‘Idziesz w Poniedziałek Wielkanocny na rynek polewać dziewczyny?’

FȦLD s. n. (pl. FȦLDYN)

1. pole (posiadana ziemia uprawna): Der Jüza höt cwencik miöergja fȧld, har ej ȧ gruser wjyt. ‘Józef ma dwadzieścia morgów pola, jest dużym gospodarzem.’; Yhy ho jok cwe kliny gywendyn: ȧs «ym Tȧjh», ȧn ufs ander ziöewer «Klinkja» – dos ej ny fejł fȧld, oder zoüwer kon yh dos zuwizu ny oata, to fermit yh dos. ‘Mam tylko dwa małe stajania (kawałki pola): jedno «w Stawie», a na drugie mówimy «Klinki» – to niewiele pola, ale sama tak czy siak nie mogę tego obrobić, więc je wynajmuję.’ Wifuł fȧld hösty? – Co wos wyłsty’s wysa? Yhy wył mih ny rima. ‘Ile masz pola? – Po co chcesz to wiedzieć? Nie chcę się chwalić.’

2. pole (jako powierzchnia uprawna): Hoüt ryś s’mügjys fü’ȧ ufs fȧld ȧn’ȧ ej nö ny cyrykgykuma. ‘Dziś wcześnie rano pojechał na pole i jeszcze nie wrócił.’; Wen yh wiöe klin, gingwer inda myta ełdyn ufs fȧld cy hyłfa. ‘Gdy byłam mała, zawsze chodziliśmy z rodzicami do pola pomagać.’; Wüwer ym fȧld ok ȧ hołwy śtund, ȧn’s füng śun o cy rȧnn! ‘Byliśmy w polu dopiero pół godziny, a już zaczęło padać!’

3. tło: Yn rehera wersyja fu wymysiöejer łoda möłta zy gan griny wȧjnbjer ufum gała fȧld. ‘Na droższych wersjach skrzyń wilamowskich często malowano zielone winogrona na żółtym tle.’

4. obszar, zakres (zainteresowań, badań, wiedzy itp.): Oüz füśjer at yh ufum fȧld fur kistiöeryśa śpröhłjyr. ‘Jako badacz pracuję w obszarze językoznawstwa historycznego.’

5. pole (wyodrębniona w jakiś sposób powierzchnia): Cöw den tüm ufs fȧld A3. ‘Przesuń swoją wieżę na pole A3.’

Konkretną działkę ziemi uprawnej (kawałek pola) nazywa się w Wilamowicach stajaniem, a po wilamowsku → GYWEND. Większą jednostką jest → JEW ‘rola’, która odnosi się zapewne do dawnego łanu leśnego (ok 48 morgów / 25 ha), używanego do dzielenia ziemi w Wilamowicach na działki. Nie ma już dziś osób posiadających całej roli, ale określenia tego wciąż się używa: głównie dlatego że wiele z nich to nazwy terenowe (np. s’Fickja Jew ‘Fickowa rola’). Ich granice wyznaczały kiedyś długie miedze (→ RȦJA), które również często miały swoje nazwy (np. der Biöetuł-rȧja ‘Botłowa miedza’). Dawna rola podzielona jest miedzyckami – miedzami podłużnymi – (rȧla, patrz → RȦJA) i obrotnikami / óbrotnikami / ówrotnikami – miedzami poprzecznymi – (→ OWAND) na stajania. Obrotniki i miedzycki wyznaczają stajania.

CYGRUNDGEJN v. (imp. sg. GEJ CYGRUND, pl. GEJT CYGRUND; part. perf. CYGRUND (GY)GANGA + zȧjn)

1. polec, zginąć: Ȧ ging ym wełtkrig cygrund. ‘Poległ w I wojnie światowej.’

2. (za)ginąć, zgubić się: Bym remont zȧjn mer ȧ piöer zaha cygrundganga. ‘W trakcie remontu zaginęło mi kilka rzeczy.’

ŚAN^|DAR s. m. (pl. ŚAN^|DAN)

policjant: Dy śandan hon mih ufgyhałda ȧn zy gön mer śtröf, bo’h fü cy byhend. ‘Policjanci mnie zatrzymali i dali mandat, bo jechałem / jechałam za szybko.’

Por. też: dy śandaryn ‘policjantka’: Cwü śandaryna köma ȧ płoc, wu dos ej gyśan, ocyśoün. ‘Dwie policjantki przyszły obejrzeć miejsce wypadku.’

ZŁOTY s. m. (pl. ZŁOTY)

polski złoty: Dy benzyn köst śun ȧmöł ejwer aht złoty. ‘Benzyna już kiedyś kosztowała ponad osiem złotych.’

ŁUZA v. (imp. sg. ŁUZ, pl. ŁUZT; part. perf. GYŁUZT + hon)

poluzować, uwolnić: Ȧ zos diöt ȧzu cügybunda, oder yh ho’ȧ gyłuzt. ‘Siedział tam przywiązany, ale ja go uwolniłem / uwolniłam.’

POMARANĆ s. f. (pl. POMARANĆA)

pomarańcza: Güter öwyt mümy, kynwer kolendowȧn? – No frȧłik, kumtźe nȧj. Ȧn byśenkt’üh źe myta cökela ȧn pomaranća. ‘Dobry wieczór pani, możemy (u was) zakolędować? – No pewnie, chodźcie. I poczęstujcie się cukierkami i pomarańczami.’

PȦRȦ^|DȦJSOPUŁ s. m. (pl. PȦRȦDȦJSEPUŁN, dim. PȦRȦDȦJSAPEŁA)

pomidor: Dy pȧrȧdȧjsepułn ym giöeta wada mer ny rȧjf, yh zuł zy hon ym głozhoüz gyzoct. ‘Pomidory w ogrodzie nie chcą mi dojrzeć, powinienem je był / powinnam je była posadzić w szklarni.’

Por. też: dy pȧrȧdȧjsepułzüp ‘zupa pomidorowa’, der pomi^|dor ‘ts.’.

DERCWYŚA adv.

pomiędzy: Fum ołda höf ej śun nyfejł gybłejn, jok cwe gynȧgta gyboüdyn ȧn ȧ łehynikjer coün dercwyśa. ‘Z dawnego dworu już niewiele zostało, tylko dwie pochylone budowle i dziurawy płot pomiędzy.’

HYŁF s. f. (pl. HYŁFA)

pomoc: Ȧłȧn śof yh dos ny, yhy djef hon hyłf. ‘Sam tego nie zrobię, potrzebuję pomocy.’; Dank zjyr śejn fjyr dȧj hyłf! ‘Bardzo dziękuję za pomoc!’

HYŁFA v. (imp. sg. HYŁF, pl. HYŁFT; part. perf. GYHUŁFA + hon)

pomóc, pomagać: Dü höst mer by mer magisterat zjyr gyhułfa, Göt bycoł dy’ś! ‘Bardzo pomogłeś mi przy mojej pracy magisterskiej, dziękuję!’; Cy wos hyłfsty jum idys möł, gük’ȧ nymer der ny hyłft? ‘Po co mu za każdym razem pomagasz, mimo że on ci nigdy nie pomaga?’

EJWER₂ adv.

ponad: Der Staha wyt hon śun ejwer funfcik jür. ‘Stanisław ma już pewnie ponad 50 lat.’

EJWER₁ praep. (acc., dat.)

1. (dat.) (po)nad: Ejwum Piöel fługa wo ȧmöł mejer wespa, oder’ȧ maht’um nist deroüs. ‘Nad Pawłem latało coraz więcej os, ale on sobie nic z tego nie robił.’; Ejwer śtot hüng’s ȧ grus gywylk. ‘Nad miastem wisiała wielka chmura.’

2. (acc.) przez: Der hjer ging ejwyn höf ȧn’ȧ wiöe cyfrejd myt dam, wi’ȧ wiöd diöh dy łecta jün oüsgyboüt. ‘Pan szedł przez dwór i był zadowolony z tego, jak on [dwór] został w ciągu ostatnich lat rozbudowany.’; Ny gej ejwer dy bryk, bo zy ej śun ołd. ‘Nie idź przez most, bo jest już stary.’; Der śtȧjg łȧt’ȧ ejwer dy wejz. ‘Ścieżka prowadziła [go] przez łąkę.’

3. (acc.) przez, (po)nad: Yhy kon ejwer dan coün ny śpryngja, bo’ȧ ej cy huh! ‘Nie mogę przeskoczyć przez ten płot, bo jest za wysoki!’; Wjyr wułda zȧjn beser ȧner ejwer andyn. ‘Chcieliśmy być od siebie lepsi. / Wywyższaliśmy się.’

4. (dat.) (po)nad (wyżej w hierarchii): Ejwum kardynał ej der papst. ‘Nad kardynałem jest papież.’

5. (acc.) o uczuciu obejmującym kogoś (o dreszczach, strachu itp.): Dar film ej ȧzu śrȧklik, do’s friza kymt ejwyn menća! ‘Ten film jest tak straszny, że człowiek aż drży!’

6. (dat.) o, nad (np. dyskutować, zastanawiać się): Wjyr dyśkürjyta łang ejwer dam temat, oder wjyr köma uf nist ny. ‘Długo dyskutowaliśmy nad tym tematem, ale nie doszliśmy do żadnego wniosku.’ – w tym znaczeniu EJWER₁ obecnie często zastępowane jest przez → FU.

7. (acc.) ponad (siłę): Ny at ejwer maht, do dy ny wjydst krank. ‘Nie pracuj ponad siłę, żebyś się nie rozchorował.’

8. (acc.) po (wymiar przestrzenny): Y dam hotel gön zy yns cy asa ejwer dy ün. ‘W tym hotelu dawano nam jedzenia po uszy.’; S’woser kom’um śun ejwyn hołc. ‘Woda doszła mu już do szyi.’

Na temat sposobu, w jaki poszczególne formy rodzajnika określonego łączą się z EJWER zob. → DER.

EJWER₁ funkcjonuje też jako przedrostek nierozdzielny (ejwer-), nadający czasownikom różne znaczenia, np. ejwer^|hjyn ‘niedosłyszeć, przesłyszeć’. Może jednak funkcjonować też jako przedrostek rozdzielny ^|ejwerhjyn ‘(rzad.) przestać, ustać (o deszczu)’: Der śpjeg hüht jyr gykuz uf, oder uf ȧmöł kom ȧ grusy grüp fun turysta ȧn’ȧ ejwer^|hüt ȧ piöer noma. ‘Szpieg podsłuchiwał ich rozmowę, ale naraz przyszła wielka grupa turystów i on nie dosłyszał kilku imion.’; Der rȧn hüt śun ^|ejwer, oder har wiöe tif y zen gydanka gyzunka ȧn’ȧ trüg nö s’parabli ejwum hiöet. ‘Deszcz już ustał, ale on był głęboko pogrążony w swoich myślach i wciąż trzymał parasol nad głową.’.

MÖNTAG s. m. (pl. MÖNTAG / MÖNTAGA, dat. pl. MÖNTAGA)

poniedziałek: Yhy kon dy möntaga ny łȧjda! Zy ziöen, do dy ślahta at ny, ȧ yhy mü ȧzu ryś ufśtejn, grr! ‘Nienawidzę poniedziałków! Mówi się, że szlachta nie pracuje, a ja muszę tak wcześnie wstawać, grr!’

Por. też: der Błöwy Möntag ‘Wielki Poniedziałek’.

NÖMYTAG s. m. (pl. NÖMYTAG, dat. pl. NÖMYTAGA)

popołudnie: Dos ej ȧ śejner nömytag, dy zun śȧjnt, s’wył zih giöe ława. ‘To piękne popołudnie, słońce świeci, aż chce się żyć.’

Por. też: nömytags ‘popołudniu’: Nömytags fłeć yh ind ufer kanap ȧn yh śoü mer güty tȧln o. ‘Po południu siadam sobie zawsze na kanapie i oglądam dobry serial.’

Zob. też: → GÜTER NÖMYTAG, → MYTAG

BESYN (ZIH) v. (imp. sg. BESER, pl. BESYT; part. perf. GYBESYT + hon)

poprawiać, polepszać: Dy müst dih ȧmöł besyn! ‘Musisz się kiedyś poprawić (nawrócić, stać się lepszym człowiekiem).’; Hösty ołys yr śül gybesyt? ‘Poprawiłeś wszystko w szkole?’

Zob. też: → FERBESYN

FERBESYN (ZIH) v. (imp. sg. FERBESER, pl. FERBESYT; part. perf. FERBESYT + hon)

poprawi(a)ć: Ferbeser der ȧ hüt, bo’ȧ zyct krump. ‘Popraw sobie kapelusz, bo krzywo leży.’; Yhy ho den tekst gyłaza ȧna’h ho ȧjnum ȧ piöer fałyn gyfunda – dy müst zy ferbesyn bocy mün s’mügjys. ‘Przeczytałem twój tekst i znalazłem w nim kilka błędów – musisz je poprawić do jutra rana.’; Dy jemułn y dam rök gyfoła mer ny, kyndsty zy ferbesyn? ‘Rękawy tej marynarki mi się nie podobają, mógłbyś je poprawić?’

Zob. też: → BESYN

(Y DY) TWAR / TWAR- adv., pref.

poprzeczny, w poprzek: S’brat łȧjt y dy twar ufum tejś. ‘Deska leży w poprzek stołu.’; Dy kü śtełt zih ym wȧg y dy twar ȧn wer kunda ny diöhfiöen. ‘Krowa ustawiła się w poprzek drogi i nie mogliśmy przejechać.’; Di śtrös ej ȧ twarśtrös. ‘To jest poprzeczna ulica.’ Ufum twarböła yr ełdsta wymysiöejer hyt śtejt’s gyśrejwa, do zy wiöe ym toüzyt zejwahundyt cwejȧnniöencikjer jür gymojyt. ‘Na belce tragarzowej w najstarszym wilamowskim domu jest napisane, że został wymurowany w 1792 r.’

Por. też: twoś ‘w poprzek’: Dos ej śwjer, ȧ łȧter diöhȧ puś twoś cy triöen. ‘Trudno jest nieść drabinę przez las [trzymając ją] w poprzek.’

JÜRFJYTUŁ s. n. (pl. JÜRFJYTUŁN)

pora roku: S’gyt fjyr jürfjytułn. ‘Są cztery pory roku.’