Słownik

ZJYR adj., adv. (MEJER / HATER / rzad. ZJYNER, MȦSTA / HATSTA / HACTA / rzad. ZJYNSTA)

bardzo, niezmiernie: Dank zjyr śejn! ‘Bardzo dziękuję!’; Yhy wiöe hater ȧn hater cükuma ȧn yhy wöst nist ny, fyrym, bocȧr wȧjł, wȧł dy döktyn mer ny ziöeta, do’h cökerkrank bej. ‘Coraz bardziej traciłem / traciłam wagę i nie wiedziałem / nie wiedziałam, dlaczego aż do czasu, gdy lekarze mi powiedzieli, że mam cukrzycę.’; Dos ej zjyr güt gymaht. ‘To jest bardzo dobrze zrobione.’; Dy śtot wehst wo ȧmöł zjyner, ȧ miöe zȧjn, wyt’s boca dam kuma, do’z ȧ grusy śtot wyt wada. ‘Miasto rosło coraz bardziej i być może dojdzie do tego, że stanie się wielkim miastem.’ (LM 1907); Dar moment wiöe ym mȧsta nybezpjećnik yr ganca rȧz. ‘Ten moment był najbardziej niebezpieczny w całej podróży.’; Uf dy wymysiöeryśy śpröh amst ym hatsta s’ełcneryśy. ‘Do języka wilamowskiego najbardziej podobna jest hałcnowszczyzna.’

Pisownia HATSTA jest rzadsza niż HACTA. Formy ZJYNER i ZJYNSTA obecnie wyszły już z użycia.

Zob. też: → HEFA, → HJET, → MEJER, → S’MȦST(S)

AKSUŁ s. f. (pl. AKSUŁN, dim. AKSEŁA)

1. bark: Hiöet ȧn aksułn / Knija fis, knija fis / Moüł ȧn ün, ȧn dö yh nis, dö yh nis / Ȧn oüga, ün ȧn moüł, ȧn noz / Dö yh hjy, ȧn dö yh łaz, dö yh łaz. ‘Głowa i barki / Kolana stopy, kolana stopy / Usta i uszy, a tu kicham, tu kicham / I oczy, uszy i usta, i noc / Tu słyszę, a tu czytam, tu czytam.’ (piosenka Hiöet ȧn aksułn)

2. (anatom.) łopatka: Jyśter yn łendyn wi Xina oba Mongolyj zoha zy byfür s’gyśyk fu ȧm menća nö ȧr cypłocta fiaksuł. ‘Dawniej w krajach takich jak Chiny czy Mongolia przepowiadano los człowieka po łopatce zwierzęcia.’

BOŚĆ s. m. (pl. BOŚĆJA, dim. BOŚĆŁA)

barszcz (czerwony): Yhy wje gan byśteła bość mytum krokjet. ‘Chętnie zamówiłbym/zamówiłabym barszcz z krokietem.’

BARWYNKL s. m. (pl. BARWYNKLN, dim. BARWYNKJEŁA)

barwinek: Ym hacta ho’h gan dy fjoleta barwynkln. ‘Najbardziej podobają mi się fioletowe barwinki.’

BAZBOL s. f. (pl. BAZBOLN, dim. BAZBȦLA)

baseball, bejsbol: Śpejłsty bazbol? ‘Grasz w bejsbola?’

BAWJȦN (ZIH) v. (imp. sg. BAWJȦ DIH, pl. BAWJȦT’ÜH; part. perf. ZIH GYBAWJȦT + hon)

1. (z ZIH) bawić się: Oüz kynd bawjȧtwer yns ym bahła. ‘Za dziecka bawiliśmy się w strumyczku.’; Ku cy mjyr nör śül, wawer zih bawjȧn ym zandkosta. ‘Przyjdź do mnie po szkole, pobawimy się w piaskownicy.’

2. (bez ZIH) bawić, zajmować się dziećmi: Wen yh wułd gejn y dy at, müst yh ȧ bow nama, wo zy bawjȧt mer dy kyndyn. ‘Kiedy chciałem/chciałam iść do pracy, musiałem/musiałam zatrudnić kobietę, która zajmowała się moimi dziećmi.’; Der foter bawjȧt dy kyndyn. ‘Ojciec bawił dzieci.’

ŚNEJKŁOP s. m. (pl. ŚNEJKŁOPA, acc. / dat. sg. ŚNEJKŁOPA, gen. ŚNEJKŁOPAS, voc. ŚNEJKŁOPY)

bałwan: Mah ȧn śnejkłopa. ‘Zrób bałwana.’

Zob. też: → ŚNEJ i → KŁOP.

ŚTRUWBÖŁA s. m. (pl. ŚTRUWBÖŁA)

bela słomy: Zy łisa dy śtruwböła ym fȧld łejgja. Wos wen kymt der rȧn? ‘Oni zostawili bele słomy na polu. Co jak przyjdzie deszcz?’

BÖŁA s. m. (pl. BÖŁA, dim. BÖŁIHŁA)

belka, bal (z drewna): Jyśter boüyta zy dy hyta fun böła. ‘Dawniej budowano domy z drewna.’

BESTYJ s. f. (pl. BESTYJA, dim. BESTYJŁA)

1. negatywne określenie człowieka konfliktogennego: Dar oütor dos wiöe oü ȧ krytyśy bestyj! ‘Ten autor to też był krytykant!’

2. bestia: Zy wün wi dy śejny ȧn dy bestyj. ‘Byli jak piękna i bestia’.

Wyraz najczęściej używany jako przekleństwo. 

Por. też: dy würy bestyj ‘prawdziwa bestia’, bestyjśt-y / -er ‘okropny, bestialski’.

UNY / ONY praep. (acc.)

bez: Uny ȧjyn kon yh ȧn küha ny baka. ‘Nie mogę upiec bułki bez jajek.’; Ysty dos śnytła brut ȧzu ony nist uf? ‘Zjesz tę kromkę chleba tak bez niczego?’; Yh mü mer łön ȧ protez maha, bo ony cyn kon yh ny bȧjsa. ‘Muszę sprawić sobie protezę, bo bez zębów nie mogę gryźć.’

Po UNY nie występuje rodzajnik określony. Rzadziej UNY ma postać una, szczególnie gdy występuje przed rzeczownikami rodzaju męskiego w liczbie pojedynczej (m. sg.), ale nie tylko: Wandyn una cył. ‘Wędrówka bez celu.’; Har kom una pöha y dy hyt nȧj. ‘Wszedł do domu bez pukania.’; Dy łoüz dos zȧjn klinüćikjy błütziöegjikjy moda una fłygln. ‘Wszy to malutkie żywiące się krwią owady bez skrzydeł.’

W starszych tekstach można również znaleźć formę un (+ acc.): [Zej] zułda fjy dos un ȧn dank błȧjn? ‘Powinni byli za to zostać bez słowa podziękowania?’ (FB 1921)

Funkcjonuje również przedrostek un-, nadający rzeczownikom i przymiotnikom znaczenie przeciwne (odpowiednik polskiego nie-): → MEJGŁIK ‘możliwy’ > unmejgłik ‘niemożliwy’, → GYŁYK ‘szczęście’ > s’ungyłyk ‘nieszczęście’ itp. Podobną funkcję pełni przedrostek ny- (zob. też: → NY): formȧlnik ‘formalny’ > nyformȧlnik ‘nieformalny’, gyakcentjyt ‘akcentowany’ > nygyakcentjyt ‘nieakcentowany’. Choć w większości wyrazów zwyczajowo używany bywa albo jeden, albo drugi przedrostek, w niektórych używane są one zamiennie, np. → GYNOÜ ‘dokładnie’ > ungynoü / nygynoü ‘niedokładnie’

NISTNYCIK adj.

bezużyteczny, nieużyteczny, niezdarny, nic nie warty, szkodliwy: Di nistnycikja myłma hon mer ȧ śejn ymertihła cyfrasa. ‘Te szkodliwe mole pogryzły mi piękną odziewaczkę.’

WȦJS adj.

1. biały: Dy höst zyty śejny wȧjsy cyn, do zy oüsśoün owi pela ym moüł. ‘Masz tak piękne białe zęby, że one wyglądają jak perły w ustach.’

2. blady: Ejs ziöet, do’s zih güt śpjyt, oder ejs ej wȧjs owi der tut. ‘Ona mówi, że się dobrze czuje, ale jest blada jak śmierć.’

Por. też: s’wȧjsy ‘białko jajka’, wȧjsüśik ‘bielutki, bieluteńki’, kiöelkwȧjs ‘biały jak wapno’.

BIBÜŁ s. f. (pl. BIBÜŁN, dim. BIBÜŁA)

bibuła: Ȧn śmjergüśnikjahüt konsty uny bihüł ny maha. ‘Kapelusza śmierguśnickiego nie sposób zrobić bez bibuły.’

ŚŁÖN (ZIH) v. (imp. sg. ŚŁÖ, pl. ŚŁÖT; part. perf. GYŚŁIÖEN / GYŚŁÖN + hon)

bić (się), uderzyć (kogoś / coś): Ny śłöt’üh kyndyn, ok zȧjt gyhüźum, bo’h wȧ ołys y ojer ełdyn fercyła. ‘Nie bijcie się dzieci, bądźcie grzeczne, bo opowiem wszystko waszym rodzicom.’; War śłyt dy fad, dan hȧsa zy fadśynder. ‘Kto bije konie, nazywa się «fadśynder»’; Zy ziöen, do s’water ny śłyt cwe möł y ȧn płoc, ȧ füt ys’s ny wür. ‘Mówi się, że piorun nie uderza dwa razy w to samo miejsce, a przecież to nieprawda.’

HOÜN₂ v. (imp. sg. HOÜ, pl. HOÜT; part. perf. GYHOÜN + hon)

(z)bić: Ziöe dos nö ȧmöł ȧn yh hoü der yn śaduł! ‘Powiedz to jeszcze raz a dostaniesz w głowę!’; Wi zy yns jata, dos ej ny cym głiöen! ‘Jak oni nas bili, to jest nie do wiary!’

ŁOÜFA v. (imp. sg. ŁOÜF, pl. ŁOÜFT; part. perf. GYŁOÜFA + zȧjn)

1. biec, biegać, szybko iść / chodzić: Har ziöet, do’ȧ nöm noja jür wyt ida tag cwü śtunda łoüfa ȧn’ȧ łis’s ny. ‘On mówił, że po nowym roku będzie biegał codziennie dwie godziny i nie popuścił.’; Kłopy, łoüfźe ys gyweł ȧn kiöef nö ȧ pakła cöker, bo zöfuł wyt yns ny gynigja. ‘Mężu, leć / biegnij do sklepu i kup jeszcze opakowanie cukru, bo taka ilość nam nie wystarczy.’

2. szybko przemijać (o czasie): Byr at łjeft dy cȧjt ind byhend. ‘Przy pracy czas zawsze szybko leci.’

3. lecieć (być wyświetlanym w telewizji / kinie), być wystawianym (w teatrze): Wos łjeft yta uf National Geographic? ‘Co leci teraz na National Geographic?’

BJYDOK(A) s. m. (pl. BJYDOKA, dim. BJYDOKŁA)

1. biedak (ktoś, komu brakuje środków do życia): Dar ej ȧ zyter bjydok, fönum wyst nist ny krigja. ‘Ten to taki biedak, od niego nic nie dostaniesz.’

2. biedak, biedactwo (ze współczuciem o kimś): O dü bjydoka, wos hon zy der gymaht? ‘O biedaku / biedactwo, co oni ci zrobili?’

ÖEM adj., adv. (AMER / ÖEMER, AMST- / ÖEMST-)

biedny, ubogi, biednie: Gük har wiöe fu ȧr öema familyj, kant’ȧ oü zyty, wo zy wün nö amer. ‘Mimo że był z biednej rodziny, znał takich, którzy byli jeszcze biedniejsi.’

Por. też: dy öemyt ‘bieda, ubóstwo (brak pieniędzy, bieda materialna)’.

LEĆPATRÜNKA s. f. (pl. LEĆPATRÜNKA)

biedronka: Dy xinyśa lećpatrünkja hon mih gestyn ȧzu gyfrasa, do’h giöe ny kund śłöfa. ‘Chińskie biedronki tak mnie wczoraj gryzły, że w ogóle nie mogłam / nie mogłem spać.’

ŁOÜF s. m. (pl. ŁIÖEF)

bieg, szybki chód: Yh kon ny łoüfa, bo’h krig kȧ łöft ym łoüf ny. ‘Nie mogę biec, bo nie mogę oddychać biegając / jak biegnę.’

BILET / BILYT s. m. (pl. BILETA, BILYTA, dim. BILETŁA, BILYTŁA)

bilet: Unȧ ważnikja bilet djef’ȧ mytum cug ny fiöen. ‘Bez ważnego biletu nie powinno się jechać pociągiem.’

BISKÜP s. m. (pl. BISKÜPA, dim. BISKÜPŁA)

biskup: Der bisküp höt ejwer zejh ȧ papst. ‘Biskup ma nad sobą papieża.’

GYŚŁIÖENER ROÜM adj. + s. m.

bita śmietana: Wjyr wjyn weła drȧj gofra myt gyśłiöenum / mytum gyśłiöena roüm. ‘Chcielibyśmy trzy gofry z bitą śmietaną.’

GYŚŁIÖENER adj.

bity (prawdziwy): Zej ej ȧ gyśłiöeny Wymysiöejeryn. ‘Ona jest bitą (prawdziwą) Wilamowianką.’

BJURO s. n. (pl. BJURO)

biuro: Der śwöger at ym bjuro: har höt can łoüt underum. ‘Szwagier pracuje / pracował w biurze: ma 10 ludzi pod sobą.’

BIŻUTERYJ s. f. (pl. BIŻUTERYJA)

biżuteria: Biżuteryj fun würa ydułśtȧnn ej ny wuwuł. ‘Biżuteria z prawdziwych kamieni szlachetnych nie jest tania.’

BŁȦH₁ s. n. (pl. BŁȦHA, dim. BŁȦHŁA)

blacha: S’błȧh łyt zih głȧjh bigja. ‘Blachę da się łatwo zgiąć.’

BŁȦH₂ adj.

1. blady: Zȧj gyzyht wiöe błȧh fum strah. ‘Jego twarz była blada ze strachu.’

2. (w złożeniach) jasno-: Yhy wje weła dy wend y dar śtuw błȧhgrin möła. ‘Chciałbym pomalować ściany w tym pokoju na jasnozielono.’

Zob. też: → BŁȦHRUT

BŁȦHERA adj.

blaszany: Fun cwü zȧjta fum błȧhera dah wün błȧhera ryna. ‘Po dwóch stronach blaszanego dachu były blaszane rynny.’

NÖND adj., adv. (NYNDER, NYNDST-)

bliski, blisko: Yhy wiöe myt dam menća nymer ny ȧzu nönd. ‘Nie byłem z tym człowiekiem nigdy szczególnie blisko.’; Ku nynder. ‘Podejdź bliżej.’; Ider mü zih hon ym dy nyndsta. ‘Każdy powinien dbać o najbliższych.’; Ej der hotel nönd cym centrum? ‘Czy hotel jest blisko centrum?’

NÖND często występuje z przyimkiem → BY: Wen dy byst nönd by dar büd, to konsty gükja nȧjgejn zih ocywjema. ‘Gdy jesteś blisko tej budy, to możesz przynajmniej wejść i się ogrzać.’; Dos ej ny wȧjt, nönd by jer śoün. ‘To niedaleko, blisko tamtej stodoły.’

Por. też: nöndüśik ‘bliziutko’: Dos ej nöndüśik byr kjyh. ‘To bliziutko przy kościele.’; ufs nynder gejn ‘iść na skróty’: Gejwer ufs nynder, bo zyst wawer ufs mytagasa ny oüskuma. ‘Chodźmy na skróty, bo inaczej nie zdążymy na obiad.’

GYŚPON s. m. (pl. GYŚPONA)

(bliski) przyjaciel, (bliska) przyjaciółka: S’ej güt cy hon gyśpona, di kyna der inda oüshyłfa. ‘Dobrze jest mieć przyjaciół, którzy mogą ci zawsze dopomóc.’

CIEKAWOSTKA: dawniej w Wilamowicach dwóch zaprzyjaźnionych gospodarzy – z których każdy miał tylko jednego konia – umawiało się na wspólne obrabianie pola dwoma końmi w jednym zaprzęgu. Wyraz GYŚPON pochodzi od regularnego czasownika śpona (zih), oznaczającego ‘sprzęgać się’, por.: Mȧj foter śpont zih mytum Jüza, ȧ wi’ȧ ferkoüft s’fad, to nöhta mytum Stȧnćü. ‘Mój ojciec sprzęgał się z Józkiem, a gdy ten sprzedał konia, to potem ze Stancim.’ Relacja dwóch GYŚPONA była bardzo ważna, dlatego że od niej zależało powodzenie prac rolnych. Jeden GYŚPON często zostawał ojcem chrzestnym dzieci drugiego. Z czasem konie zastąpiły maszyny, a wyraz GYŚPON zaczął oznaczać bliskiego przyjaciela, na którego zawsze można liczyć, z którym się jest ściśle związanym, sprzężonym.

BLÜZ s. f. (pl. BLÜZA, dim. BLÜZKA)

bluza: Wun hösty ȧ zyty miöedyśy blüz gykoüft? Ny ziöe, do ym lumpeks! ‘Gdzie kupiłaś / kupiłeś taką modną bluzę? Nie mów, że w lumpeksie!’

BO conj.

bo, ponieważ, dlatego że: Hyłf mer źe, bo’h wȧ ny, wi’ȧ dos zo maha. ‘Pomóż mi, bo nie wiem, jak to się robi.’; Wjyr kunda ny maha kȧ fojela, bo dö wiöe’s ny derłiöet. ‘Nie mogliśmy zrobić ogniska, bo tu nie było wolno.’; często bywa używany w połączeniu z → NO: Kyndyn, müster cühühja! No bo wen der foter cyrykkymt ȧn’ȧ wyt’üh ȧzu zan brojyn, krigter byśtymt kȧ dibzakgiełd ny! ‘Dzieci, musicie być posłuszne! No bo jak ojciec wróci i zobaczy, że tak rozrabiacie, na pewno nie dostaniecie kieszonkowego!’

BUN s. f. (pl. BUNA, dim. BUNŁA)

bób: Ny ejs cy fejł buna, do der boüh der ny wejtüt. ‘Nie jedz za dużo bobu, żeby nie rozbolał ci się brzuch.’

BIWER s. m. (pl. BIWYN, dim. BIWELA)

bóbr: Dy biwyn maha yn fłys tam fu est, gyrejz ȧna giöe fu mȧłȧjht-wosfer hułcśtykla. ‘Bobry robią w rzekach tamy z gałązek, gałęzi i w ogóle jakichkolwiek kawałków drewna.’

LABELA s. n. (pl. LABELA)

bochenek chleba: Cwe labela brut glengja ny uf zöfuł łoüt. Kiöefźe nö küha dercün. ‘Dwa bochenki chleba nie wystarczą na tyle ludzi. Dokup jeszcze bułki.’

BȦJŁODŁA s. n. (pl. BȦJŁODŁA)

boczna, nieruchoma szufladka wewnątrz skrzyni: Ym bȧjłodła hüłda zy koroln ȧn ołylȧ nejtłikjy klinikkȧjta. ‘W szufladce w skrzyni trzymano korale i wszelkiego rodzaju przydatne drobnostki.’

Zob. też: → ŁOD

GÖT s. m. (pl. GÖTA, gen. GÖTYS, dim. GÖTÜŚ)

1. (sg. tant., dużą literą) Bóg: Der Göt ȧłȧn wȧs, wosfer gyśyk dih derhiöert. ‘Tylko Bóg wie, jaki cię czeka los.’

2. bóg: Dy ałda Germana głiöeta y hefa göta. ‘Dawni Germanie wierzyli w wielu bogów.’

Wyraz GÖT używany również bywa jako wykrzyknik (interj.): O Göt, wos ej gyśan? ‘O Boże, co się stało?’ – jednak o wiele częściej w tym kontekście występuje wyraz → GÖTÜŚ.

Jeśli jest pierwszym członem złożenia, ma postać Göts-, por.: der Götstron ‘tron Boga’, der Götsśtym ‘głos Boga’, dy Götsgöw ‘dar Boga’ i in.

Por. też: Göt zȧj dank ‘dzięki Bogu, na szczęście’, Göt byhit ‘broń Boże’, gris Göt ‘dzień dobry, witaj (rzadziej używane pozdrowienie)’, (noü)götyś ‘(neo)gotycki’, gytłik ‘boski’, Göt gej / Göt ga ‘daj Boże’, dy götsśtröf ‘kara Boska’, Göt wȧs ‘Bóg wie’.

Zob. też: → GÖTY HJER, → HYŁF GÖT, → ZȦN GÖT, → GÖT GYZȦNT JÜH, → GÖT BYCOŁ DY’Ś, → GÖTS NOMA,  

RȦJHTÜM s. m., sg. tant.

bogactwo: Miöehja ziöen, do mytum giełd kon mȧ s’gyłyk ny kiöefa, oder der rȧjhtüm kon cym gyłyk oü hyłfa. ‘Niektórzy mówią, że za pieniądze nie można kupić szczęścia, ale bogactwo też może pomóc, żeby stać się szczęśliwym.’

RȦJH adj., adv. (REHER, REHST-)

bogaty, dostatni: Jyśter wułda dy rehsta y Wymysoü nynder bym Rynk wönn, ȧ yta śteła zy jyr hyta łiwer weter fum Rynk uf. ‘Dawniej najbogatsi w Wilamowicach chcieli mieszkać bliżej rynku, a teraz stawiają sobie domy dalej od rynku.’

BOKSERKJA s. pl. tant

bokserki: Wejder kiöefsty jum ufȧ gybürtstag oüz prezent noüy bokserkja? ‘Znów kupujesz mu na urodziny jako prezent nowe bokserki?’

WYTNAN s. f. (pl. WYTNANA)

ból: Di priöeśkja hüłfa mer zjyr uf di wytnan, wo zy ny wułd fergejn. ‘Leki bardzo pomogły mi na ból, który nie chciał przejść.’

WEJTÜN v. (imp. sg. TÜ WEJ, pl. TÜT WEJ; part. perf. WEJGYTÖN + hon)

(za)boleć: Fyrym grȧjnsty? Wos tüt der wej? ‘Czemu płaczesz? Co cię boli?’; Zu łang yhta der wejtüt, bysty bym ława. ‘Tak długo, jak cię coś boli, żyjesz.’; S’tüt mer wej, wen dy zuwos ziöest. ‘Boli mnie, gdy mówisz coś takiego.’; S’tot mer gestyn s’hiöet ȧzu wej, ȧ yta bej’h wejder fryś. ‘Wczoraj tak (bardzo) bolała mnie głowa, a dziś znów jestem w formie.’

Zob. też: → TÜN

BOMBKI s. m. (pl. BOMBKJA)

bombka choinkowa: Ym krisboüm hengja łihtła, bombkja, ȧn krenc. ‘Na choince wiszą światełka, bombki i łańcuchy.’

BIÖEWYS adv., adj.

boso, bosy: S’Kȧśkas tehtela płoćyt biöewys ym faha woser. ‘Córeczka Kasi pluska boso w płytkiej wodzie.’

(HȦLIKJA) ŁȦJTNYSDUNYŚTAG s. m. (pl. ŁȦJTNYSDUNYŚTAG, dat. pl. ŁȦJTNYSDUNYŚTAGA)

Boże Ciało: Nöm (Halikja) Łȧjtnysdunyśtag ej dy (Hȧlikjy) Łȧjtnyswoh. ‘Po Bożym Ciele jest oktawa Bożego Ciała.’

WȦJNAHT s. f., sg. tant. / WȦJNAHTA s. pl. tant.

Boże Narodzenie, święta Bożego Narodzenia: Et cy Wȧjnahta ej dö ȧ zyta / Do wer gejn mytum śtam ym dy hyta / Götys zegen oüh cy brengja / Do der fȧjnd oüh ny zuł drengja / Ej Wȧjnahta, ej Wȧjnahta! ‘Teraz na Boże Narodzenie jest taki zwyczaj / Że chodzimy z gwiazdą po domach / Żeby wam przynieść Boże błogosławieństwo / Żeby wam nieprzyjaciel nie groził / Ej święta, ej święta!’ (fragment kolędy Et cy Wȧjnahta); Yhy wynć der ołys gütys, derwejwułn fun troüma ȧn do dy byst fryś s’gancy jür. – Dank śejn, ȧ yhy wynć der hamłikjy Wȧjnaht ȧn Götys zȧnn, ȧn hefa gyzunda ufs gancy jür. ‘Życzę ci wszystkiego najlepszego, spełnienia marzeń i żebyś był zdrów / była zdrowa przez cały rok. – Dziękuję, a ja życzę ci szczęśliwego Bożego Narodzenia i Bożego błogosławieństwa, i dużo zdrowia na cały rok.’

GÖTÜŚ interj.

Boże!, o mój Boże!: Götüś, ny fercył mer fu dam, yhy fjet mih! ‘Boże, nie opowiadaj mi o tym, boję się!’; Götüś, śoü der ok o, war ej kuma! Zu łang ho’h der ny gyzan! ‘O mój Boże, popatrz tylko, któż to przyszedł! Tak długo cię nie widziałam / widziałem!’

Por. też: łiwer Götüś ‘dobry Boże’, Göt Götüś ‘o Boże’.

Zob. też: → GÖT

NAMA v. (imp. sg. NEJM / NAM, pl. NAMT; part. perf. GYNUMA + hon)

1. brać, wziąć: Śmekja der di płacła? Nejm der nö ȧs. ‘Smakują ci te ciastka? Weź jeszcze jedno.’; Dos gyhjyt y nimanda ny, konsty dy’ś nama. ‘To do nikogo nie należy, możesz to sobie wziąć.’

2. zabrać, zabierać: Wos zȧjn dy łoüt ȧzu gȧjcik, wen zy zuwizu uf je wełt nist ny kyna nama? ‘Czemu ludzie są tacy skąpi, skoro i tak na tamten świat nic nie mogą zabrać?’

3. brać, odbierać, traktować: Yhy nam dos fu dar zȧjt, do’ȧ müst śun ejer zȧjn derjyht gywast. ‘Tak to odbieram (dosł. ‘biorę to od tej strony’), że on już wcześniej musiał być rozgniewany.’; Dü konst dih byłȧjdikja oba ny – wi dy’s nymst. ‘Możesz się obrazić albo nie – zależy od twojego punktu widzenia.’; Har nom dos zjyr poważnik. ‘On potraktował to bardzo poważnie.’

4. zabrać, wziąć, odebrać, przejąć: Zy hon yns ołys gynuma ȧn wjyr zȧjn myt nist gybłejn. ‘Wszystko nam odebrali i zostaliśmy z niczym.’

5. zabierać, zabrać, odebrać (o życiu): S’zȧjn śun drȧj jür, wi s’tsunami nom zȧj ława. ‘To już trzy lata, jak tsunami odebrało mu życie.’ Ȧ höt zöfuł mytgymaht, do’ȧ wułd’um zȧj ława nama. ‘Po tylu trudnych doświadczeniach chciał sobie odebrać życie.’

6. wziąć, przyjąć do siebie: Mama, kynwer dos hyndła c’ync nama? Ejs höt kȧ ham ny. ‘Mamo, możemy wziąć tego pieska? On nie ma domu.’

7. brać, wziąć (jakąś ilość czegoś, np. za usługę): Gywynłik nam yh ahcik złoty fjyr ȧ lekcyj, oder do dy mȧj frȧjnd byst, konsty zȧhcik coła. ‘Zazwyczaj biorę 80 złotych za lekcję, ale że jesteś moim przyjacielem, możesz płacić 60.’

8. (z FJYR + acc.) wziąć, uznać, uważać za kogoś / coś: Zy noma mih fjyr ȧn niöen! ‘Uznali mnie za szaleńca!’; Wen dy dih ferkłȧdst, fylȧjht wan zy dih fjyr imanda andyn nama. ‘Jeśli się przebierzesz, może wezmą cię za kogoś innego.’

9. zdobywać, wziąć (np. miasto): Ym toüzyt zejwahundyt andyn jür noma dy śwedyśa drowa Krök. ‘W roku 1702 szwedzkie wojsko zdobyło Kraków.’

10. robić (kroki): Zisty’s, ha! Dö kymt’ȧ / Łangy śryta nymt’ȧ. ‘Widzisz, ha! On tu idzie / Długie kroki bierze.’ (fragment piosenki Zisty’s, ha! Dö kymt’ȧ)

11. wziąć, pojąć za żonę: Ȧ nom’s ny diöhs łiwa, ok fjys giełd. ‘Nie wziął jej z miłości, tylko dla pieniędzy.’

12. brać, wziąć kogoś (o chorobie, płaczu): Wi’ȧ cy yns kom, zoh yh, do’s’ȧ fest nymt, oder yta höt dy krankyt füt ufgyłön. ‘Gdy przyszedł / trafił do nas, zobaczyłam, że go mocno bierze, ale teraz choroba jednak popuściła.’; Mejh nom inda der grȧjn / ufs grenn, wen yh oüz kynd zoh ȧ fi ejwerfiöen fu ȧm oüta. ‘Zawsze chciało mi się płakać, kiedy jako dziecko widziałem / widziałam zwierzę rozjechane przez samochód.’

13. zbierać, zebrać coś (z pola / grządki): Yh ho gestyn mjen fum fȧld gynuma. ‘Zbierałam wczoraj marchewkę z pola.’

Por. też: ȧn (kȧjł) nama ‘wypić kieliszek’: Har höt’um nö ȧn gynuma, ȧn nöhta nö ȧn ȧna wejder ȧn, ȧn ȧzu wiöe’ȧ śpyter ganc byzöfa. ‘On wypił jednego, a potem jeszcze jednego i jeszcze jednego, więc był później całkiem pijany.’

Zob. też: → UFNAMA